TY  - JOUR
T1  - Hadis Tahrîci ve Tenkidinde Yapay Zekâ Destekli Çalışmalara Yönelik  Literatür Taraması
TT  - Literature Review on Artifıcial Intelligence Supported Studies in Hadīt̲h̲ Takhrīj and Criticism
AU  - Sağlam, İbrahim
PY  - 2025
DA  - June
Y2  - 2025
DO  - 10.35209/ksuifd.1630098
JF  - Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
PB  - Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 1304-4524
SP  - 115
EP  - 137
IS  - 45
LA  - tr
AB  - Hadis ilimleri içeresinde pek çok edebiyat dalıyla ilişkisi olan tahrîcin, rivayetlerin sened ve metin yönüyle araştırılmasına imkân tanıdığı için hadis tenkidiyle münasebeti bulunmaktadır. Aslında tahrîc ve tenkit meselesi, eskiden beri muhaddisleri zorlamakta ve ciddi şekilde meşgul etmektedir. Hadis tahrîc ve tenkidinde yapay zekâ kullanımı ise araştırmacılar için yeni ortaya çıkan bir alanıdır. Yapay zekâ; insan zekâsına özgü olan öğrenme, akıllı tahminlerde bulunma, karmaşık problemleri çözme, değişken koşullara uyum sağlama ve karar vermek gibi yüksek bilişsel fonksiyonları ve otonom davranışları sergilemesi beklenen yapay bir işletim sistemdir. Bilişim alanındaki gelişmelerin baş döndürücü hızla ilerlediği günümüz bilgi çağında, yapay zekâyı hadis araştırmalarında kullanan birçok akademik çalışmaya rastlanılmaktadır. Bunun yanında hadislerin tahrîc ve tenkidinde yapay zekânın kullanma imkânına dair ülkemizde yeteri kadar çalışma yapılmadığı gözlenmektedir. Aslında yapay zekâ, hadislerin sahih olup olmadığı, râvîlerin ehil olup olmadığı gibi karar alma, hadisleri anlama ve yorumlama, hadislerdeki mecâzî yönleri tespit etme, hadisler arasındaki ihtilafları çözme, inanç ve kanaatlerle şekillenen itikâdi meseleleri tahlil etme, ahkâm konusunda fıkhî hükümlere dair yorum yapma, iyi-kötü, güzel-çirkin gibi ahlâk ve estetiğe dair meselelerde görüş belirtmede nihai söz sahibi de değildir. Araştırmanın konusu hadis tenkit ve tahrîcinde yapay zekâ kullanımının imkânlarına değinmek ve söz konusu alanda yaşanılan zorluklara işaret etmektir. Bu maksatla yapay zekâ destekli uygulamalar yardımıyla hadislerin işlenmesi, sınıflandırılması ve sened-metin tenkidinin yapılmasıyla ilgili 2007-2024 yılları arasında tamamı İngilizce olarak yayınlanmış 16 akademik çalışma ele alınmıştır. Çalışmada tümevarım metodu kullanılarak tahrîc ve tenkidin ne olduğuna ve hadis ilmindeki önemine, günümüzün popüler konularından yapay zekânın hadis araştırmalarındaki rolüne, hadis tahrîc ve tenkidinde yapay zekâ destekli araştırmalara hadis biliminin sınırları içinde değinilmiştir. İncelemede hadislerin temel kaynaklardaki yerlerini bulmak (tahrîc) üzere yapılan veri tabanlı çalışmalar ve hadislerin sened ve metin tenkidine kullanılan yapay zekâ destekli çalışmalara yer verilmiştir. Araştırmada yapay zekâya dair çalışmalarda râvî zincirlerini görselleştirme, müphem râvîleri tahmin etme ve hadisleri konularına göre sınıflandırma gibi alanlarda kayda değer ilerlemeler görülse de sened ve metin tenkidi konusundaki faaliyetlerin henüz başlangıç seviyesinde olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada hadis tahrîc ve tenkidinde yapay zekânın kullanılmasında yaşanılan sorunlarla ilgili 4, yaşanılan sorunların çözümü ve önerileriyle ilgili 3 sonuca ulaşılmıştır.
