TY - JOUR T1 - Tarihi Ekonomik Coğrafya: XIX. Yüzyıl Üsküdar Kazası Kırsalında Mesleki İhtisaslaşma Örüntüleri TT - Historical Economic Geography: Patterns of Occupational Specialization in the Rural Area of Uskudar District During the 19th Century AU - Özdemir, Alperen AU - Yiğit, İlker PY - 2025 DA - June Y2 - 2025 DO - 10.32704/erdem.2025.88.127 JF - Erdem PB - Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı WT - DergiPark SN - 1010-867X SP - 127 EP - 161 IS - 88 LA - tr AB - Bu çalışma ekonomik faaliyetlerin ve süreçlerin hangi yerlerde nasılgelişim gösterdiğini aynı zamanda bu gelişimin nüfus merkezlerininasıl dönüştürdüğünü detaylı bir şekilde inceleyen tarihi ekonomikcoğrafya perspektifiyle, XIX. yüzyılın ilk yarısında Üsküdar kazasınabağlı Kanlıca ve İncir köylerindeki mesleki ihtisaslaşma örüntülerini,nüfus defteri verileri üzerinden ele alıyor. Ülkemizde tarihi ekonomikcoğrafya alanında yapılan çalışmaların sınırlı olması, bu araştırmanınönemini artırmaktadır. İki köy arasındaki sektörel olarak meslekdağılımının farklılığı, mekânın mesleki ihtisaslaşma örüntüleriüzerindeki etkisinin sorgulanmasına yol açmış ve çalışmanın temelsorusu olarak “Mekânın mesleki ihtisaslaşma örüntüleri üzerindekietkisi nedir?” şeklinde belirlenmiştir. Araştırma kapsamında, 181numaralı nüfus defteri kullanılarak köylerdeki meslek grupları vesektörel dağılımları analiz edilmiştir. Kanlıca ve İncir köylerininseçilmesinde, iki köyün coğrafi yakınlığına rağmen mesleki veekonomik açıdan farklı örüntüler sergilemeleri etkili olmuştur.Kanlıca köyünün Üsküdar kaza merkezine ve Suriçi’ne (İstanbul’a),dolayısıyla ticari ve ekonomik faaliyetlere daha yakın konumu, onaavantaj sağlarken; İncir köyü, daha izole konumu sebebiyle birincilekonomik faaliyetlere (tarım) odaklanmıştır. Kanlıca köyünde,denizle ilişkili meslekler (kayıkçılık, kireç kayıkçılığı, kalafatçılık,vb.) baskın hale gelmiştir. Bu meslekler, köyün ekonomik yapısınınçeşitlenmesine ve ticari ilişkilerinin güçlenmesine katkı sağlamıştır.Nüfusun %67’si üçüncül sektörde (hizmet sektörü) çalışmaktadır.Kanlıca’nın ulaşım ağı içerisinde, özellikle denizyolu ulaşımında etkin bir noktada olması, ekonomik faaliyetlerin yoğunlaşmasınısağlamıştır. Bu sayede, Kanlıca yoğurdunun ün kazanarak Suriçi’nekadar götürülmesi mümkün olmuştur. İncir köyünde ise, tarımsalfaaliyetler (rençberlik, bağcılık) ön plana çıkmış ve nüfusun %73’übirincil sektörde faaliyet göstermektedir. Köyün görece izole konumuve Avrupa yakasına olan uzaklığı, ekonomik çeşitliliğin sınırlıkalmasına yol açmıştır. İncir köyü, geleneksel ekonomik yapısınıkoruyarak tarıma dayalı bir yaşam sürdürmüştür. Bu durum, köyünekonomik faaliyetlerinin daha geleneksel bir yapıda şekillenmesineneden olmuştur. Sanayi öncesi toplumlarda ve bir tarım imparatorluğuolan Osmanlı ülkesinde köyler, birincil ekonomik faaliyet kollarınınön plana çıktığı alanları tanımlar. İncir köyü genel kanıya uygunolarak birincil sektörün baskın ekonomik faaliyeti oluşturduğu bir köyolarak ortaya çıkmıştır. Fakat Kanlıca’da birincil ekonomik sektördenziyade üçüncül sektör daha baskındır. İki komşu köy olan Kanlıca veİncir’deki ekonomik faaliyetlerin belirgin farklılığına bakıldığındaOsmanlı ülkesinde, kırsal alanda dahi genel paradigmaya uymayandurumlar söz konusu olabilmektedir. Bu durum zamansal ve mekânsalmanada sanayi öncesi köyü (sosyal ve ekonomik bağlamıyla) yenidendüşünmemiz gerektiğini göstermektedir. KW - Tarihi Coğrafya KW - Tarihi Ekonomik Coğrafya KW - Nüfus Defteri KW - Üsküdar KW - Kanlıca KW - İncirköy KW - Mesleki İhtisaslaşma N2 - This study examines, from a historical economic geography perspectivethat analyzes in detail how economic activities and processes developin specific places and how this development transforms populationcenters, the patterns of occupational specialization in the villages ofKanlıca and İncir, which were part of the Üsküdar district in the firsthalf of the 19th century, based on census register data. The sectoraldifferences in occupational distribution between the two villages haveled to questioning the impact of location on patterns of occupationalspecialization, and the main research question of the study hasbeen determined as: “What is the impact of location on patterns ofoccupational specialization?” The selection of Kanlıca and İncirvillages was influenced by the fact that, despite their geographicalproximity, they exhibit different patterns in terms of occupation andeconomy. Kanlıca village’s closer proximity to the Üsküdar districtcenter and Suriçi (Istanbul), and thus to commercial and economicactivities, provided it with an advantage, while İncir village, due toits more isolated location, focused on primary economic activities.In Kanlıca village, sea-related professions became predominant.These professions contributed to diversifying the village’s economicstructure and strengthening its commercial relations. 