TY  - JOUR
T1  - Kerbelâ Sonrasında Muhammed b. Hanefiyye’nin Yükselişi ve Siyasi Duruşu
TT  - The Ascent and the Political Stance of Muḥammad b. al-Ḥanafiyya after Karbala
AU  - Şahin Utku, Nihal
PY  - 2018
DA  - December
DO  - 10.15370/maruifd.515278
JF  - Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
JO  - JIST
PB  - Marmara Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 1302-4973
SP  - 1
EP  - 26
VL  - 55
IS  - 55
LA  - tr
AB  - Hz. Ali’nin Hz. Hasan veHüseyin’den sonra doğan üçüncü oğlu Muhammed b. Hanefiyye’nin ismi, İslam tarihkaynaklarında özellikle Kerbelâ hadisesi ile Emevîlere karşı halifeliğini ilâneden Abdullah b. Zübeyr’in vefatı arasındaki kargaşa döneminde karşımızaçıkmaktadır. Modern tarihçiler arasında her ne kadar onun şahsiyeti ve düşüncelerinedair ortak bir kanaat oluşmuşsa da, aynı dönemde Kûfe’de isyan başlatan ve onumehdi olarak niteleyen Muhtâr ile ilişkisinin mahiyeti konusunda tutarlı birizah ortaya konamamıştır. Zira bazı rivayetler, Muhammed b. Hanefiyye’nin buharekete en azından tarafların onay gibi algıladığı bir destek vermiş olduğunuima ederken, diğer bazı rivayetlerde ise onun Muhtâr’ın hareketini açık birşekilde eleştirdiği, hatta ona karşı belli bir mesafe koyduğu yönünde birintiba oluşmaktadır. İbnü’l-Hanefiyye’nin bu dönemde yaşanan gelişmelerkarşısında tutarsız gibi gözükmesine yol açan bu rivayetler, tarihçilerin deonu farklı şekillerde değerlendirmelerine yol açmıştır.Muhammed b. Hanefiyyehakkında bizim de ilgilendiğimiz bu dönemde yoğunlaşan rivayetlerle onunKerbelâ öncesi ve Abdullah b. Zübeyr’in vefatı sonrasındaki duruşu hakkındaipuçları veren az sayıdaki malumatı birleştirdiğimizde, onun pasif direniş diyetasvir edebileceğimiz bir duruş sergilediğini söyleyebiliriz. İnanç vedüşüncelerini, Müslümanlar arasında çatışma ve fitneye yol açmayacak, ama hertürlü baskıyı da göze alabilecek bir mukavemetle savunan İbnü’l-Hanefiyye’ninbu duruşu, bilahare oğlunun fikir babası olduğu Mürcie tarafından da belliölçüde benimsenmiştir. Tavır ve ifadelerinden onun ümmetin genelinin kabulettiği alternatif bir isim olmadıkça kendisine bir kez biat edilmiş birhalifeyle çatışmayı ve ona verilen biatı bozmayı doğru bulmadığıanlaşılmaktadır. Bu tarz bir düşünceye sahip olan birinin Muhtâr gibi isyankârve bilahare uç inanışlarla tanınacak olan bir kişiye ve onun hareketine nasıldestek verdiği anlaşılması güç bir durumdur. Bu makale, öncelikleİbnü’l-Hanefiyye’nin bu dönemde niçin bu kadar ön plana çıktığını ve söz konusuhareketle ilişkisini tutarsız gibi gözüken rivayetler ışığında açıklamayaçalışmaktadır. Dönemin gelişmeleri, bahse konu olan rivayetler ve rivayetlerdeadı geçen râvi ve şahıslarla bir arada değerlendirildiğinde, onun tutum vedavranışlarının tutarlı bir şekilde izahı mümkün