TY - JOUR T1 - المواطنة العالمية من منظور تربوي إسلامي TT - İslâm Eğitimi Açısından Küresel Vatandaşlığa Bakış AU - Thalgi, Mohammad PY - 2019 DA - December DO - 10.18505/cuid.527285 JF - Cumhuriyet İlahiyat Dergisi JO - CUID PB - Sivas Cumhuriyet Üniversitesi WT - DergiPark SN - 2528-9861 SP - 1027 EP - 1051 VL - 23 IS - 2 LA - ar AB - المستخلص: هدفت هذه الدراسة إلى بيانالنظرة التربوية الإسلامية للمواطنةالعالمية، من خلال بيان مفهومها وضوابطها والحاجة إليها، ومن ثم عملت الدراسة علىاستخراج مبادئها وبيان تطبيقاتها القيمية والسلوكية، وقد تم ذلك من خلال استقراءنصوص الكتاب والسنة وآراء العلماء، والاطلاع على التوجهات العالمية في هذا الموضوع،وقد تبين من خلال الدراسة أن هناك حاجة لتعزيز قيم وسلوكيات المواطنة العالميةفي مناهج التربية الإسلامية، مع الالتزامبالضوابط العقدية والفقهية والأخلاقية الخاصة بالمسلمين. كما بينت الدراسة أن مبادئالمواطنة العالمية، من الناحية الإجمالية،تتماشى مع نصوص الكتاب والسنة وآراء العلماء. واعتماداً على هذه المبادئقدمت الدراسة مواضيع مقترحة لتضمينها في مخرجات دروس التربية الإسلامية. وتظهرالمجالات التطبيقية للتربية على المواطنة العالمية من منظورها الإسلامي، ابتداء منخلال تضمينها في فلسلفة التعليم، وأهدافه العامة، ومن ثم التأكيد عليها في الخطوطالعريضة للمناهج الدراسية، والعمل على تحويل هذه الأهداف إلى معارف وممارساتواتجاهات مكتسبة للمتعلمين، من خلال الكتب المدرسية والفعاليات والأنشطة في البيئةالمدرسية وخارجها.الملخص: يعد مصطلح المواطنةالعالمية (Global Citizenship) من المصطلحات الجديدة التي ظهرت لتؤكد على عناصر مشتركة لهويةالإنسان العالمية وحقوقه وواجباته في مجتمعات الهجرة واللجوء على وجه الخصوص.ونتيجة لمجموعة من التغيرات التي ساهمت في زيادة تواصل الأفراد والمجتمعات منجهة وتنوعهم الثقافي من جهة أخرى، وازدياد المشكلات المتعلقةبمجتمعات التعدد، خصوصاً لدى مجتمعات الهجرة واللجوء، ظهرت المطالبات بتطبيق قيموسلوكيات المواطنة العالمية التي تركز على قيم وسلوكيات انتماء الفرد للمشتركاتالإنسانية، وتعزز من اتجاهات التعاون والتعاطف والاحترام المتبادل، والمعرفةالعالمية. واتجهت أنظمة التعليم العالميةإلى تضمين مواضيع المواطنة العالمية في مناهجها الدراسية. وتعتبر دروس التربية الإسلامية من الدروسالأساسية التي من المفترض أن تتناول مخرجاتها مواضيع المواطنة العالمية، ومن هناأصبحت الحاجة ملحة، لتأصيلها، من خلال بيان مفهومها، وخصائصها وضوابطها ومبادئهامن منظور تربوي إسلامي، وبيان مجالاتهاالتطبيقية، المعرفية والسلوكية في المناهج الدراسية. ومن هنا هدفت الدراسة إلى إيجاد تصور عام وشاملللتربية على المواطنة العالمية من منظور تربوي إسلامي، وبيان المنطلقات الأساسيةلقيمها وسلوكياتها في النصوص الشرعية وآراء العلماء المسلمين، وتوضيح مجالاتهاالتطبيقية في فلسفات التعليم والخطوط العريضة للمناهج ومخرجاتها التعليمية. تعزز التربية الإسلامية قيم وسلوكيات احترام وقبول الاختلاف، لكن هذا لايعني قبول جميع ما تتضمنه العقائد والتشريعاتالأخرى، وهنا يظهر جانب الخصوصية الإيمانية للمتعلم، وبالمقابل لا يلزمأصحاب الأديان الأخرى بتعلم العقيدة والتشريعات الإسلامية. وبالتالي فإنه لا تعارضبين التأكيد على خصوصية الجانب العقدي والتشريعي