TY  - JOUR
T1  - Hüseyin Kâzım Kadri'nin Nûrü’l Beyân'ı Hakkındaki Olumsuz Eleştirilerin Eserin Kaynakları Çerçevesinde Değerlendirilmesi
TT  - An Evaluation of the Negative Critiques of Hüseyin Kāzım Kadrī's Nūr al-Bayān with Reference to Its Sources
AU  - Boşnak, Nagihan Ayşe
PY  - 2025
DA  - October
Y2  - 2025
DO  - 10.31121/tader.1714082
JF  - Tefsir Araştırmaları Dergisi
JO  - TADER
PB  - Ali KARATAŞ
WT  - DergiPark
SN  - 2587-0882
SP  - 523
EP  - 552
VL  - 9
IS  - 2
LA  - tr
AB  - Nûrü’l-Beyân, Cumhuriyet Dönemi’nde yayımlanan ilk meâl-tefsir eserlerinden biridir. Bu eser, yazılarını, Şeyh Muhsin-i Fânî müstear ismiyle yazan, Osmanlı’nın son dönemlerinde valilik ve nâzırlık gibi devlet işlerinde görev almış Hüseyin Kâzım Kadri tarafından telif edilmiştir. Nûrü’l-Beyân, yayımlandığı günden itibaren dönemin yeni ve nüfuz sahibi kurumlarından olan Diyanet İşleri Başkanlığı ve Sebîlürreşâd Dergisi’nin İslâmcı yazarları tarafından ağır eleştirilere ve itibarsızlaştırma eylemlerine maruz kalmıştır. Öyle ki bu eleştiriler bugün de varlığını muhafaza etmiş, güncel başvuru kaynaklarından biri olan Türkiye Diyanet İşleri Ansiklopedisi’nde de kendisine ayrılan bölüm “Alelacele hazırlanıp yayımlandığından fahiş hataları sebebiyle hem Diyanet İşleri Reisliği hem de Sebîlürreşâd mecmuası tarafından tenkit edilmiş ve güvenilir olmadığı belirtilmiştir.” şeklinde tamamlanmış, bunun dışında farklı bir değerlendirmeye kapı aralanmamıştır. Böylece eser tikel hatalar ve yanlışlar üzerinden bütüncül bir itibar kaybına uğratılmış olmaktadır. İfade edilen kapsamda çalışmanın amacı, esasında klasik tefsir eserlerinden derleme/seçme yoluyla oluşturulan Nûr’ül Beyân meâl-tefsirinin karşı karşıya kaldığı bu iddiaların, eserin kaynakları dikkate alınarak yeniden değerlendirilmesidir. Bu çerçevede makalenin giriş kısmında Nûrü’l-Beyân genel özellikleriyle tanıtılmış, yayımlandığı döneme kısaca temas edilmiştir. Birinci bölümde Nûrü’l-Beyân çerçevesinde oluşan belli başlı tartışmalara yer verilmiş, bu kısımda özellikle tefsir-tercüme ayrımının sebep olduğu anlaşmazlıklara değinilmiştir. İkinci bölümde ise Nûrü’l-Beyân’ın klasik tefsir geleneğine sadakatini ortaya koyması bakımından, temel aldığı kaynaklara ve bu kaynaklardan faydalanma yöntemine dair bir inceleme yapılmıştır. Çalışmada doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. Sonuç olarak Nûrü’l-Beyân’ın kendi döneminde maruz kaldığı olumsuz eleştirilerin ve resmi organlar tarafından itibarsızlaştırılmasının bütünüyle eserin kendisinden kaynaklanmadığını söylemek mümkündür. Zira bu eser temelsiz ve yöntemsiz bir şekilde telif edilmemiş bilakis bilinçli bir şekilde klasik tefsir mirası temel alınarak ortaya konmuştur. Bununla birlikte eleştiri oklarına hedef olan bu eserde, klasik kaynaklar dışında kalan yorumların tercih edilmediği göz ardı edilmiş, müelliflerin bu kaynaklardan tercihle ortaya koydukları anlamlar müelliflerin kendilerine atfedilerek eleştirilmiştir. Bu durum, eleştirilerin bir kısmının, müelliflerin siyasi ve ilmi duruşları ve eleştiri sahiplerine hâkim olan belli önyargılar ile izah edilebilir olduğunu düşündürmektedir. İsabetli ve yapıcı eleştiriler dışında kalan, itibar kırıcı ve yıkıcı eleştirilerin günümüzde, olduğu gibi alınıp tekrar edilmesi yerine bu iddiaların yeniden değerlendirilmesi ve sabit bilgilerin güncellenmesi gerekmektedir. Bu açıdan yapmış olduğumuz çalışmanın bu eserin tefsir tarihindeki yeri çerçevesinde yeni bir pencere açacağı düşünülmektedir.
