TY  - JOUR
T1  - Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi
TT  - The Ontology of Free Will in the Post-Classical Maturidite Kalām: Analysis, Critical Edition and Translation of Saçaklizāde’s Treatise on Free Will
AU  - Güdekli, Hayrettin Nebi
PY  - 2019
DA  - January
DO  - 10.26570/isad.513141
JF  - İslam Araştırmaları Dergisi
JO  - isad
PB  - Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi
WT  - DergiPark
SN  - 1301-3289
SP  - 85
EP  - 129
IS  - 41
LA  - tr
AB  - Bu makalede XVIII. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin (ö. 1145/ 1732) Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinde Tanrı’nın her şeyi yaratmasıyla insanın özgürlüğü arasındaki ikilemi, iradenin ontolojisine yönelik bir soruşturma üzerinden nasıl çözüme kavuşturduğu ele alınacak, ayrıca söz konusu risâlenin tahkik ve tercümesi yapılacaktır. Kelâmın, başlangıç döneminden itibaren tartışmalı konularından birini oluşturan insanın fâilliği sorunu, müteahhirîn dönemi Mâtürîdî kelâmında, Sadrüşşerîa Ubeydullah b. Mes‘ûd (ö. 747/1346) tarafından geliştirilen ve fiilin anlamları arasındaki ayırıma ve bu iki anlamın varlık tarzlarına ilişkin soruşturmaya dayanan yeni bir fiil teorisiyle ele alınmıştır. Buna göre fiilin mastar anlamı, fiilin “şey olmayan yönü”nü; mastarla hâsıl olan anlamı ise, “şey olan yönü”nü teşkil etmektedir. Böylece geleneksel bir biçimde “İnsan fiilleri şeydir” / “Her şey Tanrı tarafından yaratılmıştır” / “Öyleyse insan fiilleri de Tanrı tarafından yaratılmıştır” şeklinde kurulan bir kıyasın sonucu olarak karşımıza çıkan, insanın fiillerinin nihaî tahlilde Tanrı’ya dayanıyor oluşunun doğuracağı cebir problemi, fiilin şey, dolayısıyla mevcut olmayan bir yönünün tespit edilmesiyle çözülmeye çalışılmış olmaktadır. Saçaklızâde Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’de, Sadrüşşerîa tarafından ileri sürülen söz konusu fiil teorisini alımlamış; onun “fiilin anlamları arasında yaptığı ayırımın, bir fiil olarak “irade” için de geçerli olacağını öne sürmüştür. O, iradenin, fiilin iki tarafından birine yönelik belirleyici sıfat (es-sıfatü’l-muhassısa) ve söz konusu belirleyici sıfatın var edilmesi (îkā‘) şeklindeki iki anlamını ayırarak, birincisinin şey; ikincisinin ise varlık ve yoklukla nitelenemeyip hal olduğunu, dolayısıyla Tanrı tarafından yaratılmış (mahlûk) olamayacağını ileri sürmüştür. Bunun yanı sıra Saçaklızâde, söz konusu ikinci anlamın insan fiillerinin nihaî dayanağını teşkil eden tercihe karşılık geldiğini belirtir. Ona göre Tanrı’nın her şeyin yaratıcısı oluşuna halel getirmeden insanın özgür olduğunu ileri sürmenin yolu irade, ihtiyar ve tercihin varlık, yokluk, şey ve mahlûk olmadığını tespit etmekten geçmektedir.
KW  - adrüşşerîa
KW  - Saçaklızâde
KW  - tercih
KW  - irade
KW  - ihtiyar
KW  - fiil
KW  - îkā‘
KW  - hal
KW  - Mâtürîdiyye
KW  - Eş‘ariyye
KW  - Mu‘tezile
N2  - This article examines a treatisetitled Risālat al-irāda al-juzʾiyya by Saçaklizāde Mehmed Efendi (d. 1145/1732), aneighteenth-century Ottoman scholar. It addresses how the dilemma between God’s creation of things and human free will isresolved through an investigation into the ontology of free will; it also includesa critical edition and translation of the treatise. Saçaklizādeexamined the problem of human agency, which had been one of the mostdebated subjects in kalām since the beginning, through a new theory ofaction that was developed by Ṣadr al-Sharīʿa ‘Ubaydallāh b. Masʿūd (d. 747/1346),a post-classical Maturidi theologian. Saçaklizāde analyzedseparately the infinitive meanings of action and the meaning of theinfinitive’s outcome and inquired into their ontological meanings. According tothis, the infinitive meaning of an action constitutes its “non-entity aspect,”whereas the meaning of the infinitive’s outcome constitutes its “entityaspect.” Therefore, the problem of jabr(determinism) from the beginning of theology, as formulated in the syllogism“Human actions are entities” / “Everything is created by God” / “Therefore,every human actions are created by God,” was solved by discovering anon-entity, i.e. non-existent, aspect of the action. In Risālatal-irāda al-juzʾiyya, Saçaklizāde appropriated Ṣadr al-Sharīʿa’s theory of action and applied theseparation of the two meanings of an action to the concept of free will (irāda). Thereby, while not contradicting God’screation of everything, he tried to explain human free will through theconcepts of will, choice and preference.Considering the action’s two meanings as an adjectivedetermining one aspect (al-ṣifa al-muḥaṣṣiṣa)and creating this determining adjective (īqā‘),Saçaklizāde argues that the second meaning corresponds to the preference that stands as the ultimatebasis of human actions. The fact that the preferenceis the basis of free will and the action that comes out of free will raises thequestion to whom the preference isattributed ultimately. Saçaklizāde argues that the preference is derived fromhuman beings, but, just like īqā‘, ithas an infinitive meaning, and therefore cannot be described by the attributesof existence, absence or being created and so it becomes neither a createdthing by God nor human beings. In order to ground human responsibility, Saçaklizādeturns to the action’s process of occurrence. He states that a human being firstmakes a preference, then God creates the will towards this preference. When thehuman being wills it, God brings this