TY  - JOUR
T1  - Kur’ân’da Hitabın Geçişliliğinin İmkânı
TT  - The Possibility of Transmission of Speech in the Qurʾān
AU  - Yüksek, Muhammed İsa
PY  - 2019
DA  - June
DO  - 10.18505/cuid.508918
JF  - Cumhuriyet İlahiyat Dergisi
JO  - CUID
PB  - Sivas Cumhuriyet Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 2528-9861
SP  - 273
EP  - 290
VL  - 23
IS  - 1
LA  - tr
AB  - Kur’ân’da bir kişiye veya gruba yapılmış hitapların diğer kişiler veyagruplar için örtük mesajlar taşıması, klasik tefsir literatürü açısındanmümkündür. Modern dönemde ortaya çıkan bazı yaklaşımlara göre ise hitabın nezaman ve kime yapıldığı; anlamı sadece belirlememekte, aynı zamandasınırlandırmaktadır. Bu ikilem, teorik boyutta temellendirilmesi gereken birhüviyet arz etmektedir. Hitabın doğrudan muhatabından diğerine geçişliliğininen belirgin örneğini, kâfirlere-müşriklere yapılmış hitapların müminlere geçişliliğiteşkil etmektedir. Bundan dolayı bu çalışmada; Kur’ân’da hitabın geçişliliğininimkânı, kâfirlere-müşriklere yapılan hitapların müminlere dönük iletileribağlamında ele alınacaktır. Kur’ân’da hitabın geçişliliği meselesinin bir yönü,Kur’ân’ın hitaplarda takip ettiği üslup ile açıklanabilir. Ancak konunundilbilimsel açıdan da temellendirilmesi gerekmektedir. Nitekim hitabıngenişlemesi, bazen lafızların delâletleri ile bazen dilin imkânları ve edebîyönleri ile bazen de analitik bir çabayla söz konusu olabilmektedir. Buçalışmada, ilgili örnekler analiz edilerek Kur’ân’da hitaplar arasındakigeçişliliğin üslup açısından mümkün olduğu ortaya konulacaktır. Bununlabirlikte çalışmada, meselenin dilbilimsel yönleri ile alakalı yöntem tespitlerive önerileri yapılmaya çalışılacaktır.Özet: Kur’ân’ın Allah’ın hitabı olduğu söylemi,klasik literatür ile modern dönemde ortaya çıkan bazı anlam teorilerinde farklıyankılar bulmaktadır. Klasik usûl ve belâgat kaynaklarında; hitabın mahiyeti,keyfiyeti, şartları ve çeşitleri etrafında teorik bir çerçeve çizilerekKur’ân’da yer alan hitapların çeşitleri, delâletleri ve kapsamları konuedilirken modern dönem bağlamsalcı yaklaşımlarda hitabın anlaşılmasınınbağlamsal bilgileri bilmeyi zorunlu kıldığı dolayısıyla hitabın kitap olarakokunması ile anlamın buharlaşacağı ileri sürülmektedir. Çünkü bu yaklaşımlaragöre hitabın kitaba (sözlü kültürün yazılı kültüre) dönüşmesi ile anlam metindearanmakta, böylece Kur’ân asli anlamından uzak, konuşturulan bir dizgeyedönüştürülmektedir. Kur’ân’ın neyi değil, niye söylediğinin bilinmesi ise birhitap olarak indirilen Kur’ân’ın bütün bağlamsal unsurları ile kavranmasına bağlıdır.Aslında âyetlerin hangi olaylara ilişkin veya ne zaman ve kim hakkındanazil olduğuna dair bilgiler, klasik tefsir literatüründe âyetlerinanlaşılmasında öncelikli olarak göz önünde bulundurulan verilerdir. Ne var kiklasik tefsir algısı, bu verileri dinin bütünlüğü, ahkâm ve tecrübe edilengerçeklik açısından farklı kategorilerde değerlendirmektedir. Örneğin sebeb-inüzul rivâyetleri ile Mekkî-Medenî bilgileri bazen âyetlerin anlamlarına sadecebirer örnek teşkil etmekte, bazen âyetlerin anlaşılmasına katkı sunan unsurlarolarak işlev yapmakta, bazen de başka karinelerle birlikte âyetlerinanlamlarını daraltabilmektedir. Bu bütüncül-kategorik bakış açısının oluşmasınıusûl ilminin realist-metodik zemini temin etmektedir.Mutlak olarak hitap ile muhatap arasında zorunlu bir ilişkinin bulunduğuiddiasının klasik literatür açısından temellendirilmesi güçtür. Klasikliteratürde, hitap formunda gelen ve muhatapları ile zorunlu bir ilişkiiçerisinde olan ifadeler, hitabü’l-müvâcehe (doğrudan hitap) kavramı ile elealınmıştır. Doğrudan hitaplar, ilk muhatapları bağlar. Çünkü hitaptanbahsedildiğinde ortada bir muhatabın bulunması zorunludur. Bu söylemin,taşıdığı öncüller itibariyle bağlam teorileri ile aynı yerde durduğu zannedilebilir.Ancak hitabın kapsamı açısından bu teorileri birbirleriyle karşılaştırmakmümkün değildir. Klasik anlam teorileri, doğrudan hitapların şer‘î gereklilikveya kıyas gibi yöntemlerle dolaylı muhatapları da kapsadığını düşünürken,bağlamsalcı ve tarihselci yaklaşımlarda hitap-muhatap ilişkisi çerçevesindenassın ne demek istediğine dair öngörülerde bulunularak