للمتعلم، وموقفه من الأديانالأخرى، وبين احترام المتعلم لأصحاب المذاهب والديانات وقبوله بوجودهم. وهذا الأمر ينسحب على الاختلافات العرقية والمذهبية بين المسلمين، فيمكن لواضعي السياسات التربوية في دول العالم الإسلامي أنيبنوا الأهداف التربوية ويصمموا المناهج الدراسية بمعايير تكفل المعرفة والاهتمامالعالميين، وتراعي في نفس الوقت الخصوصيات، وقيم الاحترام والتعاون والعيشالمشترك. وكذلك تظهر الحاجة للتربية علىالمواطنة العالمية في العالم الإسلامي، لا سيما أنها تقف جميعها أمام تحدياتثقافية وتنموية متعددة، أهمها: تحديات الأصالة مقابل التغريب، والعدالة في مقابلالاستبداد، والتنمية في مواجهة التخلف، والتعاون في مواجهة التصارع. تناولت دراسات متنوعة مجالات المواطنة العالمية،وإن اختلفت عن بعضها فيإضافة مجال أو أكثر، إلا أنها عموماً اتفقت على الموضوعات الأساسية، وقد خلصت هذهالدراسات إلى أن الموضوعات الأساسية للمواطنة العالمية هي: السلام العالمي،التعاون العالمي، المسؤولية الأخلاقية، قضايا حقوق الإنسان، التعددية الثقافية،الحفاظ على البيئة وعالمية الفكر والمعرفة.وقد أكدت النصوص الشرعية على مبادئ المواطنة العالمية: السلام العالمي،التعاون العالمي، المسؤولية الأخلاقية، قضايا حقوق الإنسان، التعددية الثقافية،الحفاظ على البيئة وعالمية الفكر والمعرفة. وحيث كان للثقافة الإسلامية دور متميزومبادر فيها. ويمكن تضمين هذه المبادئ في مناهجالتربية الإسلامية، وصياغتها على شكل مخرجات. تحتوي الأنظمة التشريعية والإيمانية والأخلاقية في الإسلام على توجيهاتهامة للأفراد والجماعات من أجل إقامة علاقات إيجابية مع الآخر في المحيط المحلي والوطني والعالمي، وتشكل هذه التوجيهات جزءاً من ثقافة المسلمين الذين يدينونبالإسلام. لكنه بالطبع، تختلف أشكال تطبيق هذه الثقافة من مجتمع إلى آخر سواء علىالمستويات الداخلية أم الخارجية. ترجع هذه الاختلافات إلى طريقة تفسير هذهالتوجيات، وإلى طبيعة الاتجاهات القومية أو الآيديولوجية أو الوطنية التي تتبناهاالدول. وعلى أية حال لا زالت الثقافة الإسلامية عموماً محدداً أساسياً من محدداتالسلوك الاجتماعي، للمجتمعات الإسلامية سواء داخل البلاد الإسلامية، أم في بلادالهجرة والاغتراب. ولا شك أن التعليم هو الوسيلة المثلى من أجل إكساب القيم والسلوكياتالعالمية، وتعتبر المواضيع التي تطرحها دروس التربية الإسلامية مواضيع أساسية فيهذا المجال، إلى جانب المواضيع التي تطرحها دروس التربية الوطنية و التربيةالأخلاقية وغيرها من الدروس المشابهة.ومع قدوم عصر العولمة ونتيجة تقارب الأفراد والجماعات بالتواصل المباشر أوالإلكتروني، كان لابد من بيان الأطر القيمية والسلوكية التي تحدد طبيعة علاقاتالمجتمعات الإسلامية على المستويين الداخلي والخارجي، ولوحظ في السنوات الأخيرةزيادة التأثير والتأثر الثقافي، ومن هنا أصبح المحيط الثقافي الذي يعيشه الفرد لايتحدد بمحيطة الجغرافي فقط، وأصبح العالم يتجه إلى تفعيل المواطنة العالمية علىحساب المواطنة التقليدية. ومن هنا ظهرت الحاجة من تعزيز دور وسائل التربيةالإسلامية من أجل تقديم تصور صحيح عن المحتوى المعرفي والاتجاهي والسلوكي، لهذهالتطورات الثقافية.