act into existence. However, he adds tothis the fact that human free will does not necessitate its object (murād). According to Saçaklizāde, evenif the action and will for the action are created by God, this does not meanthat the human being is bound by his actions, because the action’s creationstill depends on preference. Therefore, responsibility depends on “the existenceof his optional acts and these optional acts depend on the preference, as something that is not existent or non-existent”. Thepreference grounds the moralresponsibility of human being.According to Saçaklizāde, free will, options, desires andintentions are synonymous. In other words, they are all accidents, entities andcreated. Their īqā‘, coming intobeing, are conditions. That īqā‘’sturning into a condition in the sense of an action’s rendering presence for anagent means that it is neither existent nor non-existent; so when it isnon-existent, then it does not become an entity or created. According toSaçaklizāde, when we talk about the īqā‘of will, we mean that it is not created. Therefore, Saçaklizāde applies Ṣadral-Sharīʿa’s separation of entity and non-entity aspects of actions to humanwill and states that the form of existence for the īqā‘ of free will is neither an existent nor a non-existentcondition. The free will, option and preference grounding human responsibilityare conditions, thereby they cannotbe described by existence or non-existence, so they are not created by God.According to this, free will has an “entity” and “non-entity” component, andwhile the “entity” aspect of free will is created because it exists, the“non-entity” aspect is not created because it is not a created thing. In short,the element bringing human freedom is the “non-entity” aspect of his actions.In conclusion, one can talk about twocontributions of Risālat al-irāda al-juzʾiyya in relation to the debate of whether God is the creator of everythingand how this relates to human responsibility. Firstly, it proposes rearrangingthe underlying premise of the syllogism that “Human actions are entities,”“Everything is created,” “Then human actions are also created,” because thisdenies human freedom. Therefore, it becomes clear that human actions are notaltogether entities, and therefore the meaning of the statement that “humanactions are entities” is related to the “meaning as the outcome of infinitives”as the second meaning of action. Secondly, by investigating the place of will,option, and preference as the basis of human actions, the author attempts toground human freedom by arguing that it cannot be described by existence,absence, entity or creation. By taking into consideration the argument proposedby post-classical Maturidi theologians that the solution to the question ofhuman free will is to investigate the ontology of human will, Saçaklizādeseeks a solution to the issue by examining it through a conceptually andtheoretically rich discussion.
CR  - Abdülkāhir el-Bağdâdî, el-Fark beyne’l-fırak, nşr. M. Osman el-Huşt, Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
CR  - Aydın, Ömer, Sadruşşerîa es-Sânî’ye Göre İnsan Hürriyeti ve Fiilleri (doktora tezi), Atatürk Üniversitesi, 1996.
CR  - Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, nşr. M. Hüsnî Mustafa, Beyrut: Dârü’l-kalemi’l-Arabî, 2002.
CR  - Cürcânî, Seyyid Şerîf, es-Seyyid alâ Şerhi’l-Metâli‘, İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1303.
CR  - Cürcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Mevâkıf: Mevakıf Şerhi, çev. Ömer Türker, I-III, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
CR  - Eş‘arî, Ebü’l-Hasan, Makālâtü’l-İslâmiyyîn, nşr. Helmutt Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
CR  - Gimaret, Daniel, “İnsan Filleri Konusunda Mâtürîdî’nin Görüşleri”, çev. Mustafa Can, Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi, ed. Recep Alpyağıl, İstanbul: İz Yayıncılık, 2016, III, 938-47.
CR  - Hasan b. Muhammed b. Hanefiyye, Risâle fi’r-Red ale’l Kaderiyye, Anfaenge müslimischer Theologie: Bidâyetü ilmi’l-kelâm fi’l-İslâm içinde, nşr. Josef van Ess, Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1977.
CR  - Hayâlî, Hâşiye alâ Şerhi’l-Akāidi’n-Nesefiyye, Şurûh ve Havâşi’l-Akāidi’n-Nesefiyye içinde, nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, I-V, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1434/2013.
CR  - Kādî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usuli’l-hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi, çev. İlyas Çelebi, I-II İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
CR  - Köksal, Asım Cüneyd, “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi -Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş-”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 28 (2012): 1-44.
CR  - Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
CR  - Özler, Mevlüt, İslam Düşüncesinde İnsan Hürriyeti, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
CR  - Sadrüşşerîa, et-Tavzîh Şerhu’t-Tenkīh, nşr. M. Adnân Derviş, I-II, Beyrut: Şeriketü Dâri’l-Erkam, 1419/1998.
CR  - Teftâzânî, et-Telvîh, nşr. M. Adnân Derviş, I-II, Beyrut: Şeriketü Dâri’l-Erkam, 1419/1998.
CR  - Yavuz, Yusuf Şevki, “Kesb”, DİA, 2002, XXV, 304-306.
CR  - Yazıcıoğlu, Mustafa Sait, Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1992.
UR  - https://doi.org/10.26570/isad.513141
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/626969
ER  -