KW  - Tefsir
KW  - Hüseyin Kâzım Kadri
KW  - Cumhuriyet Dönemi
KW  - Tercüme
KW  - Meâl
KW  - Nûrü'l-Beyân
N2  - Nūr al-Bayān is one of the first ma‘āl (Quranic translation)-tafsīr works published in the Republican Era of Türkiye. It was written by Hüseyin Kāzım Kadrī, who wrote under the pseudonym Shaykh Muhsin-i Fānī and who served in state affairs such as governorship and ministry in the late Ottoman period. From the moment it was published, Nūr al-Bayān was subjected to heavy criticism and acts of discrediting by the Presidency of Religious Affairs of Türkiye and the Islamist writers of the Journal of Sabīl al-Rashād, which were the new and influential institutions of the period. These criticisms have persisted to the present day. Notably, the section devoted to Nūr al-Bayān in the Turkish Religious Affairs Encyclopedia of Islam-a widely recognized contemporary reference work concludes with the following statement: “Since it was prepared and published in haste, it was criticized by both the Presidency of Religious Affairs and the journal Sabīl al-Rashād for its significant errors, and was ultimately deemed unreliable.” No alternative perspectives have been presented beyond this judgment. As a result, the work has experienced a comprehensive loss of scholarly credibility, primarily due to specific errors and shortcomings. In this context, the aim of this study is to offer a critical reassessment of the allegations directed at Nūr al-Bayān -a work which fundamentally consists of selections from classical tafsīr literature- by examining them considering the primary sources upon which the text is based. In this framework, the introduction of the article introduces the general features of Nūr al-Bayān and briefly touches upon the period of its publication. In the first chapter, the main debates that arose in the context of Nūr al-Bayān are discussed, and in this chapter, the disagreements caused by the distinction between tafsīr and Quranic translation are mentioned. The second chapter of the study examines the sources upon which Nūr al-Bayān is based, as well as its method of using these sources, with the aim of demonstrating the author’s adherence to the classical tafsīr tradition. The research adopts a document analysis methodology. The findings suggest that the negative criticisms directed at Nūr al-Bayān during its own period, along with its subsequent discrediting by official institutions, cannot be attributed solely to the content or structure of the work itself. Rather, it is evident that the text was not compiled arbitrarily or without methodological grounding; on the contrary, it represents a conscious effort to engage with and transmit the classical exegetical heritage. However, in this work, which was the target of criticism, it was ignored that interpretations outside the classical sources were not preferred, and the meanings that the authors preferred from these sources were criticized by attributing them to the authors themselves. This situation suggests that some of the criticisms can be explained by the political and scholarly stances of the authors and certain prejudices that dominate the critics. Today, it is necessary to reevaluate these claims and update the fixed knowledge instead of taking and repeating the discredited and destructive criticisms rather than accurate and constructive criticisms. Accordingly, this study is expected to contribute a new analytical perspective to the scholarly understanding of Nūr al-Bayān’s place within the historical development of Qur’anic exegesis.
CR  - Afif, Yahya. “Lisan-ı Beşer, Lisan-ı Kur’ân’a Tercüman Olamaz”. Sebilürreşâd 24/602 (1924), 51-53.
CR  - Akseki, Ahmed Hamdi. “Cevâb mı İtiraf mı?” Sebîlürreşâd 24/600 (1924), 24-26.
CR  - Albayrak, Nurettin. “Hüseyin Kâzım Kadri”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11 Nisan 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/huseyin-Kâzım-kadri
CR  - Alper, Ömer Mahir. “Nûru’l-Beyân Tefsiri: Gadrdîde Bir Esere Medhal”. Nûru’l-Beyân Kur’ân-ı Kerîm Tefsirinin Türkçe Tercemesi. 9-36. İstanbul: Vadi Yayınları, 2019.
CR  - Anonim. “Hatada Israr, Ma‘nâ-yı Kur’ân’ı Tahrîf ile Efkâr-ı İslâmiyye’yi Teşvîş”. Sebîlürreşâd 24/600 (1924), 27-28.
CR  - Anonim. “Kur’ân Tercümesindeki Hatalar”. Sebilürreşâd 24/601 (1924), 35-37.