إن أهم ما يميز النظرة الإسلامية للمواطنة العالمية هو تأكيدها على جانبي التشاركية والتكاملية، معاً،أما خاصية التشاركية، فتتعلق بتوجه الثقافة الإسلامية إلى الآخر على المستوى الفردي والجماعي، من خلال مخاطبتهبالعناصر الإنسانية المشتركة في المجالات الكونية والمعرفية، والأخلاقية. أماالخاصية التكاملية فهي تؤكد على ضرورة الربط بين الجوانب التشاركية وخصوصية الجوانبالعقدية والتشريعية والأخلاقية للمتعلم، بحيث تتحقق له شخصية التوازن من خلالالانتماء بشكل منسجم للثقافة العالمية والثقافة الإسلامية، وحتى لا يتم توسيعجوانب المواطنة العالمية للمتعلم على حساب تغييّب الجوانب خصوصية الثقافةالإسلامية. ومن هنا يتوجب على صانعي السياسات التعليمية تفعيل دور دروس التربيةالإسلامية لجعلها تخاطب جميع مستويات العلاقات الإنسانية من مستواها الأقرب، وهيالمجتمعات التي تدين بالإسلام وتختلف بأحد الاختلافات الثقافية مثل القومية أواللغة أو الثقافة المحلية، لتقيم علاقات إيجابية فيما بينها، ثم تذهب التربيةالإسلامية إلى أبعد من ذلك، لتخاطب المجتمعات التي لا تشترك لأي عنصر من عناصرالهوية الثقافية، ويجمعها المشترك الإنساني.تظهر المجالات التطبيقية للتربية على المواطنة العالمية في المؤسساتالتعليمية، ابتداء في فلسلفة التعليم، وأهدافه العامة، ومن ثم في الخطوط العريضةللمناهج الدراسية، لتتحول هذه الأهداف إلى معارف وممارسات واتجاهات مكتسبةللمتعلمين، من خلال الكتب المدرسية والفعاليات والأنشطة في البيئة المدرسيةوخارجها.ومن هنا فإن تفعيلالمواطنة العالمية في المؤسسات التعليمية يحتاج إلى جهود متظافرة من واضعيالسياسات التربوية والمخططين التربويين، وواضعي المناهج الدراسية، والمعلمين. توصي الدراسة واضعي السياسات التربوية والمشرفين والمعلمين بتضمين مناهجالتربية الإٍسلامية مبادئ المواطنة العالمية وتحويلها إلى سلوكيات مطبقة. كما توصيالدراسة بإجراء دراسات تحليل محتوى للكتب المدرسية لمعرفة مدى تضمنها لمبادئالمواطنة العالمية من منظور تربوي إسلامي. KW - التربية الإسلامية KW - المواطنة العالمية KW - التعدد الثقافي KW - السلام العالمي KW - التعاون الإنسانيالتربية الإسلاميةالمواطنة العالمية N2 - Bu çalışma, İslâm Eğitimi perspektifinden küresel vatandaşlıkkavramıyla ilgili ilkeler ve uygulama alanlarını açıklığa kavuşturmayıhedeflemektedir. Ayrıca Kur’ân ayetleri ve hadislerde küresel vatandaşlığa yönelikdeğerleri destekleyen normları ve öğrenim çıktılarını belirlemeyiamaçlamaktadır. Burada küresel vatandaşlık kavramı, bilişsel, duygusal ve davranışsal hedef alanları çerçevesinde dineğitimi derslerindeki örnek uygulama ve uygun konularla birlikte elealınmıştır. Kur’ân ayetleri ve hadisler doğrultusundaki İslâm inanç ve ahlakilkeleri, insanların gerek kendi toplumları içinde ve gerekse diğer toplumlarile olumlu ilişkiler kurmasını teşvik etmektedir. Bu teşvikler hem yerel hem deevrensel özellikler taşımaktadır. Bu yönde karşılaşılan örnek olaylar aynızamanda İslâm inancının ve ahlak değerlerinin evrenselliğini yaşanmış olaylarlada örtüşecek biçimde yansıtmaktadır. Bu ilkeler aynı zamanda İslâm'ın inanç,ahlak ve hukukla ilgili özel konularının bir bütünlük çerçevesinde elealınmasını sağlamaktadır. Küresel vatandaşlık konuları öncelikle eğitimfelsefesinin genel ve özel amaçları doğrultusunda müfredat çerçevesinde hedefkitleye evrensel bir değer olarak kazandırılmalıdır. Bu konu okullarda eğitselve kültürel faaliyetler ile de desteklenmelidir.