TY  - JOUR
T1  - KARAHANLI VE HAREZM TÜRKÇESİ METİNLERİNDE SÖZCÜK BAŞINDAKİ /e/ /ə/ /i/ SESLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME
TT  - SOUNDS /e/ /ə/ /i/ İN THE ANLAUT OF WORDS İN KARAKHANİD AND KHWAREZM TURKİC TEXTS
AU  - Mammadova, Afag
PY  - 2025
DA  - June
Y2  - 2025
JF  - Türkoloji
PB  - Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 1727-060X
SP  - 39
EP  - 58
IS  - 122
LA  - tr
AB  - Türkler yüzyıllar boyunca çeşitli alfabeler kullanmışlardır (Köktürk, Soğd, Brahmi, Manihey, PhagsPa, Tibet, Yunan, Latin, Kiril, Arap vb.). Bu alfabelerin birçoğu tarihî Türkçenin tüm seslerini kapsamlı bir şekilde sunabilme özelliğine sahip değildi. İslamiyet’in Türkler arasında yayılmasıyla birlikte Arap alfabesinin kullanımı uzun yıllar devam etmişti. Her Türk boyu kendine özgü sesleri ifade edebilmek amacıyla Arap alfabesine çeşitli müdahalelerde bulunmuştur. Dolayısıyla eserlerin yazıldığı coğrafyaya ve döneme bağlı olarak Arap harfleriyle yazılan Türkçe metinlerin yazım şekli farklılık göstermektedir. Bu durum, zamanımızda yazmaların transkripsiyonunda bazı sorunlar yaratmaktadır. Örneğin açık {e} sesi (ə) günümüzde bazı Türk dillerinde korunurken, Türkiye standart Türkçesinde alfabede bulunmadığı için transkripsiyonda da gösterilmemektedir. Fakat Türkiye ağızlarında ve genellikle telaffuzda bulunan açık {e} (ə) sesinin bazı eserlerin transkripsiyonlarında yer alması daha uygun olacaktır. Ayrıca 13. yüzyıldan sonra bazı sözcüklerin başında bulunan elif, elif+ye (اَﻴ اِ ﺃ اِﻴ) harflerinin {e}/{ə} ~ {i} sesleriyle veya {e} ile {i} arasındaki bir sesle transkribe edilmesi tartışmalı bir konu olarak ortaya çıkmaktadır. Pek çok bilim adamı, sözcük başındaki elif+ye ile yazılan birçok sözcüğün transkripsiyonunu {i} sesinden ayırmak ve bunun {i} ile {e} arasında bir ses olduğuna dikkat çekmek istemişlerdir. Makalede bilim adamlarının konuyla ilgili görüşleri derlenmiş ve bu sorunun aydınlatılmasına katkıda bulunmak amacıyla Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserler (Dîvânu Lugâti't-Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü'l-Hakâyık, Karahanlı Türkçesinde ilk Kur'an tercümesi) ile Harezm Türkçesine ait beş eserdeki (Mukaddimetü'l-Edeb, Kısasü'l-Enbiyâ, Muînül-Mürîd, Nehcü'l-Ferâdîs, Harezm Türkçesinde Kur'an Tercümesi) sözcüklerin karşılaştırmalı incelemesi yapılmıştır.
KW  - Karahanlı Türkçesi
KW  - Harezm Türkçesi
KW  - Sözcük başı
KW  - Sesbirim
KW  - Türkçe metinler
N2  - The Turks have used various alphabets for centuries (Köktürk, Sogdian, Brahmi, Manichaean, PagsPa, Tibetan, Greek, Latin, Cyrillic, Arabic, etc.). Many of these alphabets did not have the ability to comprehensively present all the sounds of historical Turkic. With the spread of Islam among the Turks, the use of the Arabic alphabet continued for many years. Each Turkic tribe made various interventions in the Arabic alphabet to express its own unique sounds. Therefore, depending on the geography and period in which the works were written, the spelling of Turkic texts written in Arabic letters differs. This situation creates some problems in the transcription of manuscripts in our time. For example, while the open {e} sound (ə) is preserved in a few Turkic languages today, it is not shown in the transcription because it is not found in the alphabet in modern standard Turkish. However, it is more appropriate to show the open {e} (ə) sound, which is found in Turkish dialects and usually in pronunciation, in the transcriptions of some works. In the article, the opinions of scholars on the subject were compiled, and in order to contribute to the elucidation of the problem in question, the works attributed to Karakhanid Turkic (Dîvânu Lugâti't-Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü'l-Hakâyık, the first translation of the Qur'an in Karakhanid) and five works belonging to Khwarezm Turkic (Mukaddimetü'l-Edeb, Kısasü'l-Anbiyâ, Muînül-Mürîd, Nehcü'l-Ferâdîs, Khwarezmian Translation of the Qur'an) is given a comparative analysis of the words.
