TY  - JOUR
T1  - SOURCES FORMING THE BASIS OF L.Z. BUDAGOV’S “COMPARATIVE DICTIONARY OF TURKIC-TATAR DIALECTS”
TT  - L. Z. BUDAGOV’UN “TÜRK-TATAR LEHÇELERİNİN KARŞILAŞTIRMALI SÖZLÜĞÜ”NE TEMEL OLUŞTURAN KAYNAKLAR
AU  - Tuxtasinova, Mahliyo
PY  - 2025
DA  - September
Y2  - 2025
JF  - Türkoloji
PB  - Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 1727-060X
SP  - 53
EP  - 84
IS  - 123
LA  - en
AB  - This article is devoted to the scholarly analysis of the source of one of the most significant achievements in 19th-century Turkology – the two-volume Comparative Dictionary of Turkic-Tatar Dialects compiled by L.Z. Budagov. The main objective of the study is to identify the written and oral sources used in the creation of this comparative dictionary and to elucidate their role in the interpretation of linguistic units within the dictionary entries.The article thoroughly examines 18 major sources utilized by Budagov, analyzing how each influenced the explanation of specific lexemes. In particular, works such as the Baburnama, Qissasi Rabghuzi, Muhokamat al-Lughatayn, Siraj al-Qulub, Tarikh-i Muluk-i Ajam, as well as the writings of scholars like V.V. Radlov, H. Vambéry, N. Ilminsky, A. Troyansky, and I. Giganov, along with important dictionaries in Arabic, Persian, and Turkic languages (e.g., Burhan-e Qati‘, Farhang-e Shu‘uri, Qāmūs al-Muḥīṭ, Lughat-i Turki) are examined in detail.The article highlights the role of actual textual examples derived from each source in explaining specific lexemes. Budagov’s methodology based on contextual analysis, his attention to semantic distinctions, and his systematic presentation of morphological forms – all of which constitute the innovative aspects of the study. Special attention is given to the comparative analysis of phonetic, semantic, and graphemic variants of words belonging to Chagatai, Kyrgyz, Kazan, Tobol, Altai, and Ottoman Turkish dialects.The findings demonstrate that Budagov not only compiled a dictionary using a methodologically advanced approach for his time but also exhibited a perspective aligned with modern lexicographical principles by striving to contextualize each linguistic layer within its historical and literary background. Moreover, the study reaffirms that Budagov’s dictionary continues to serve as a solid foundation for the historical semantics and lexicography of the Turkic languages.
KW  - L.Z. Budagov
KW  - comparative dictionary
KW  - Chagatai language
KW  - source criticism
KW  - historical Turkic languages
N2  - Bu makale, 19. yüzyıl Türkoloji çalışmalarının en önemli başarılarından biri olan L. Z. Budagov’un iki ciltlik “Сравнительный словарь турецко-татарских наречий…” (Türk-Tatar Şivelerinin Karşılaştırmalı Sözlüğü) adlı eserinin kaynakbilimsel temellerini bilimsel bir şekilde incelemeye adanmıştır. Araştırmanın temel amacı, bu karşılaştırmalı sözlüğün hazırlanmasında kullanılan yazılı ve sözlü kaynakları belirlemek ve bu kaynakların sözlük maddelerinde yer alan dil birimlerinin açıklanmasındaki rolünü ortaya koymaktır.Makale kapsamında Budagov’un yararlandığı 18 temel kaynak derinlemesine analiz edilmiş; her bir kaynağın sözlükteki sözcük açıklamaları üzerindeki etkisi incelenmiştir. Özellikle Baburnâme, Kısasü’l-Enbiyâ (Rabgûzî), Muhakemetü’l-Lugateyn, Sirâcü’l-Kulûb, Târîh-i Mülûk-i Acem gibi klasik metinler ile V. V. Radlov, H. Vambéry, N. İlminskiy, A. Troyanskiy, I. Giganov gibi araştırmacıların eserleri ve ayrıca Arapça, Farsça ve Türk dillerine ait önemli sözlükler (örneğin, Burhân-ı Kâtıʿ, Ferheng-i Şuʿûrî, Kâmûsü’l-Muhît, Lugat-ı Türkî) ayrı ayrı değerlendirilmiştir.Her bir kaynaktan alınan özgün metin örneklerinin sözlükteki belirli leksemaları açıklamadaki işlevi, Budagov’un bağlamsal çözümlemeye dayalı metodolojisi, anlam farklılıklarına gösterdiği dikkat ve morfolojik biçimlenmeleri sistematik olarak ortaya koyması, makalenin bilimsel yenilik boyutlarını oluşturmaktadır. Özellikle Çağatay, Kırgız, Kazan, Tobol, Altay ve Osmanlı Türkçesine ait kelimelerin fonetik, semantik ve grafemik varyantları karşılaştırmalı olarak sunulmuştur.Araştırma sonuçları, Budagov’un sadece dönemi için ileri düzeyde bir sözlük oluşturmakla kalmayıp, aynı zamanda her bir dil katmanını tarihî-edebî bağlam içinde açıklamaya çalışan ve modern leksikografi ilkelerine yakın duran bir yaklaşımı benimsediğini ortaya koymaktadır. Makale ayrıca, Budagov’un sözlüğünün Türk dillerinin tarihî semantiği ve sözlükbilimi açısından sağlam bir temel oluşturduğunu bir kez daha teyit etmektedir.
