TY  - JOUR
T1  - Mufaddal b. Ömer el-Cu’fî: Gulât Düşüncesindeki Yeri ve Nusayrî Geleneğe Etkisi
TT  - Mufaḍḍal b. ʿUmar al-Juʿfī: His Role to the Ghulāt Thought and Influence on the Nuṣayrī Tradition
AU  - Erdoğdu Başaran, Reyhan
PY  - 2025
DA  - June
Y2  - 2025
DO  - 10.18403/emakalat.1694969
JF  - e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi
JO  - e-Makalat
PB  - Ahmet İshak DEMİR
WT  - DergiPark
SN  - 1309-5803
SP  - 47
EP  - 65
VL  - 18
IS  - 1
LA  - tr
AB  - Mufaddal b. Ömer el-Cu‘fî, kendisine atfedilen risaleler ve nakiller aracılığıyla, hicrî II. yüzyılda ortaya çıkan gulüvv içeren görüşlerin aktarımında etkili olan isimlerden biridir. Sünnî, İsnâaşerî ve Nusayrî kaynaklar, Mufaddal b. Ömer’in Kûfe’de imamlar etrafında yaygınlık kazanan gulüvv merkezli öğretiyi temsil ettiği konusunda ortak temalar barındırır. Ne var ki söz konusu kaynaklar, Mufaddal’ın tarihsel kimliği ve itikadî görüşleri noktasında birbirinden ayrışan rivayetler de nakleder. Sünnî fırak literatüründe Mufaddal ile ilgili olumlu bir anlatı yer almamakla birlikte o, gâlî fırkalar içinde sınıflanan Mufaddaliyye isimli bir fırkanın lideri olarak aktarılır. İsnâaşerî kaynaklarda ise Mufaddal ile ilgili övgü ve yergi içeren rivayetler bir arada yer alır. Nusayrî metinlerinde ise Mufaddal, batınî itikadî öğretinin köklerinin kendisine dayandırıldığı önemli bir alim olarak övülür. Tanrı’nın tecellî etmesi, Enzâî surette görünmesi, Ma‘nâ–İsim–Bâb öğretisi, Nidâ uygulaması ve tenâsüh gibi teolojik olguların yer aldığı Kitâbu’l-usûs, er-Risâletu’l-Mufaddaliyye, Kitâbu’s-sırât ve Kitâbu’l-hefti’ş-şerîf gibi Mufaddal’a atfedilen eserler ve nakiller Nusayrî şeyhleri tarafından doktriner otorite olarak benimsenmiştir. Mufaddal b. Ömer’e atfedilen gulüvv içerikli nakiller farklı râvi zincirleri ile Hüseyin b. Hamdân el-Hasîbî tarafından Nusayrî mezhebinin inanç sistemine aktarılmıştır. Bu makale, Mufaddal’ın Sünnî, İsnâaşerî ve Nusayrî kaynaklarındaki sunumunu ve kendisine isnat edilen risalelerin ve rivayetlerin gulât düşüncenin naklindeki yerini analiz edecektir.
KW  - İslam Mezhepleri Tarihi
KW  - Mufaddal b. Ömer
KW  - Gulât
KW  - İsnâaşerî
KW  - Nusayrî
N2  - Mufaḍḍal b. ʿUmar al-Juʿfī stands as a pivotal transmitter of 2nd/8th century ghulūw ideologies through an extensive corpus of doctrinal treatises and narrations ascribed to him, which preserve ghulāt (extremist) doctrines. Sunnī, Twelver Shīʿī and Nuṣayrī sources converge in depicting Mufaḍḍal as a principal exponent of the ghulāt-oriented doctrines that became prevalent around the Imams in Kūfa. However, these sources also report differing accounts concerning his historical identity and theological views. The Sunnī sectarian literature contains no positive narratives about Mufaḍḍal while portraying him as the leader of a ghulāt faction called the Mufaḍḍaliyya. Twelver Shīʿī sources, however, present mixed traditions containing both praise and criticism. Nuṣayrī traditions revere Mufaḍḍal as a foundational scholar central to their core doctrines. Works attributed to Mufaḍḍal - including Kitāb al-Uṣūs, al-Risāla al-Mufaddaliyya, Kitāb al-Sirāt and Kitāb al-Haft al-sharīf - which contain theological concepts such as divine tajallī (ẓuhūrāt), the Enzā’i manifestation, the Ma’nā-Ism-Bāb doctrine, the Nidā’ practice, and metempsychosis (tanāsukh), were adopted by Nuṣayrī shaykhs as doctrinal authorities. Hamdān al-Khasībī incorporated the extremist (ghulāt) narrations ascribed to Mufaḍḍal into Nuṣayrī belief through different constructed chains of transmission. This article examines the conflicting representations of Mufaḍḍal b. ʿUmar in Sunnī, Twelver Shīʿī, and Nuṣayrī sources, while also analyzing the role of the treatises and narrations attributed to him in the transmission of ghulāt thought.
CR  - Asatryan, Mushegh. Controversies in Formative Shi’i Islam: The Ghulat Muslims and their Beliefs. London: I. B. Tauris, 2017.