olabilmektedir.Her şeyden önce onunisminin Kerbelâ sonrası dönemde yükselmiş olmasının altını çizmek gerekir. Budönem sadece Ali evladı için değil, tüm Benî Hâşim için travmatik bir dönemdir.H. 68 yılı haccında üstlendiği rol dikkate alındığında, Muhammed b.Hanefiyye’nin bu dönemde tüm Hâşimoğullarının lideri pozisyonuna geldiği veailenin onun sancağı altında birleştiği belirgin bir şekilde göze çarpmaktadır.Gelişmeleri detaylıca okuduğumuzda, onun aynı zamanda Muhtâr’a da açık bir izinverdiği görülmektedir. Ancak bu izin, Muhtâr’a güvendiği ve onun Kûfe’de kendinamına bir kalkışma başlatmasına müsamaha gösterdiği şeklindeyorumlanmamalıdır. Daha ziyade Ehl-i Beyt’in intikamının alınmasına yönelik bironay olarak değerlendirilmelidir. İbnü’l-Hanefiyye, muhtemelen Muhtâr’ın zatenböyle bir girişim için hazırlanan Tevvâbûn hareketine katılmak veya destekvermek arzusunda olduğunu düşünüyordu. Toplumda oluşan infialin ve Muhammed b.Hanefiyye’nin en yakınlarını kaybetmiş olmasının tetiklediği bir ruh hâletiiçinde verildiğini düşündüğümüz bu onayın, onun genel olarak iktidar ileçatışmama prensibiyle çatışmadığını düşünüyoruz. Nitekim Muhtâr’ın hırsı onudaha heterodoks ve daha da önemlisi daha politik bir yola soktuğu zaman,İbnü’l-Hanefiyye onu eleştirmiş ve Muhtâr’dan gelen destek tekliflerini açıkçageri çevirmiştir. Sadece Abdullah b. Zübeyr’in kendisine biat etmediğigerekçesiyle diğer Hâşimoğulları ile birlikte onu da hapsedip ölümle tehditetmesi üzerine Muhtâr’dan destek almaya rıza göstermiş ve bu durumda dahi Müslümanlararasında bir çatışma çıkmaması için elinden geleni yapmıştır. Nihayetinde dekendisini kurtarmaya gelen orduyu beraberlerinde getirdikleri paralarlabirlikte dağıtmıştır. Muhammedb. Hanefiyye her ne kadar Muhtâr ile ilişkisine belli bir mesafe koymuş olsada, etrafında önemli bir kısmı Kûfe menşeli insanlardan oluşan bir taraftarkitlesi teşekkül etmiştir. Bunların bir kısmı, onu kurtarmak amacıyla Medine’yegelen ordunun içinden çıkmış, diğer bir kısmı da Kerbelâ’nın intikamını almaküzere adına beyatın alındığı bu şahsiyetin yanına önceden gelenlerden veya onunbu dönemde gösterdiği duruştan etkilenerek onun talebesi veya taraftarı olmayıseçenlerden oluşmuştur. Oldukça heterojen olan ve farklı geçmiş ve kültürlerdengelen bu topluluğun büyüklüğünün zaman içinde değiştiğini ve önemli birkısmının onun ölümüyle birlikte dağıldığını tahmin edebiliriz. Bununla birliktemuhtemelen daha mutedil olanlardan bir kısmının oğlu Hasan’dan ilim tedrisettiklerini ve böylece Mürcie’nin ilk teşekküllerinden birini başlattıklarını,daha radikal düşüncelere sahip olanların ise İbnü’l-Hanefiyye’nin büyük oğluEbû Hâşim’e intisap ettiklerini düşünebiliriz. Bilindiği gibi bu ikinci grupbilahare Abbasî ihtilalini başlatan fırka ile ilişkilendirilmiştir.