metin zâhirî düzeyindenöteye evrilmektedirler. Kur’ân bütünüyle hitap olarak değerlendirildiğinde veya doğrudan hitaplardikkate alındığında kâfirlerden-müşriklerden bahseden veya onlara hitap edenâyetlerin müminlere de hitap edebilmesini, modern dönem anlama metotlarıaçısından açıklamak oldukça zordur. Nitekim hitap-muhatap arasındaki zorunluilişki bunu gerektirmektedir. Üstelik âyet bağlamında konuşulan muhataplar(müşrikler-müminler) bir arada ele alınmayacak ve aynı âyete konu edilemeyecekiki farklı inanca sahiptirler. Dolayısıyla müşriklere yapılan hitaplardaverilen mesajları müminlere yöneltmek ve bu âyetlerdeki vasıfları müminlereyüklemek mümkün gözükmemektedir.Öte yandan klasik literatürde kâfirlerden-müşriklerden bahseden âyetlerinmüminlere de hitap edebilmesinde herhangi bir problem görülmemiştir. Çünküdilbilim de vakıa da buna imkan tanımaktadır. Usûlcüler ve müfessirler, bukonuyu çok geniş boyutlarda ele almışlar; hitabın Ehl-i kitap-müminler,müminler-kâfirler, Hz. Peygamber-ümmet gibi taraflar arasındaki geçişliliğiniincelemişlerdir. Tefsir literatürü ve modern dönem tefsir algısı açısındanhitabın geçişliliğinin imkânı, müşrikten-kâfirden bahseden bir âyetin müminleride kapsaması veya müşrike-kâfire yapılan hitabın mümine de dönmesi bağlamındanetleştirilebilir. Klasik literatür bu hususu, bazen literal delâlet (tamim) vedilin edebî kullanım keyfiyeti (belâgat), bazen de hitabın imkânı (üslupözellikleri) ile açıklamaktadır.Âyetlerde ve hadislerde mümin, kâfir, müşrik, münafık, Ehl-i kitap gibikategorik sınıfların inanç esaslarına yer verildiği gibi bu sınıflarınkarakteristik-amelî boyutlarına dair betimlemeler de yapılmaktadır. Bu bağlamdanaslar bazen mümin olmanın gerektirdiği ameller, bazen mümin olanınyapamayacağı işler, bazen de mümin olanın yaptığında iman-amel bütünlüğünütehlikeye sokacağı hususlardan bahsetmektedir. Kur’ân’da müminlere yapılanhitapların bir kısmında, onların kâfirlere benzemekten ve kâfirlere aitvasıfları taşımaktan men edildikleri açık bir şekilde görülmektedir. Ayrıcaâyetlerde bazen müminlerin kâfirlere benzemesinin doğuracağı olumsuz sonuçlarzikredilmekte, bazen de müminlere hitap eden veya müminlerden bahsedenâyetlerin sonunda kâfirlerin içerisinde bulundukları duruma veyakarşılaşacakları azaba dair bilgiler yer almaktadır. Ayrıca karşıt inanç profillerine ait sıfatlarınbelirtildiği durumlarda, gayr-i müslimlere yapılan hitap; müminler için uyarı,muhasebe, şükür ve imanda sebat ifade etmekte; müminlere yapılan hitaplar dagayr-i müslim gruplar için teşvik ve fırsat öğeleri içermektedir. Bu hususuüslûbü’l-Kur’ân ile temellendirmek mümkündür. Bununla birlikte Kur’ân’dahitabın geçişliliğinin teorik boyutta iki şekilde gerçekleştiği söylenebilir.Bunların birincisi, dilbilimsel-belâgî öncüllerle alakalıdır ve tariz, kinaye,mecaz gibi kullanımlarda söz konusudur. İkincisi ise teşbih-kıyastır. Buradakıyas, önermelere ihtiyaç duyulmadan zihinde gerçekleşen bir olgudur. Çünkü zihin,bu ifadeleri duyduğunda lazfın literal anlamından daha kuvvetli manalara biranda ulaşabilmektedir.Bu çalışmada -modern dönem problemlerinden hareketle- doğrudanhitaplardan dolaylı muhataplara geçişin mümkün olup olmadığı konu edilmektedir.Bu çerçevede çalışmada öncelikle Kur’ân’ın bazen mesajlarını ve öğretilerinimuhataplarına karşıt inanç sistemleri üzerinden ulaştırmasının üzerindedurulmaktadır. Böylece müminlere, bazı emir ve nehiylerin doğrudan değil dekarşıt taraf üzerinden yapılmasında Kur’ân’ın takip ettiği üslup ortayakoyulmuştur. Çalışmada sadece müşriklerden-kâfirlerden bahsedilen âyetlerinmüminlere de hitap etme imkânı incelenirken ilgili âyetler analiz edilmiş; buâyetler aynı konuda müminlere yapılan hitaplarla karşılaştırmıştır. Çalışmanınson bölümünde ise konuyla ilgili teorik bir çerçeve çizilmiş; hitaplar arasıgeçişlilikte yöntem konusu ele alınmıştır.
KW  - Tefsir
KW  - Yöntem
KW  - Üslup
KW  - Hitap
KW  - Muhatap