CR  - Anonim. “Kurân-ı Kerîm Tercümeleri Hakkında”. Sebîlürreşâd 24/599 (1924), 8-12.
CR  - Anonim. “Kur’ân-ı Kerîm Tercümesi”. Sebîlürreşâd 23/597 (1924), 387-389.
CR  - Anonim. “Yeni Kur’an Tercümesi”. Sebîlürreşâd 24/617 (1924), 290-291.
CR  - Anonim. “Yeni Tefsircilerden Müslümanların Ricası”. Sebîlürreşâd 24/602 (1924), 64.
CR  - Anonim. “Yine Nûru’l-Beyân’cılar”. Sebîlürreşâd 24/606 (1924), 119-121.
CR  - Anonim. “Yine Nûru’l-Beyân’cılar II”. Sebîlürreşâd 24/607 (1924), 131-133.
CR  - Aydar, Hidayet. “Türklerde Kur’an Çalışmaları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999), 159-235.
CR  - Aynî, Mehmet Ali. “Kur’ân-ı Kerîm’i Terceme Meselesi”. Mahfil 1/4 (ts.), 62-65.
CR  - Bayram, İbrahim. “Hüseyin Kâzım Kadri’nin İman-Amel İlişkisi Hakkındaki Görüşlerinin Tahlîli”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2015), 167-194.
CR  - Beyzâvî, Nâsırüddin Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
CR  - Börekçi, Rifat. “Beyan-ı Hakikat”. Sebîlürreşâd 24/599 (1924), 7-8.
CR  - Cündioğlu, Dücane. “Matbu Türkçe Kur’an Çevirileri ve Kur’an Çevirilerinde Yöntem Sorunu”. 2. Kur’an Sempozyumu Tebliğler-Müzakereler. 157-237. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, 1995.
CR  - Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm Tefsirli Kur’ân Meâli. İstanbul: Risale Yayınları, 2022.
CR  - Çetin, Rabiye. “Hüseyin Kâzım Kadri’nin Yeni İlm-i Kelâm Karşıtı Söylemi Üzerine Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2 (2018), 807-831.
CR  - Çığıraçan, Tüccarzâde İbrahim Hilmi. Avrupalılaşmak. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1997.
CR  - Demircigil, Bayram. “Hz. Peygamber’in Bazı Ayet İktibasları ve Bunların Bağlamla İlişkisi”. TADER Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/2 (2021), 517-540. https://doi.org/ 10.31121/tader. 980567
CR  - Doğan, Hamide. Hüseyin Kâzım Kadri’nin Dini ve Siyasi Görüşleri: Kelami Bir Yaklaşım. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
CR  - Doğrul, Ömer Rıza. Kur’an Nedir. İstanbul: Amedi Matbaası, 1927.
CR  - Ebussuûd Efendi, Mehmed. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
CR  - Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
CR  - Gökalp, Ziya - Tansel, Fevziye. Ziya Gökalp Külliyatı I: Şiirler ve Halk Masalları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1952.
CR  - Gördük, Yunus Emre. “Tefsir-Meâl İlişkisi Üzerine Bir Analiz: Bakara Sûresi 184. Âyetin Türkçeye Aktarımı Örneği”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (2020), 1455-1474. https://doi.org/10.18505/cuid.780369
CR  - Gümüş, Sadrettin. “Cumhuriyet Döneminde (1923-1960 Arası) Meâl Çalışmaları”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 5 (2015), 285-331. https://doi.org/10.16947/fsmiad.05457
CR  - Günay, İlhami. Başlangıcından Bugüne Kur’ân’ın Türkçe Tefsir ve Tercümesi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
CR  - Gürlek, Dursun. “Büyük Türk Lügati’nin Müellifi, Çok Canlı ve Çok Yönlü Bir Münevver Hüseyin Kâzım Kadri”. Derin Tarih 138 (2023), 34-36.
CR  - Kadri, Hüseyin Kâzım. 20. Asırda İslamiyet. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
CR  - Kadri, Hüseyin Kâzım. İnsan Hakları Beyannamesi’nin İslâm Hukukuna Göre İzahı. İstanbul: Sinan Matbaası ve Neşriyat Evi, 1949.
CR  - Kadri, Hüseyin Kâzım. İstikbale Doğru. İstanbul: Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1913.
CR  - Kadri, Hüseyin Kâzım. Meşrutiyet Ne Getirdi Ne Götürdü? İstanbul: Kapı Yayınları, 2023.
CR  - Kadri, Hüseyin Kâzım. Nûru’l-Beyân Kur’ân-ı Kerîm Tefsirinin Türkçe Tercemesi. İstanbul: Vadi Yayınları, 2019.