CR  - References:
CR  - Abdurahmonov, G‘., & Shukurov, Sh. (1973). O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi (s. 87). Toshkent: O‘qituvchi.
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati (ANATIL) (1983–1985). IV jild. Toshkent: Fan.
CR  - Blagova, G. F. (2012). L. Z. Budagov, N. I. Ilminskiy i voprosy nesistemnoĭ preemstvennosti v tyurkologii. Uralo-altaĭskie issledovaniya, (2) [7], 101–109.
CR  - Bobir, Z. M. (1960). Bobirnoma (sah. 407). Toshkent: O‘zbekiston SSR Fanlar Akademiyasi.
CR  - Borovkov, A. K. (1960). Leksikograficheskaya traditsiya v slovariakh chagataiskogo yazyka. In Leksikograficheskiĭ sbornik (Vol. IV, ss. 151–162). Moskva.
CR  - Budagov, L. Z. (1869). Sravnitelʹnyĭ slovarʹ tur︠e︡t︠s︡ko tatarʹskikh narеčīĭ (Vol. I, 810 s.). Sankt Peterburg: Tipografīya Imperatorskoi akademīi nauk.
CR  - Budagov, L. Z. (1871). Sravnitelʹnyĭ slovarʹ tur︠e︡t︠s︡ko tatarʹskikh narеčīĭ (Vol. II, 415 s.). Sankt Peterburg: Tipografīya Imperatorskoi akademīi nauk.
CR  - Giganov, I. (1804). Slovarʹ rossiĭsko tatarskīĭ (s. 3). Sankt Peterburg: Tipografiya Imperatorskoi akademii nauk.
CR  - Handjéri, A. (1840). Dictionnaire français arabe persan et turc (Tome premier). Moscou: De l’Imprimerie de l’Université Impériale.
CR  - Handjéri, A. (1841). Dictionnaire français arabe persan et turc (Tome II). Moscou: De l’Imprimerie de l’Université Impériale.
CR  - Ilminsky, N. I. (1857). Baber Nameh: Diagataiče ad fidem codicis petropolitiani. Sazani.
CR  - Ilminskiĭ, N. I. (1860). Materialy k izucheniiu kirgizskogo narechi︠i︡a. Kazanʹ: Imperatorskii Kazanʹskiĭ universitet.
CR  - Navoiy, A. (2011). To‘la asarlar to‘plami: Xamsa. Saddi Iskandariy, Tarixi anbiyo va hukamo, Tarixi muluki Ajam (Vol. 8). Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi ijodiy-matbaa uyi.
CR  - Ölmez, Z. K. (1998). Çağatayca sözlükler. Kebikeç, (6).
CR  - Radlov, V. V. (1866). Narechiya tyurkskikh plemen, zhivushchikh v Yuzhnoĭ Sibiri i Dzungarskoĭ stepi (s. 232). Sankt Peterburg: Tipografiya Imperatorskoi akademii nauk.
CR  - Sakkokiy. (1966). Gʻazallar. Tashkent.