N2  - Interms of classical tafsir literature, it is possible that the speeches made toa person or group in the Qurʾān carry messages for other individuals or groups.According to some approaches that emerged in the modern period, when the speechwas made and to whom it was directed not only determine the meaning, but alsolimits it. This dilemma has to be based on the theoretical dimension. The mostobvious example of the transition of the speech from direct counterpart to theother is the transition of the speeches made to the unbelievers to thebelievers. Therefore, in this study, the possibility of the transcendence ofthe speech in the Qurʾān will be handled in the context of the messages forbelievers in the speeches directed to the unbelievers. One aspect of the issueof the transcendence of the speech in the Qurʾān can be explained by the stylethat the Qurʾān follows. However, the subject should also be based onlinguistic aspects. As a matter of fact, the expansion of the speech cansometimes be related to the meanings of words and sometimes with thepossibilities and literary aspects of language, and sometimes with ananalytical effort. In this study, the related examples will be analyzed and itwill be revealed that the transition between the speeches in the Qurʾān ispossible in terms of the style of the Qurʾān. In the study, the methodologicalfindings related to the linguistic aspects of the issue will also be studied.Summary: The discourse that the Qurʾān is an address by God makes differentassociations in terms of classical literature and some modern methods ofunderstanding. In the works of classical method and rhetoric, a theoreticalframework is drawn around the nature, arbitrariness, conditions and types ofthe book. In this context, the varieties, indications and scopes of theaddresses in the Qurʾān are discussed. While it is emphasized that the Qurʾānis an address in modernist contextualist approaches, it is stated thatunderstanding the address requires having contextual information, thereforereading the address as a book evaporates meaning. Because, according to theseapproaches, the meaning is sought in the text with the transformation ofaddress to book (verbal culture to written culture), thus the Qurʾān isconverted from a literal meaning into a system. Knowing what the Qurʾān tellsand why it tells that, depends on the comprehension of all the contextualelements of the Qurʾān, which was sent as an address. In fact,knowledge of when, where and when the Qurʾān was sent about what events and towhom it is addressed, is the data that is primarily considered in thecomprehension of the verses, as emphasized by the classical interpretationliterature. However, the perception of the classical interpretation evaluatesthese data in different categories in terms of the integrity of religion,judgment and experience. For example, the narrations on the reason of sendingand the Makki-Madani information are only examples of the meanings of theverses. They sometimes serve as elements that contribute to the comprehensionof the verses, while sometimes with the help of other chapters they can narrowthe meanings of the verses. The realist-methodological basis of the method scienceprovides the emergence of this holistic-categorical perspective.It isdifficult to justify the claim that there is an absolute relationship betweenthe address and the addressee in terms of the classical literature. In theclassical literature, the expressions, which come in the form of an address andhave a mandatory relationship with addressees, are dealt with the concept ofdirect address. Direct addresses are binding for the first addressees. Becausewhen an address is mentioned, it is mandatory to have an addressee. It can beassumed that this discourse has the same position with the context theoriesconsidering its premises. However, it is not possible to compare these theorieswith each other in terms of the scope of the address. Classical theories ofreasoning consider that direct addresses cover indirect addressees by methods,such as shar’i (legal) necessity oranalogy (qiyas), while contextualistsand historians can convert the text beyond the virtual level by identifyingwhat a command means within the context of the address-addressee relationship. Whenthe Qurʾān is completely considered as an address, or when direct addresses aretaken into consideration, it is