Özet: Küresel vatandaşlıkkavramı bütün dünyada giderek yaygınlık kazanan önemli kavramlar arasında yeralmaktadır. İnsanların ortak kimliğinin yanı sıra özellikle göçmen ve mültecihakları konusu eğitim alanında ön plana çıkmaktadır. Son yıllarda iseuluslararası sorunların çoğalmasıyla birlikte bu konu güncelliğini arttırarakönemini sürdürmektedir. Günümüz toplumlarında karşılıklı hoşgörünün korunmasıiçin yapılan çeşitli boyutlardaki farklı çalışmalara ek olarak bu konunun örgüneğitim müfredatlarına dahil edilmesi de gündemdedir.Din eğitimi, küresel vatandaşlık konularını kapsayan başlıca derslerarasında yer almaktadır. Bu nedenle küresel vatandaşlık kavramının din eğitimiaçısından temellendirilmesinin yanı sıra din eğitimi müfredatında bilişsel vedavranışsal eğitim metotlarını vurgulamak zorunlu hale gelmiştir. Dolayısıylabu çalışma, İslâmi eğitim perspektifinden küresel yaşama dönük eğitimin genelbir tasarımını oluşturmayı hedeflemektedir. Ayrıca dini kaynaklarda küreselvatandaşlığa yönelik değerleri destekleyen normları ve öğrenim çıktılarınıbelirlemeyi amaçlamaktadır.İslâm eğitimi, dini farklılıklara saygı duymayı desteklemektedir. Ancakbu, diğer dinlerin inançlarının onaylandığı anlamına gelmemektedir. Burada,inanç özgürlüğü kapsamına başka dinlerin öğrenilmesi girmemektedir. Bu nedenle,kişinin inancına vurgu ve diğer dinler hakkında takınılan tutum ile farklı dinmensuplarına saygı arasında herhangi bir çelişki bulunmamaktadır. Bu durum,Müslümanlar arasındaki mezhep farklılıklarına yönelik takınılacak tutumun nasılolması gerektiğini de gözler önüne sermektedir. İslâm dünyasında eğitimpolitikaları çerçevesinde, uluslararası bilgiye erişimi sağlayan ve aynızamanda özel hayatın korunmasını, kültürel işbirliğini ve birlikte yaşamadeğerlerini gözeten standartlarda bir müfredat hazırlanabilir. Özellikle İslâmdünyasını, küreselleşmeyle birlikte çeşitli kültürel sorunlarlakarşılaştığından dolayı küresel vatandaşlık konusunda bilgilendirilmeye ihtiyaçduyulmaktadır. Bu çerçevede, yabancılaşmaya karşı öze dönüş, az gelişmişlikkarşısında kalkınma ve adalet ile çatışmalar karşısında işbirliği bu yöndekifaaliyetlerin doğal sonuçları olarak okunmalıdır. Küresel vatandaşlık kavramı çeşitli araştırmalarda çok yönlü bir biçimdeele alınıp incelenmiş bir konudur. Bütün bu araştırmalardaki temel konularşöyle sıralanabilir: Dünya barışı, toplumlar arası işbirliği ve dayanışma,bireylerin ahlaki sorumlulukları, insan hakları ve hak ihlalleri, çokkültürlülük, çevre sorunları, evrensel düşünce ve bilginin dolaşımı. Bumakalede yukarıda adı geçen kavram ve konular İslâm kaynakları açısındandeğerlendirilip eğitim müfredatlarına ilişkin öneriler sunulacaktır. İslâm,küresel vatandaşlığın ilkelerini, barış, işbirliği, ahlaki