CR  - Avcu, Ali. İslam’ın İlk Marjinalleri: Gulat-i Şia. Ankara: Fecr, 2020.
CR  - Bağdâdî, Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Hasan. Menhecü’l-ilm ve’l-beyân e vüzhetü’s-sem’ 
ve’l-‘Iyad el-ma’rûf bi’r-risâleti’l-Mısriyye. ed. Selmân Azîz Alî Esad. Lazkiye, 2005.
CR  - Bağdadî, Ebu’l-Feth Muhammed el-Hasan. “Kitâb el-mecalis en-Numeyriyye”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: El-
Münazarat ve’l-rudud. ed. Ebû Mûsâ el-Harîrî – Şeyh Mûsâ et-Tartusî, 11/7–76. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife 2014.
CR  - Bağdadî, Hüseyin b. Harun. “Kitâbu’l bed’i ve’l-iâdeti”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. 
ed. Ebû Mûsâ el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/425-472. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibü’l-İslamiyyîn. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1997.
CR  - Benli, Yusuf. “Gnostizmin Şia’nın İlk Oluşumuna Etkileri Meselesi”. Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu, 
175-211.
CR  - Berkî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Hâlid. Kitâbü’r-ricâl. ed. Haydar Muhammed Ali el-Bağdâdî. Kum: 
Muessestu’l-Imam es-Sâdık, 1433/2011.
CR  - Bozan, Metin. “Şii fırkaların Tasnifi (Nispet Edildikleri İmamalar Eksenli Bir Deneme)”. Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi Yayınları 6/1 (2004), 21-38
CR  - Cillî, Muhammed b. Ali. “Risâletü’l-endiye”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: Resâilü’l-hikme’l-Alevîyye. ed. Ebû Mûsâ el-
Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 2/321–333. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. “Kitâbu’l-hefti’ş-şerîf”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-Mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. ed. Ebû 
Mûsâ el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/289-424. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. “Kitabu’l-ihliciyye”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-Mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. ed. Ebû 
Mûsâ el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/227-260. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. Tevhîdu’l-Mufaddal. ed. Kazım Muzaffer. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ, 2. Baskı., 1984.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. “er-Risâletu’l-Mufaddaliyye”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-Mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. 
ed. Ebû Mûsâ el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/9-18. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. “Kitâbu’l-usûs”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: Kütübü’l-Aleviyyîn el-Mukaddesîn. ed. Ebû 
Mûsâ el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 9/45-140. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2008.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. Kitâbu’l-usûs. ed. Mâhir Ahmed Hamîs. Merkezi İhyâ lil-Buhus ve’d-Dirasat, 2024.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. “Kitâbu’s-sırât”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-Mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. ed. Ebû Mûsâ 
el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/95-166. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. “Kitabu’t-tevhid”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-Mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. ed. Ebû Mûsâ 
el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/168-226. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Cu‘fî, Ca‘fer b. Muhammed b. Mufaddal b. Ömer. “Adâb Abdu’l-Muttalib”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-
Mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. ed. Ebû Mûsâ el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/261-288. Lübnan: Dâr li’ecli’l-
Marife, 2006.
CR  - Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer. Kitabu’l-fekkir. ed. Kays el-Attar. İran: Delîl Ma, 1. Baskı., 2006.
CR  - Cünbülânî, Muhammed Abdullah el-Cennân. “İzâhu’l-misbâh ed-dalli alâ sebîli’n-necâh” Silsilet’t-turâsi’l-
Alevî: Resâilü’l-hikme’l-Aleviyye. ed. Ebû Mûsâ el-Harîrî – Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 1/235-299. Lübnan: Dâr li ecli’l-
Marife, 2006.
CR  - Erdoğdu Başaran, Reyhan. “Nidâ’dan Takiyye’ye: Nusayrî-Alevî İnancında Nidâ ve Takiyye Uygulaması”. 
Eskiyeni 46 (2022), 53-71. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1029112
CR  - Erdoğdu Başaran, Reyhan. Nusayrîlik İshakîlik Alevîlik: Tarih, Literatür ve İnanç. Ankara: Eskiyeni, 1. Baskı., 2023.
CR  - Eş’arî, Ebû’l-Hasan Ali. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. Beyrut: y.y. 1980.
CR  - Gaffar, Abdurrasul Abdul Hasan. el-Kuleyni ve’l-Kâfî. Kum: Muessesut’n-neşri’l-İslamiyye, 1. Baskı., 1416.
CR  - Hakyemez, Cemil. “On İkinci İmam’ın Gaybeti Fikrinin Ortaya Çıkışı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 8/3 (Aralık 
2008), 9-25. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343992.
CR  - Halm, Heinz. “Das Buch der Schatten: Die Mufaddal-Tradition der Gulat und die Ursprunge des Nusairiertums”. 
Der Islam 55 (1978), 219-267.
CR  - Hamîs, Mâhir Ahmed. el-Mufaddal b. Ömer el-Cu’fî, Hayâtuhu ve-Fikruhu ve-Eseruhu fî Neş’eti’l-Fikri’l-Bâtınî. 