very difficult for the modern period'scomprehension methods that the verses, which mention or address thedisbelievers-polytheists, can also address Muslims. In fact, the dialectic ofthe address-addressee requires this. Moreover, the addressees(polytheists-Muslims) who are spoken within the context of the verses have twodifferent beliefs that cannot be dealt with at the same time and mentioned inthe same verse. Therefore, it is not possible to direct the messages given tothe polytheists to the believers and to attribute the qualities in these versesto Muslims.However,the classical literature did not even consider as a problem to address Muslimswith the verses that directly addressing unbelievers-polytheists. It is becauseboth linguistics and facts requires this. The method practitioners andinterpreters discussed this issue in a very wide range. They examined thetransitivity of the book between parties, such as people of the book-Muslims,Muslims-unbelievers, Prophet-ummah. In the context of the interpretationliterature and the perception of modern-day interpretation, the possibility ofthe transitivity of the book can be clarified in the context of theinclusiveness of a verse that speaks of polytheists-disbelievers to includeMuslims, or the conversion of an address to polytheists-unbelievers to Muslims.Classical literature explains this point sometimes with the literal indication(circularization) and the circumstance of literary use of language (rhetoric)and sometimes with the possibility of the address (stylistic features).Inverses and hadiths, belief bases categorical classes, such as believers,unbelievers, polytheists, hypocrites, people of the book are mentioned, as wellas descriptions of the characteristic-practical dimensions of these classes. Inthis context, commands sometimes refer to the practices that need to beperformed in order to be a believer, sometimes works that must not be performedby the believer, and sometimes matters that might put the believer'sfaith-practice integrity at risk when it is done. In the Qurʾān, in some of theaddresses to the believers, it is apparent that they are prohibited from beinglike unbelievers or having unbeliever-like qualities. Moreover, sometimesnegative results that may arise for Muslims when they act like unbelievers arecited in the verses. Sometimes at the end of the verses that address andmention Muslims, information is included on situations involving unbelieversand the torment they will encounter. In addition, in cases where adjectivesbelonging to opposing belief profiles are mentioned, the address to non-Muslimsexpresses warning, evaluation, gratitude and perseverance in faith for Muslims,while the address to Muslims contains elements of incentive and opportunity fornon-Muslim groups. It is possible to justify this matter with the style of theQurʾān. However, it can be said that the transitivity of the address in theQurʾān takes place in two theoretical aspects. The first of these is related tolinguistic-rhetoric premises and it is used in antithesis, allusion, metaphoretc. The second one is the similitude-comparison. Here, the comparison is aphenomenon that occurs in the mind without the need for propositions. Becausewhen the mind hears these statements, it can instantly reach a stronger meaningthan the literal wording.In thisstudy, it is discussed whether it is possible to transition from directaddresses to indirect addressees, with reference to the problems of the modernperiod. In this context, the study primarily focuses on the fact that theQurʾān sometimes transmits its messages and teachings to addressees throughopposing belief systems. Thus, the manner adopted by the Qurʾān while directingcertain commands and negations, not directly but through the opposing side, hasbeen presented. In this study, the possibility of the verses that only mentionspolytheists-unbelievers to also addressing Muslims was analyzed and theseverses were compared with addresses to Muslims on the same matters. In the lastpart of the study, a theoretical framework was drawn on the subject and themethod of interdisciplinary transitivity was determined.