CR  - Kadri, Hüseyin Kâzım. “Sebîlürreşâd’a İlk ve Son Cevâbı”. Sebîlürreşâd 24/599 (1924), 8.
CR  - Kara, İsmail. Hüseyin Kâzım Kadri, Ziya Gökalp ve Türkçülüğün Esasları. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1987.
CR  - Karacan, Osman - Yaşar, Bülent. “II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kur’an Tercümelerine Osmanlı Aydınlarının Yaklaşımı”. Birey ve Toplum 8/18 (2019), 91-121.
CR  - Karaman, Hayreddin. “Hüseyin Kâzım Kadri (1870-1934)”. İslami Hareket Öncüleri -4: Islahatçılar, Müceddidler, İslâmî Hareket Önderleri. 109-241. İstabul: İz Yayıncılık, 2014.
CR  - Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
CR  - Koçyiğit, Hikmet. “Çağdaş Dönemde Müfessirin Halka Ulaşma Çabalarının Tefsire Etkisi”. TADER Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/1 (2017), 47-72.
CR  - Koçyiğit, Hikmet. “Günümüz Türkçe Kur’an Meâlleri Üzerine Bir Tasnif Denemesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2017), 79-121.
CR  - Kuzu, Nurhan. Osmanlı’dan Modern Türkiye’ye Geçiş Döneminde Aydınların Medeniyet-Din İlişkilerine Bakışı 
Hüseyin Kâzım Kadri ve Musa Cârullah Bigiyef Örneği. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
CR  - Mahallî, Celâleddin - Süyûtî, Celaleddin. Tefsîru’l-Celâleyn. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
CR  - Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Tefsîru’l-Mâtürîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
CR  - Mertoğlu, M. Suat. “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Kur’an ve Tefsir Literatürüne Toplu Bir Bakış -Birincil Eserler ve Onlara Dair İncelemeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011), 9-66.
CR  - Nahcuvânî, Ni‘metullah b. Mahmûd. el-Fevâtiḥu’l-ilâhiyye ve’l-mefâtihu’l-gaybiyye. çev. Ali İhsan Türcan. Ankara: Kişisel Yayınevi, 2014.
CR  - Öbek, Ali İhsan. “İkinci Asım’dan Bir Portre Hüseyin Kâzım Kadri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 2 (1996), 447-456.
CR  - Öztürk, Mustafa. Cumhuriyet Türkiyesi’nde Meal ve Tefsirin Serencamı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
CR  - Öztürk, Mustafa. Meal Kültürümüz. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
CR  - Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1999.
CR  - Sevim, Hasan. “Nûrü’l-Beyân İsimli Kur’ân Tercümesinde Deyimsel İfadelerin Çevirisine Yönelik Bir İnceleme”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2024), 189-214. https://doi.org/10.33460/beuifd.1447064.
CR  - Şeker, Fatih. Osmanlılar ve Vehhâbîlik: Hüseyin Kâzım Kadri’nin Vehhâîilik Risâlesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
CR  - Şeker, Fatih Mehmet. Hüseyin Kâzım Kadri’ye Göre Vehhabilik. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
CR  - Şen, Ercan. “Milaslı İsmail Hakkı’nın (1870-1938) Kur’ân Tercümesine Dâir Bir Risâlesi: ‘Kur’ân Tercüme Edilebilir Mi? Ve Yeni Vâdîde Fâtiha Tercüme ve Tefsîri’ (Tanıtım, Çeviri ve Değerlendirme)”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2013), 261-286.
CR  - Şevki Bey. Hüseyin Kâzım Bey. Ankara: Dorlion Yayınları, 2023.
CR  - Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Mekke: Dârü’t-Terbiye ve’t-Türâs, ts.
CR  - Taş, Sakin - Yazar, Samed. “Hüseyin Kâzım Kadri’nin Fikrî Hayatı -İstikbâle Doğru- Adlı Eseri Özelinde”. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Coğrafyasında İslâmî İlimler. ed. Hidayet Aydar vd. 317-332. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
CR  - Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2021.
CR  - Yetkin, Vedat. “Tefsir Kâidelerinin Rivayet Kaynaklı Tefsir İhtilaflarını Çözümlemedeki Yeterlilik Problemi”. TADER Tefsir Araştırmaları Dergisi 9/1 (2025), 1-29. https://doi.org/10.31121/tader.1641022
UR  - https://doi.org/10.31121/tader.1714082
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4935364
ER  -