KW  - Hadis
KW  - Hadis Usulü
KW  - Tahrîc
KW  - Tenkit
KW  - Yapay Zekâ
N2  - Takhrīj, which has relations with many branches of literature within the sciences of hadīt̲h̲, has a relationship with hadīt̲h̲ criticism because it allows the narrations to be investigated in terms of sanad and matn. In fact, the issue of takhrīj and criticism has been a field of study that has challenged and seriously occupied hadīt̲h̲ scholars since ancient times. Artificial intelligence studies in hadīt̲h̲ takhrīj and criticism are a newly emerging topic for researchers. Artificial intelligence is an artificial operating system that is expected to exhibit high cognitive functions and autonomous behaviours specific to human intelligence, such as learning, making intelligent predictions, solving complex problems, adapting to changing conditions and making decisions. In today's world where developments in the field of informatics are advancing at a dizzying pace, many academic studies are encountered that bring together information technologies with hadīt̲h̲ science and use artificial intelligence in hadīt̲h̲ research. In addition, it is observed that there is not enough research in our country on the possibility of using artificial intelligence in hadīt̲h̲ takhrīj and criticism. Artificial intelligence does not have the final say in making decisions such as whether the hadīt̲h̲s are ṣaḥīḥ or not, whether the rāwīs are qualified or not, understanding and interpreting the hadīt̲h̲s, detecting metaphorical aspects in the hadīt̲h̲s, resolving conflicts between the hadīt̲h̲s, analysing theological issues shaped by beliefs and opinions, commenting on jurisprudential rulings on the issue of aḥkām, and expressing opinions on moral and aesthetic issues such as good-bad, beautiful-ugly. The subject of the study is to point out the possibilities, opportunities and difficulties experienced in the use of artificial intelligence in hadīt̲h̲ takhrīj and criticism. For this purpose, 16 academic studies, all published in English between 2007-2024, on the processing, classification and sanad-matn criticism of hadīt̲h̲s with the help of artificial intelligence supported applications were examined. In the study, what takhrīj and criticism are and their importance in hadīt̲h̲ science were discussed using the inductive method, the role of artificial intelligence in hadīt̲h̲ research, which is one of the popular topics of today, and intelligence-based research in the field of hadīt̲h̲ takhrīj and criticism within the boundaries of hadīt̲h̲ science. In the review, data-based studies conducted to find the places of the hadīt̲h̲s in the primary sources (to make takhrīj) and artificial intelligence-based studies used in the sanad and matn criticism of the hadīt̲h̲s are included. In the study, it was determined that although significant progress was seen in areas such as visualizing rāwīs sanads, predicting ambiguous rāwīs and classifying hadīt̲h̲s according to their subjects in artificial intelligence studies, studies on sanad and matn criticism were still at the beginning level. In the study, 4 results were reached regarding the problems and difficulties encountered in the use of artificial intelligence programs supported studies in hadīt̲h̲ takhrīj and criticism and 3 results were reached regarding the solutions and suggestions of the problems encountered.
CR  - Abdelaal, Hammam M. vd. “Classification of Hadith According to Its Content Based on Supervised Learning Algorithms”. IEEE Access 7 (2019), 152379-152387. https://doi.org/10.1109/ACCESS.2019.2948159
CR  - Abdelaal, Hammam M. vd. “Knowledge Discovery in the Hadith According to the Reliability and Memory of the Reporters Using Machine Learning Techniques”. IEEE Access 7 (2019), 157741-157755. https://doi.org/10.1109/ACCESS.2019.2944118
CR  - Adams, Charles. “Bazı Çağdaş Müslümanlar Nazarında Hadis’in Otoritesi”. çev. Nedim Alpdemir. İslâmi Araştırmalar Dergisi 7/3-4 (1994), 291-302.