CR  - Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-meânî. 30 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
CR  - Arpa, Abdulmuttalip. “Kur’ân’da Bir Hitap Şekli: İki Kişilik Hitapla Tek Kişiye Hitap”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (2010): 105-118.
CR  - Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. 12 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
CR  - Bayram, Enver. “Kur’ân’da Geçen “Ey İnsanlar” ve “Ey İman Edenler” Hitaplarıyla Başlayan Âyetler Arasında Bir Mukayese”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 
Dergisi 5/1 (2017): 161-184.
CR  - Baysal, Sıddık. “Mekkî-Medenî Olgusunun Kur’ân Lafız ve İbarelerinin Anlam ve Delâletlerini Belirleyiciliği: 107/Mâun Sûresi Örneği”. Bartın İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 3/5 
(2016) 23-58.
CR  - Begavî, Muhyissünne Ebu Muhammed el-Hüseyn b. Mes’ûd. Meâlimü’t-tenzîl. Thk. Muhammed Abdullah en-Nemr v.dğr. 8 Cilt. Riyad: Dârü Tayyibe, 1989.
CR  - Beyzâvî, Nâsıru’d-dîn Ebü’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs el-Arabî, ts.
CR  - Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenu Ebî Dâvûd. Thk. Muhammed Avvâme. 5 Cilt. Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfet’il-İslâmiyye, 1998.
CR  - Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf. el-Bahru’l-muhît. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
CR  - Ebüssuûd, Ebüssuûd b. Muhammed el-İmâdî el-Hanefî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm. Thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyad el-Hadîse, 
ts.
CR  - Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. Sad. İsmail Karaçam v.dğr. 10 Cilt. Fatih: Azim Dağıtım, ts.
CR  - İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunis: Daru’t-Tûnisiyye, ts.
CR  - İbn Atiyye, Kadî Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. Thk. Abdüsselam Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
CR  - İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. et-Teshîl li ulûmi’t-tenzîl. Thk. Muhammed b. Seyyidî Muhammed Mevlây. 4 Cilt. Kuveyt: Dârü’d-Dıyâ, 2013.
CR  - İbn Kesîr, İmâdüddîn Ebü’l-Fidâ İsmail. Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîm. Thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed v.dğr. 15 Cilt. Cîze: Müssesetü Kurtuba, 2000.
CR  - Kāsımî, Muhammed Cemâleddîn. Mehâsinü’t-te’vîl. 17 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
CR  - Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebûbekr. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Muhammed Rıdvân Araksûsî, Mâhir Habbûş. 24 
Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2006.
CR  - Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmud. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. Thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
CR  - Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-‘uyûn. Thk. es-Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
CR  - Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bülûgu’n-nihâye. 13 Cilt. İmârât: Câmiatü’ş-Şârika, 2008.
CR  - Müsâid b. Tayyar, Müsâid b. Süleyman et-Tayyar. Makâlât fî ulûmi’l-Kur’ân ve usûli’t-tefsîr. Riyad: Merkezü Tefsîr li’d-Dirâsât el-Kur’âniyye, 2015.
CR  - Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî Müslim b. Haccâc. Sahih-i Müslim. 5 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955.
CR  - Râzî, Fahreddin Ömer b. el-Hüseyn b. el-Hasen. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
CR  - Seâlebî, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf ebû Zeyd. Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Şeyh Ali Muavviz v.dğr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
CR  - Sevinç, Ahmet. “Kur’ân’da Hitap Şekilleri ve Müddessir Sûresinde Yer Alan Hitapların Tahlili”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2015): 133-162.
CR  - Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezü 
Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât el-İslâmiyye, 2003.
CR  - Şinkītî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr. Edvâ’ü’l-Beyân fî îzâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân. 9 Cilt. Cidde: Dârü Âlemi’l-Fevâid, ts.
CR  - Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî v.dğr. 26 Cilt. Cîze: Dârü Hicr, 2001.
CR  - Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvid. 6 Cilt. 
Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1998.
UR  - https://doi.org/10.18505/cuid.508918
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/743912
ER  -