KW  - İslam Tarihi
KW  - Kerbelâ
KW  - Ali evladı
KW  - Muhammed b. Hanefiyye
KW  - Muhtâr es-Sekafî
KW  - Hâşimoğulları
N2  - Muḥammadb. al-Ḥanafiyya,the third son of ‘Alī b. Abī Ṭālib, is a name that appears in the chaoticperiod between the event of Karbala and the demise of ‘Abd Allāh b. al-Zubayr.While there seems to be a general agreement on the character of Muḥammad b. al-Ḥanafiyya,there are contradicting views on his role during this period of history. Al-Mukhtāral-Thaqafī, who also emerged as a leader during this period, is known to have appropriatedthe name of Muḥammad b. al-Ḥanafiyya tocall the Kufans to arms, identifying Ibn al-Ḥanafiyya as the Mahdi; in fact, al-Mukhtārwas probably the first in history to utilize this label with such aconnotation. The accounts given about Muḥammad b. al-Ḥanafiyya seem to suggest boththat he supported this movement, at least in a very subtle way, and censured itto the degree of condemning it. This inconsistency of his political stancearising from different narrations has caused many historians to judge him withlittle sympathy and understanding.Fromwhat can be gathered from the scant information we have on him prior to theabove mentioned period, his political views and practical stance can bedescribed as passive resistance, where a person stands his ground without actuallyresorting to violence, especially against fellow Muslims. He appears to havepromoted that the pledge given to a caliph should not be broken without seriouscause and he seems to have believed that opposing views are of value only aslong as they are nonviolent and reasonably within the generally accepted set ofbeliefs. It has therefore baffled the historians as to why and how his name wasused by al-Mukhtār during his rebellious movement and that it continued to beglorified among later ultra-heterodox factions. This article attempts tounderstand why Muḥammad b. al-Ḥanafiyya rose to the forefront in this period, itseeks to clarify his political stance,and to determine the consistency of his relationship with the movement of al-Mukhtār,within the context of a range of accounts that could be interpreted quitedifferently. Through evaluation of these historical accounts and partially lookinginto the narrators and the names that are seen in these accounts, the article comesto the conclusion that a reasonable and consistent explanation of his behaviorcould be ascertained for this historical period.Itis important to note that Muḥammad b. al-Ḥanafiyya became only highly visibleas a figure with his political stance at this specific period of his life,after Karbala, at a time when not just the ‘Alīds, but most of Banū Hāshim weretraumatized. This leadership role of his is seen to have peaked during the Hajjof the year 68 AH, when all of Banū Hāshim gathered under his banner. From thedetails of the narrations and the narrators, it also seems reasonable to assumethat he gave a clear consent to al-Mukhtār, not necessarily because he trustedhim, but instead as an approval for al-Mukhtār go to Kufa to try to avenge thedeath of his family in Karbala, probably assuming he would participate with orat least work with the Tawwābūn, i.e. the penitents, who were seeking revenge forKarbala or death on the path of trying to repent. Ibn al-Ḥanafiyya’s positiontowards al-Mukhtār is seen as consistent with his general political stance andthis soft style of approval of his was limited with such a mission. Furthermore,Muḥammad b. al-Ḥanafiyya denied al-Mukhtār any support when al-Mukhtār’sambitions set him forth as a more heterodox figure, and more importantly, on amore politically emphasized route. He rejected al-Mukhtār’s suggestions of bothmaterial and military support, except during the final dire situation which ‘AbdAllāh b. al-Zubayr put him into when he resisted to acknowledge him as thecaliph of the Muslim ummah. The support sent by al-Mukhtār, probably with thehelp of the people of Mecca saved him, but the same material and militarysupport was later dispersed by Ibn al-Ḥanafiyya.Evenwith such a limited relationship, it is clear from the historical sources thata small, loose and diverse group of people did gather around Ibn al-Ḥanafiyya.It is reasonable to assume that a certain portion of the Kufans who came tosave him from Ibn al-Zubayr’s threats, stayed with him along with others whoeither became his students or aficionados due to the political and moral groundhe displayed during this stage. It is possible that this was a small heterogeneousgathering that grew during the pilgrimage months and that probably dispersed generallyafter his death. However, it can be safely assumed based upon the historicalsources that a certain portion of his followers stayed with either of his twofamous sons: Ḥasan, whose students established the Murji’a school (the basicsof which can be found in Ibn al-Ḥanafiyya’s stance), and Abū Hāshim, whose moreradically oriented followers seem to have given rise to Hāshimiyya, the factionthat seems to have been very instrumental during the Abbasid revolution.
CR  - Belâzûrî, Ebü'l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Kitâbu Cümel min ensâbi’l-eşrâf. I-XIII, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
CR  - el-Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh (nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır). I-IV. Cidde: Darû’t-Tevku’n-Necât. 1422/2001.
CR  - Çuhadar, Mustafa. “Küseyyir”, DİA, XXVI, 575-576.
CR  - Daftary, Farhad. “Emeviler Döneminde ve Abbasilerin İlk Dönemlerinde İran, Horasan ve Mâverâünnehir’deki Mezhebi ve Milliyetçi Hareketler” (trc. Mehmet Atalan). Kelam Araştırmaları, 2006, IV, sy. 2, s. 139-157.
CR  - Dalkıran, Sayın. “Muhammed b. el-Hanefiyye ve Adına Oluşan Fırkalar.” Dinî Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2004, s. 139-158.
CR  - Demir, Habip. Horasan’da Şiilik – İran’da Şiiliğin Tarihsel Kökenleri. Ankara: OTTO, 2017.