CR  - Aldhaln, Kawther vd. “Improving Knowledge Extraction of Hadith Classifier Using Decision Tree Algorithm”. 2012 International Conference on Information Retrieval & Knowledge Management. 148-152. Kuala Lumpur: IEEE, 2012. https://doi.org/10.1109/InfRKM.2012.6205024
CR  - Alkhatib, Manar vd. “A Rich Arabic WordNet Resource for Al-Hadith Al-Shareef”. Procedia Computer Science 117 (2017), 101-110. https://doi.org/10.1016/j.procs.2017.10.098
CR  - Altammami, Shatha vd. “The Arabic–English Parallel Corpus of Authentic Hadith”. International Journal on Islamic Applications in Computer Science And Technology 8/2 (2020), 1-10.
CR  - Apaydın, Mehmet. Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım. Ankara: Kuramer Yayınları, 2018.
CR  - Atef Mosa, Mohamed. “Feature selection based on ACO and knowledge graph for Arabic text classification”. Journal of Experimental & Theoretical Artificial Intelligence, 36/7 (2022), 1155–1172. https://doi.org/10.1080/0952813X.2022.2125588
CR  - Azmi, Aqil M. vd. “Computational and Natural Language Processing Based studies of Hadith Literature: a Survey”. Artificial Intelligence Review 52 (Ağustos 2019), 1369–1414. https://doi.org/10.1007/s10462-019-09692-w
CR  - Azmi, Aqil M. - Badia, Nawaf Bin. “iTree - Automating the construction of the narration tree of Hadiths (Prophetic Traditions)”. Proceedings of the 6th International Conference on Natural Language Processing and Knowledge Engineering. 1-10. Pekin: IEEE, 2010.
CR  - Azmi, Aqil M. - Alofaidly, Amcad M. “A Novel Method to Automatically Pass Hukm on Hadith” In Proceedings of the 5th International Conference on Arabic Language Processing (CITALA’14). 118-124. Fas: IEEE, 2014.
CR  - Baraka, Rebhi S. - Dalloul, Yehya M. “Building Hadith Ontology to Support the Authenticity of Isnad”. International Journal on Islamic Applications in Computer Science And Technology 1/2 (2014), 25-39.
CR  - Bilal, Kashif - Mohsin, Sajjad. “Muhadith: A Cloud Based Distributed Expert System for Classification of Ahadith”. 2012 10th International Conference on Frontiers of Information Technology. 73-78. Islamabad: IEEE, 2012. https://doi.org/10.1109/FIT.2012.22
CR  - CBDDO, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi. “Yapay Zeka”. Erişim 12 Aralık 2024. https://cbddo.gov.tr/sss/yapay-zeka
CR  - Coşkun, Selçuk. Hadîse Bütüncül Bakış. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2014.
CR  - Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyâtı. İstanbul: İFAV Yayınları, 3. Basım, 1996.
CR  - Çetin, Münevver - Aktaş Abdussamet. “Yapay Zeka ve Eğitimde Gelecek Senaryoları”, OPUS International Journal of Society Researches 18 (Eğitim Bilimleri Özel Sayısı), 4225-4268.
CR  - DŞ, ed-Dürerü'ş-Şerîf, “el-Mevsuatü'l-hadîs”. Erişim 1 Şubat 2023. https://dorar.net/hadith
CR  - Elmas, Çetin. Yapay Zekâ Uygulamaları. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 3. Basım, 2016.
CR  - Erdoğan, Gökhan. “Yapay Zekâ Ve Hukukuna Genel Bir Bakış”. Adalet Dergisi 66 (Mayıs 2021), 117-192.
CR  - Gaanoun, Kamel - Alsuhaibani, Mohammed. “Fabricated Hadith Detection: A Novel Matn-Based Approach With Transformer Language Models”. IEEE Access 10 (2022), 113330-113342. https://doi.org/10.1109/ACCESS.2022.3217457
CR  - Ghazizadeh, M. vd. “Fuzzy Expert System In Determining Hadith1 Validity”. Advances in Computer and Information Sciences and Engineering. ed. Tarek Sobh. 354-359. Dordrecht: Springer Netherlands, 2008.