67% ofthe population work in the tertiary sector. Kanlıca’s effectiveposition within the transportation network, especially in maritimetransportation, facilitated the concentration of economic activities. Inİncir village, on the other hand, agricultural activities came to theforefront, and 73% of the population is engaged in the primary sector.The village’s relatively isolated location and its distance from theEuropean side have led to limited economic diversity. İncir villagehas maintained its traditional economic structure, sustaining a lifebased on agriculture. This situation has caused the village’s economicactivities to be shaped in a more traditional manner. In pre-industrialsocieties and in the Ottoman Empire, which was an agrarian state,villages are defined as areas where primary economic activities areprominent. İncir village emerged as a village where the primary sectorconstitutes the dominant economic activity, in line with the generalbelief. However, in Kanlıca, the tertiary sector is more dominant thanthe primary sector. Considering the significant economic differencesbetween the two neighboring villages of Kanlıca and İncir, it becomes evident that situations not conforming to the general paradigm canoccur even in rural areas within the Ottoman Empire. This indicatesthat we need to rethink the pre-industrial village in temporal andspatial terms. CR - a) Arşiv Kaynağı: Dağdelen, İ. (2012). Beykoz Nüfus Defterleri, İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları No.26. CR - Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), 569 numaralı Nüfus Defteri (NFS.d..) (Hicri: 1261 / Miladi: 1845). CR - b) Araştırma Eserler: Aliağaoğlu, A. ve Uğur, A. (2016). “Osmanlı Şehri”, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 38, 203-226. CR - Aydoğmuş, A. (2019). “Coğrafya Yönüyle İstanbul Boğazı”, İstanbul: geoCED Herkes İçin Coğrafya 3, 10-16. CR - Bayartan, M. (2003). XIX. Yüzyılda Kütahya’nın Tarihî Coğrafyası, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Doktora Tezi. CR - Bostan, M. H. (2018). “Üsküdar’ın Sınırları ve Demografisi (XV-XIX. Yüzyıl)”, İstanbul, X. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, s. 117-147. CR - Bozkurt, N. (2007). “Nüfus”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 33, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. CR - Buluttekin, M. B. (2015). “İstanbul’un 19. Yüzyıldaki Ekonomik Sorunlarının Tasnifi: Ahkam Defterlerine Göre Suriçi ve Bilad-ı Selâse (Galata, Üsküdar ve Haslar)”, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12(1), 78-104. CR - Burke, P. (1975). “Some Reflections on the Pre-Industrial City”, Urban History 2, 13-21. CR - Çimen, A. (2012). “Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus Hizmetleri”, Ankara: Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 14(3), 183-216. CR - Doğan, M. ve Doğan, Ö. (2022). “Ekonomik Coğrafya”, içinde Beşerî ve Ekonomik Coğrafya, Ankara: Pegem Akademi, s. 159-195. CR - Doğanay, H. ve Doğanay, S. (2015). Coğrafya’ya Giriş (12. Baskı), Ankara: Pegem Akademi. CR - Ertuğ, N. (1995). Osmanlı Ulaşım Sisteminde Kayıkçılık, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi. CR - Eski İstanbul Fotoğrafları Arşivi, Erişim adresi: www.eskiistanbul.net (Erişim tarihi: 11.05.2023). CR - Eyice, S. (2004). “Fetihten Önceki Üsküdar”, İstanbul, Üsküdar Sempozyumu I, s. 17-20. CR - Frenken, K. ve Boschma, R. (2015). “Geographic Clustering in Evolutionary Economic Geography”, içinde Handbook of Research Methods and Applications in Economic Geography, Edward Elgar Publishing, s. 291-302. CR - Gallup, J. L., Sachs, J. D. ve Mellinger, A. D. (1998). “Geography and Economic