CR  - Arat, R.R. (1953). Türkçe Metinlerdeki e/i Meselesine Dair. Rocznik Orientalistyczny (17), 306-313.
CR  - Argunşah, M. (2010). Harezm Dönemi Metinlerinde e/i Sorunu. Dil Araştırmaları, 6 (6), 47-60.
CR  - Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş- Metin-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Eckmann, J. (2017). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (Haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: TDK.
CR  - Emre, A.C. (1953). Türkçede Bulanık e (ė) Fonemi. Türk Dili - Belleten 3/6-7 (Mart), 487-497.
CR  - Grønbech, V. (1902). Forstudier Til Tyrkisk Lydhistorie, Köbenhavn. Die langen Vokale der Wurzelsilbe, Keleti Szemle 4/2, 229-240.
CR  - Hacıyev, T. (2012). Azerbaycan Edebi Dilinin Tarihi. Bakü: Elm.
CR  - Houtsma, M.T. (1894). Ein Türkisch-Arabischer Glossar. Leiden: Brill.
CR  - Karamanlıoğlu, A.F. (2006). Şeyḫ Şeref Ḫvāce. Muʻȋnüʼl-Mürȋd (Transkripsiyonlu Metin. Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: Beşir Yayınevi.
CR  - Kıpçak, M. (2017). Türk Yazısının Tarihi. Bakü: Leman.
CR  - Kocaoğlu, T. (2003). Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı é / i Meselesi. Türk Kültürü 8, 266-281.
CR  - Malov, S. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti. Moskva-Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
CR  - Mansuroğlu, M. (1957). Das Geschlossenen e im Karakhanidischen Türkisch. UAJb 29/3-4, 215-223.
CR  - Poppe, N. (1938). Mongolskiy Slovar Mukaddimat al-Adab. Çast I-II. Moskva-Leninqrad: Akademii Nauk SSSR.
CR  - Röhrborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte Aus Zentralasien. Lieferung 1. Wiesbaden Steiner Verlag GMBH.
CR  - Şerbak, A. (1963). O Tyurkskom Vokalizme. Tyurkologiçeskiye İssledovaniya. Moskva-Leningrad: Nauka, 25-40.
CR  - Şerbak, A. (1966). “Tyurkskiye Glasnıye v Koliçestvennom Otnoşenii”. Tyurkologiçeskiy Sbornik, 4, 146-162.
CR  - Şirin, H. (2020). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
CR  - Tekin, T. (1997). Tarih Boyunca Türklerin Yazımı. Ankara: Simurg.
CR  - Thomsen, K. (1957). The Closed e in Turkish. AO (Copenhagen) (22), 150-153.
CR  - Togan, Z.V. (1928). Harezm'de Yazılmış Eski Türkçe Eserler. Türkiyat Mecmuası II, 331-345.
CR  - Yavuz, O. (1991). Türkçe’de Kapalı e. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (6), 271-306.
CR  - Yılmaz, E. (1991). Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü. Türk Dilleri Araştırmaları (1), 151-165.
CR  - Yüce, N. (1993). Ebu'l-Kāsım Cārullāh Mahmūd Bin ͑Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-Zamahşari El-Hvārizmi Mukaddimetü'l-Edeb. Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu
UR  - https://dergipark.org.tr/tr/pub/ayt/issue//1640365
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4611833
ER  -