CR  - Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
CR  - Haque, Farhana vd. “Hadith Authenticity Prediction using Sentiment Analysis and Machine Learning”. 2020 IEEE 14th International Conference on Application of Information and Communication Technologies (AICT). 1-6. Özbekistan: IEEE, 2020. https://doi.org/10.1109/AICT50176.2020.9368569
CR  - Harrag, Fouzi. “Text Mining Approach for Knowledge Extraction in Sahîh Al-Bukhari”. Computers in Human Behavior 30 (2014), 558-566. https://doi.org/10.1016/j.chb.2013.06.035
CR  - Harrag, Fouzi - al-Qawasmah, Eyas. “Neural Network for Arabic text classification”. London: IEEE, 2009.
CR  - Hassaine, Abdelaali vd. “Authenticity Detection as a Binary Text Categorization Problem: Application to Hadith Authentication”. 2016 IEEE/ACS 13th International Conference of Computer Systems and Applications (AICCSA). 1-7. Fas: IEEE, 2016. https://doi.org/10.1109/AICCSA.2016.7945764
CR  - HSAM, Hadis ve Siyer Araştırmaları Merkezi. “Hadis Veritabanı”. Erişim 12 Aralık 2024. https://www.hadisveritabani.info/
CR  - Helmy, Tarek - Daud, Abdi. “Intelligent Agent for Information Extraction from Arabic Text without Machine Translation”. In Proceedings of the 1st International Workshop on Cross. China: Sementic Web, 2010. https://api.semanticscholar.org/CorpusID:13879066
CR  - IW, Islamweb, "Hadith". Erişim 1 Şubat 2025. https://www.islamweb.net/ar/index.php?page=hadith
CR  - İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. İshâk. el-Menârü’l-münîf fi’ṣ-ṣaḥîḥ ve’ż-żaʿîf. nşr. Abdulfeffah Ebû Ğudde. Beyrut: Mektebetü Matbuatu’l-İslamiyye, 6. Basım, 1414/1994.
CR  - İBB, İmâm b. Bâz, “Fetevâ”. Erişim 1 Şubat 2025.  https://binbaz.org.sa/
CR  - İdlibî, Selahaddin Ahmed. Menhecu Nakdi’l-Metn İnde Ulemâ’i’l-Hadisi’n-Nebevî. Kâhire: Dâru’l-Feth, 2013.
CR  - Kabi, Mohammed - Sinjilawi, Saja. “A comparative study of the efficiency of different measures to classify Arabic text”. Univ Sharjah J Pure Appl Sci 4/2 (2007), 13-26.
CR  - Karahan, Abdullah. Hadis Râvilerinde Güvenilirlik. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
CR  - Kaynar, Oğuz vd. “Makine Öğrenmesi Yöntemleri ile Duygu Analizi”. International Artificial Intelligence and Data Processing Symposium (IDAP'16). 234-241. Malatya: IEEE, 2016.
CR  - Kırbaşoğlu, M. Hayri. Alternatif Hadis Metodolojisi. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2. Basım, 2004.
CR  - KURAMER, Kuramer Kütüphane Programı, “kutuphane”. Erişim 19 Nisan 2025. https://www.kuramer.org/kutuphane
CR  - Makhlouta, Jad vd. “Arabic Entity Graph Extraction Using Morphology, Finite State Machines, and Graph Transformations”. Computational Linguistics and Intelligent Text Processing. ed. Alexander Gelbukh. 297-310. Berlin: Springer Berlin Heidelberg, 2012.