Sudan: Omdurman İslam Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
CR  - Harîrî, Ebû Mûsâ – Tartusî, Şeyh Mûsâ. “Takdîm”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî; Resâilü’l-hikme’l-Alevîyye. 1/6-21. 
Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Harranî, Muhammed el-Hasan b. Şu’be. “Tuhafu’l-‘ukûl an Ali’r-Rasûl”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: Mecmûatu’l-
Harrâniyyin. ed. Şeyh Mûsâ et-Tartusî - Ebû Mûsâ el-Harîrî. 5. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Hasîbî, Hüseyin b. Hamdân. “Hidâyetü’l-kübra”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî. ed. Şeyh Mûsâ et-Tartusî - Ebû Mûsâ 
el-Harîrî. 7. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2007.
CR  - Kaygusuz, İsmail. Ummü’l-kitâb. İstanbul: Demos, 2009.
CR  - Keşşî, Ebû Amr Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz. Ricâlü’l-Keşşî. ed. Seyyid Ahmed Hüseynî. Beyrut: 
Müessesetu’l-Alamî lil-Matbu’ât, 2009.
CR  - “Kitâbu’l-Meşyeha”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: Kitâbu’l-Aleviyyîn el-Mukaddesîn. ed. Ebû Mûsâ el-Harîrî – Şeyh 
Mûsâ et-Tartusî. 9/141–230. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2008.
CR  - Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi/İbn Sebe Meselesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2012.
CR  - Kummî, Saîd b. Abdullah el-Eş’arî. Kitâbû’l-Makâlât ve’l-Fırak. ed. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: y.y. 1963.
CR  - Kutubî, Muhammed Kazım. “Mufaddal b. Ömer el-Cu’fî: Sîratuhu ve Tevhîduhu”. Usul. 1949. Erişim 24 Nisan 
2025. https://usul.ai/tr/t/tawhid
CR  - Malatî, Ebü’l-Hüseyin. et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ. ed. Muhammed Zeynhum Muhammed 
Azab. Kahire: Mektebetu medbuli, 1. Baskı., 1992.
CR  - Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihârü’l-Envâr. Kum: İhya el-Kütüb el-İslâmiyye, 1430/2009.
CR  - Mellitan, Abdullah Salem. Kitâbu’l-Hakîkati’s-Seb’îyye ve ‘Umk Ṣilatihâ bil-fikr eş-Şiî. Kahire: y.y., 1. Baskı., 2011.
CR  - Muhammed b Sinân. “Kitâbu’l-envâr ve’l-hucub”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-Mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. ed. 
Ebû Mûsâ el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/65-94. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Muhammed b. Sinân. “Kitâbu’l-hucub ve’l-envâr”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: el-Mecmûʿatu’l-Mufaddaliyye. ed. 
Ebû Mûsâ el-Harîrî - Şeyh Mûsâ et-Tartusî. 6/19-64. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2006.
CR  - Musevî, Enver Ganî. Sahîhu Bihârü’l-Envâr. Daru’l-Egvâs li’n-Neşri, 2021.
CR  - Necâşî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Alî. Ricâlu’n-Necâşî. ed. Mûsâ eş-Şebîrî ez-Zincânî. Kum: Muessesetu’n-Neşri’l-
İslâmî, 1997.
CR  - Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ. Fıraku’ş-Şîa. Beyrut: Menşûrâtü’r-Rızâ, 1. Baskı., 2012.
CR  - Ramazan, Muhammed Süleyman. El-Muslimûn el-Aleviyyûn: et-Ta‘rîf ve’l-Mu‘tekad. Suriye/Tartus: y.y. 2015.
CR  - Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Güneydoğu Anadolu’da Görülen Gali Fırkaların Bektaşilikle İlişkisi”. Dini Araştırmalar 
12/33 (2009), 235-251.
CR  - Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
CR  - Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-Nihal. ed. Emir Ali Mehna - Ali Hasan Faur. Beyrut, 1993.
CR  - Şirazî, Hasan b. Hamza. “Şerhu kitâbi’t-tenbîh”. Silsiletü’t-turasi’l-Alevî: Şerhu kitâbi’t-tenbîh. ed. Şeyh Mûsâ et-
Tartusî Ebû Mûsâ el-Harîrî. 10. Lübnan: Dâr li’ecli’l-Marife, 2010.
CR  - Tamir, Arif. Kitabu’l-heft ve’l-ezille. Beyrut: el-Matbaatu’l-Kathulikiyye, 1969.
CR  - Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. Ricâlü’t-Tûsî. ed. Cevâd el-Gayyûmî el-İsvehânî. Kum: 
Muessesetu’n-Neşri el-Islâmî, 1410.
CR  - Tûsî, Muhammed b. Hasan. Kitâbu’l-gaybe. ed. Abdullah Taherânî - Ali Ahmed Nasih. Kum: Müessesetü’l-
Meârifi’l-İslamiyye, 2000.
UR  - https://doi.org/10.18403/emakalat.1694969
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4850286
ER  -