CR  - Sakkokiy. (1988). Gʻazallar, qasida (Hayot vasfi, sah. 211). Tashkent: G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va San‘at nashriyoti.
CR  - Shamsiev, P., & Ibrohimov, S. (1972). Navoiy asarlari lugʻati (s. 492). Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va San‘at nashriyoti.
CR  - Shaykh Hidayat Allah. (1825). Lug‘at i Turki (Vol. 1, s. 14). Calcutta.
CR  - Troyanskiĭ, A. (1833). Slovarʹ tatarskogo yazyka (s. 266). Kazanʹ: Tipografiya Universiteta.
CR  - Ubaydullaev, A. A. (2011). “Lug‘ati turkiy”ning leksikografik tadqiqi. Toshkent.
CR  - Umarov, E. A. (1992). Eski o‘zbek lug‘atlari (s. 16). Toshkent.
CR  - Vambéry, Á. (1867). Ćagataischen Sprache. Leipzig: F. A. Brockhaus.
CR  - Velyaminov Zernov, V. V. (1868). Slovarʹ jagataj turc̦eskīi (420 s.). Sankt Peterburg: Tipografīya Imperatorskoi akademīi nauk.
CR  - Internet Resources:
CR  - Esad, M. (1801). Kitab-ı Lehçet ül-lûgat [Dictionary]. Kostantiniye: Dār al-Ṭibāʻah al-Maʻmūrah al-Sulṭānīyah.  https://id.lib.harvard.edu/curiosity/islamic-heritage-project/40-990045687900203941 (Access Date: 18.05.2025).
CR  - Rabghūzī, N. B. (1899). Qiṣaṣ al-anbīyāʼ [Lithographed bibliography]. Tipo-litografiya Br. Portsevykh. https://id.lib.harvard.edu/curiosity/islamic-heritage-project/40-990072772530203941 (Access Date: 18.05.2025).
CR  - Quatremère, É. (1841). Muhakamat al lughatain. In Chrestomathie en Turc oriental (pp. 1–39). Paris. Harvard University. (n.d.). Muhakamat al lughatain. Islamic Heritage Project. 
https://wiki.harvard.edu/confluence/display/turkic/Muhakamat+al-lughatain(Access Date: 21.05.2025).
CR  - e Tarix. (n.d.). Navoiy haqida maqola. https://e-tarix.uz/milliyat-insholari/621-navoiy.html, (Access Date: 22.05.2025).
CR  - Navoiy, A. (n.d.). Muhokamat al lug‘atayn, Mezon al avzon, Tarixi anbiyo va hukamo, Tarixi muluki Ajam, Arbain, Siroj al muslimin, Munojot, Risola i tiyra andoxtan, Un (Jil. 6). Toshkent: Milliy kutubxona. http://navoi.natlib.uz:8101/uz/muhokamat_ul_lugatayn_mezon_ul_avzon_tarixi_anbiyo_va_hukamo_tarixi_muluki_ajam_arbain_siroj_ul_muslimin_munojot_risolai_tiyr_andoxtan_un_oltinchi_tom/muhokamat_ul_lugatiyn/, (Access Date: 25.05.2025).
CR  - Fayrūzābādī, Y. ibn ʿAbdullāh. (1834). Al-Qāmūs al-Muḥīṭ. Būlāq: al-Maṭbaʻah al-Kubrā al-ʿĀmirah. https://id.lib.harvard.edu/curiosity/islamic-heritage-project/40-990053882030203941, (Access Date: 27.05.2025).
CR  - Şuuri, H. (1742). Farhang-i Shuʻūrī va al-musammāh bi-Navāl al-fuz̤alā va lisān al-ʻAjam [Dictionary]. Kostantiniye: Dar ut-Tıbaat il-Mamure. https://id.lib.harvard.edu/curiosity/islamic-heritage-project/40-990069473290203941, (Access Date: 28.05.2025).
CR  - Tabrīzī, M. Ḥ. ibn K. (1832). Burhān-i Qāṭiʿ [Persian dictionary]. Bombay. https://catalog.hathitrust.org/Record/008394784, (Access Date: 28.05.2025).
UR  - https://dergipark.org.tr/tr/pub/ayt/issue//1744882
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/5064977
ER  -