CR  - Mghari, Mohammed vd. “Narrator2Vec: An Efficient Narrator Representation in Hadith Literature Using Word Embedding”. Arabian Journal for Science and Engineering 49/3 (1 Mart 2024), 4479-4494. https://doi.org/10.1007/s13369-023-08224-7
CR  - Mghari, Mohammed - El Hibaoui, Abdelaaziz. “A Comprehensive Review of Sanad-Based Studies in Hadith Literature”. ez-Zekâü’l-ıstınâi fi’l-Ulûmi’ş-şeriati ve’l-kanuniyyeti. 392-447. Fas: Külliyetü’ş-Şeria, 2023.
CR  - Mosa, Mohamed Atef. “An Exhaustive Literature Review of Hadith Text Mining”. ACM Trans. Asian Low-Resour. Lang. Inf. Process. 22/7 (Temmuz 2023), 1-16. https://doi.org/10.1145/3588315
CR  - MV, Mektebetü'l-Vakfiyye, “Kütübü'l-hadîsi'ş-şerîf ve ulûmuhu”. Erişim 1 Şubat 2023.  https://waqfeya.com/categories/
CR  - Nabiyev, Vasif V. Yapay Zeka: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 5. Basım, 2016.
CR  - Najeeb, Moath M. “Towards Innovative System For Hadith Isnad Processing”. International Journal of Computer Trends and Technology (IJCTT) 18/6 (2014), 257-259.
CR  - Najiyah, Ina vd. “Hadith degree classification for Shahih Hadith identification web based”. 2017 5th International Conference on Cyber and IT Service Management (CITSM). 1-6. Endonezya: IEEE, 2017. https://doi.org/10.1109/CITSM.2017.8089304
CR  - Özafşar, Mehmet Emin vd..  Hadislerle İslam. 7 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2020.
CR  - Özsoy, Abdulvahab. “Hadis Alanındaki Bilgisayar Programlarının Özellikleri Ve Kullanımı Üzerine”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 24 (2005), 183-218.
CR  - Polat, Selahattin. Hadis Araştırmaları (Tarih, Usûl, Tenkid, Yorum). İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2003.
CR  - Saeed, Sumaira vd. “Social network analysis of Hadith narrators”. Journal of King Saud University - Computer and Information Sciences 34/6 (2022), 3766-3774. https://doi.org/10.1016/j.jksuci.2021.01.019
CR  - Saloot, Mohammad Arshi vd. “Hadith Data Mining and Classification: a Comparative Analysis”. Artificial Intelligence Review 46/1 (Haziran 2016), 113-128. https://doi.org/10.1007/s10462-016-9458-x
CR  - Savaş, Serkan vd. “Veri Madenciliği ve Türkiye’deki Uygulama Örnekleri”. İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi 11/21 (2012), 1-23.
CR  - Shukur, Zarina vd. “Visualization of the Hadith Chain of Narrators”. Visual Informatics: Sustaining Research and Innovations. ed. Halimah Badioze Zaman vd. 340-347. Berlin: Springer Berlin Heidelberg, 2011.
CR  - Sulistio, Bambang vd. “The utilization of machine learning on studying Hadith in Islam: A systematic literature review”. Education and Information Technologies 29/5 (Nisan 2024), 5381-5419. https://doi.org/10.1007/s10639-023-12008-9
CR  - Tahhân, Muhammed. Usulü’t-tahrîc ve dirâsetü’l-esânîd. Beyrut: Dâru’l-Kur’ani’l-Kerim, 1978.
CR  - Tarmom, Taghreed vd. “Deep Learning vs Compression-Based vs Traditional Machine Learning Classifiers to Detect Hadith Authenticity”. Information Management and Big Data. ed. Juan Antonio Lossio-Ventura vd. 206-222. Cham: Springer International Publishing, 2022.
CR  - Tombul, Sema. “Veri Madenciliği Tekniklerinin ve Algoritmik Araştırmaların Hadis İlmine Uygulanabilirliği”. Eskiyeni 44 (2021), 461-474.
CR  - Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
UR  - https://doi.org/10.35209/ksuifd.1630098
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4565981
ER  -