Development”, International Regional Science Review 22(2), 179-232. CR - Goose, N. (1982). “English Pre-Industrial Urban Economies”, Urban History 9, 24-30. CR - Gümüşçü, O. (1997). XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Doktora Tezi. CR - Gümüşçü, O. (2013). “Tarihi Coğrafya”, içinde Coğrafya ve Tarihi Coğrafya, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını, s. 30-56. CR - Gümüşçü, O. (2018). Kaynaklarıyla Tarihi Coğrafya (1. Baskı), İstanbul: Yeditepe Yayınevi. CR - Güneş, A. (2004). “16. ve 17. Yüzyıllarda Üsküdar’ın Mahalleleri ve Nüfusu”, İstanbul, Üsküdar Sempozyumu I, s. 42-56. CR - İnciciyan, P. Ğ. (1956). XVIII. Asırda İstanbul, çev. H. D. Andreasyan, İstanbul, İstanbul Fethi Derneği, İstanbul Enstitüsü Yayınları. CR - Kaplanoğlu, R. (2016). “İlk Nüfus Defterlerine Göre Üsküdar’da Sosyal ve Ekonomik Yaşam”, İstanbul, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu IX, s. 497- 536. CR - Karabağ, S. ve Şahin, S. (2009). Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası (4. Baskı), Ankara, Gazi Kitabevi. CR - Karakaya, E. (2012). “Üsküdar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 42, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. CR - Kim, S. ve Margo, R. A. (2004). “Historical Perspectives on US Economic Geography”, içinde Handbook of Regional and Urban Economics 4, Elsevier, s. 2981-3019. CR - Konyalı, İ. H. (1976). Abideleriyle ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi (Cilt 2), İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti Yayınları. CR - Krugman, P. (1991). “Increasing Returns and Economic Geography”, Journal of Political Economy 99(3), 483-499. CR - Kunter, H. B. (1958). “Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskanı ve Nüfusu”, Vakıflar Dergisi 4, 245-248. CR - Mantran, R. (2023). İstanbul Tarihi (4. Baskı), çev. T. Tunçdoğan, İstanbul: İletişim Yayınları. (Orijinal eser basım tarihi 1996). CR - Mazak, M. (2019). İstanbul Kayıkçıları (1. Baskı), İstanbul: Yeditepe Yayınevi. CR - Microsoft Bing Görüntü Oluşturucu, DALL·E. (2023). Yapay Zekâ Destekli Görüntü Üretim Uygulaması. Erişim adresi: https://www.bing.com CR - Mitchell, J. B. (1954). Historical Geography, London: English Universities Press. CR - Mülayim, S. (2005). “19. Yüzyılda Üsküdar”, İstanbul, Üsküdar Sempozyumu II, s. 138-150. CR - Özçağlar, A. (2006). Coğrafyaya Giriş (2. Baskı), Ankara: Hilmi Usta Matbaacılık. CR - Temurçin, K. (2007). “Hamidabat Kazasında Nüfus (1831-1917)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 17(1), 45-68. CR - Tümertekin, E. (1994). Beşerî Coğrafyaya Giriş, İstanbul: İ.Ü. İletişim Fakültesi Basımevi ve Film Merkezi. CR - Tümertekin, E. ve Özgüç, N. (2020). Ekonomik Coğrafya: Küreselleşme ve Kalkınma (17. Baskı), İstanbul: Çantay Kitabevi. CR - Türker, A. (2007). “İstanbul Boğazı’nın Akıntı Rejimini Belirleyen Başlıca Etkenler”, 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu, Trabzon, s. 531-538. CR - Türkmen, H. (2015). Geçmişten Üsküdar Suretleri Beşibiryerde, İstanbul: Ege Reklam ve Basım Sanatları. CR - Türkmen, H. (2019). Gravürlerde Üsküdar (1. Baskı), İstanbul: Seçil Ofset. CR - Unan, F. (2004). “Mevleviyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. CR - Yılmaz, H. H. (2021). XVI. yy Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre Şumnu Kazasının Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası, Afyonkarahisar, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. CR - Yiğit, İ. (2011). Temettuat Defterlerine Göre XIX. Yüzyılda Beyşehir’in Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası, Afyonkarahisar, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. CR - Yiğit, İ. (2020). “Burdur ve Çevre Kazalarda Nüfus (1834)”, Doğu Coğrafya Dergisi 25(44), 13-30. CR - Yiğit, İ. ve Yakar, M. (2021). “Tarihi Bir Kaynak Olarak XIX. Yüzyıl Nüfus Defterlerindeki Yabanciyân Kayıtlarının Göç Araştırmalarındaki Yeri: Isparta ve Çevre Kazalar Örneği”, Ege Coğrafya Dergisi 30(2), 247-263. CR - Yiğit, İ. ve Yakar, M. (2022). “Tarihi Nüfus Coğrafyası: 19. Yüzyıl İlk Yarısında Hamid Sancağı Yalvaç Kazasında Nüfusun Yaş Yapısı ve Yaşlanma Düzeyi”, Ege Coğrafya Dergisi 31(2), 233-253. UR - https://doi.org/10.32704/erdem.2025.88.127 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4976550 ER -