CR  - Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Süneni Ebû Dâvûd (nşr. İzzet Ubeyd ed-Da’âs ve Adil es-Seyyid). I-V. Beyrut: Dâru İbn Hazm. 1418/1997.
CR  - Güneş, Hüseyin. “Ebû Hâşim Abdullah'ın Siyasî Etkinliği”, İstem, 2011, IX, sy.18, s. 263-288.
CR  - --------. “İslam Tarihinin İlk Mehdisi: Muhammed b. Hanefiyye.” Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018, s. 135-158.
CR  - --------. İslam Tarihinin İlk Mehdisi İbnü’l-Hanefiyye. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
CR  - Hodgson, Marshall G. S. “How Did The Early Shî'a Become Sectarian?.” Journal of the American Oriental Society, 1955, LXXV, sy. 1, s. 1-13.
CR  - İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tehzîbü't-tehzîb. I-IV, yy., 1995.
CR  - İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Beyrut: el-Mektebetü'l-Asrîyye, 2012.
CR  - İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve's-siyâse (Hilafet ve Siyaset) (trc. Cemalettin Saylık). Ankara: Ankara Okulu, 2017.
CR  - İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ ez-Zührî. Kitâbü't-Tabakâti'l-kebîr (thk. Ali Muhammed Amr). I-XI. Kahire: Mektebetü'l-Hancî, 2001.
CR  - Kadî, Vedad. “Keysâniyye’ye Özel Referansla İslam Kaynaklarında Gulât Teriminin Gelişimi” (trc. Yusuf Benli). Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2007, s. 241-276.
CR  - Kılavuz, Ahmet Saim. “Zeynelâbidîn”, DİA, XLIV, 365-366.
CR  - Kılıç, Ünal. “Harre Vakıasının Sebepleri Hakkında Bazı Mülahazalar.” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2000, sy. 4, s. 317-324.
CR  - Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Harre Savaşı”, DİA, XVI, 245-247.
CR  - Kutlu, Sönmez. “İlk Mürciî Metinler ve Kitâbü'l-İrcâ.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, XXXVII, s. 317-331.
CR  - Mes‘ûdî, Ebu Hasan Ali b. Hüseyin. Mürûcu'z-zeheb ve meâdini'l-cevher. I-IV. Beyrut: Daru'l-Fikr, 1997.
CR  - ---------. Kitâbu't-Tenbîh ve'l-işrâf  (trc. Ramazan Şeşen). İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018.
CR  - Müellifi Meçhul. Ahbâru’d-Devleti’l-Abbasiyye ve fîhi Ahbâri Abbas ve veledihi (thk. Abdulaziz Dûrî). Beyrut: yy., 1971.
CR  - Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîh Müslim (nşr. Ebu’l-Fadl ed-Dimyâtî). Kahire: Dâr’ul-Beyânu’l-Arabî. 2006.
CR  - Öz, Mustafa. “Muhammed b. Hanefiyye”, DİA, XXX, 537-539.
CR  - Şahin, Nihal. Abbasi Devletinin Kuruluş Safhasında Abbasoğlu-Alioğlu İlişkileri (yüksek lisans tezi, 1996). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmi‘u‘l-beyân ve târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. I-VI. Beyrut: Dâru’l-Kutub el-İlmiyye, 1971.
CR  - et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (nşr. İbrahim Atveh Avd). I-V. Kahire. Muhammed Mahmud el-Halebî ve Şûrekâhu. 1395/1975.
CR  - Uslu, Recep. “Hasan b. Hasan b. Ali”, DİA, XVI, 324.
CR  - Uyar, Gülgün. Ehl-i Beyt - İslâm Tarihinde Ali-Fatıma Evlâdı. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
CR  - Wellhausen, Julius. İslamiyetin İlk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri (trc. Fikret Işıltan). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996.
CR  - Wikishia. “Muhammad b. al-Hanafiyya”. http://en.wikishia.net/view/Muhammad_b._al-Hanafiyya (erişim tarihi:10 Aralık 2017).
CR  - Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Tarîhü’l-Ya‘kūbî. I-II. Beyrut: Müessesetû’l-‘Ilmî li’l-Matbuât, 1993.
CR  - Yıldız, Hakkı Dursun. “Ali b. Abdullah b. Abbas”, DİA, II, 380.
UR  - https://doi.org/10.15370/maruifd.515278
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/630287
ER  -