sorumluluk, insanhakları, kültürel çoğulculuk, çevreyi koruma, düşünce ve bilginin evrenselliğikonularını desteklemektedir. Tarihte İslâm medeniyetinin farklı coğrafyalardasunmuş bulunduğu zengin tecrübe bu ilkelere dönük önemli bir ilham kaynağıolarak göz önünde bulundurulmalıdır. Bu ilkeler, eğitim müfredatlarına dahiledilip çok zengin öğrenim çıktıları kazandırılabilir.Kur’ân ayetleri ve hadisler doğrultusundaki İslâm inanç ve ahlakilkeleri, insanların gerek kendi toplumları içinde ve gerekse diğer toplumlarile olumlu ilişkiler kurmasını teşvik etmektedir. Bu teşvikler hem yerel hem deevrensel özellikler taşımaktadır. Bu yönde karşılaşılan örnek olaylar aynızamanda İslâm inancının ve ahlak değerlerinin evrenselliğini yaşanmış olaylarlada örtüşecek biçimde çok iyi yansıtmaktadır. Toplumlar arasındaki bu evrensel değerlerin uygulamasında yerelfarklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar etnik, ideolojik ve siyasisebeplerden kaynaklanabilmektedir. Buna rağmen İslâmi değerler Müslümantoplumların ortak noktaları belirlemeye devam etmektedir. Başka ülkelereçeşitli sebeplerle göç etmiş Müslümanlarda da aynı durum geçerliliğinikorumaktadır. Eğitim, ulusal ve evrensel değerleri kazandırmada en etkili araçolma özelliğini taşımaktadır. Bu konuyla ilgili değerleri kazandırmada İslâmeğitimi derslerinin önemi ortaya çıkmaktadır. Aynı zamanda vatandaşlık bilgisi,din kültürü ve ahlak bilgisi derslerinin müfredatı da bu konuya katkısağlamaktadır. Küreselleşme ve bilgi toplumu çağının şartları gereği, Müslüman toplumlardiğer toplumlarla olan ilişkilerinin sınırlarını belirlemeleri gerekmektedir.Yerellikten evrenselliğe geçişte karşılaşılan uyum zorlukları buna örnek olarakgösterilebilir. Coğrafi sınırların etkisinin giderek azalmasıyla birlikte artıkvatandaşlık kavramı küresel hale gelmiş bulunmaktadır. İslâmın küresel vatandaşlığa bakış iki temel esasa dayanmaktadır.Bunlardan birincisi ortaklık ilkesi olup o da İslâm kültürünün diğerkültürlerle ilişkilerini geliştirmeye teşvik etmektedir. İkinci ise çokyönlülük taşıyan bütünsellik ilkesidir. Bu ilke benzerlikler ve farklılıklararasında bir denge kurulmasına hizmet etmektedir. Bu ilkeler aynı zamandaİslâmın inanç, ahlak ve hukukla ilgili özel konularının bir bütünlük çerçevesindeele alınmasını sağlamaktadır. Küresel vatandaşlığın getirdiklerinin yereldeğerleri olumsuz yönde etkilememesi için gerekli önlemler alınmalıdır. Bununiçin eğitim politikaları açısından bu konuların İslâm eğitimi derslerimüfredatı içinde yer alması ön görülmektedir. Bu müfredat toplum içindekifarklılıkları bir zenginlik olarak görüp kuşakları aynı potada eritmeyisağlamalıdır. Aynı zamanda toplumlar arasındaki ilişkileri olumlu yöndegeliştirmelidir.Küresel vatandaşlık konuları öncelikle eğitim felsefesinin genel ve özelamaçları doğrultusunda müfredat çerçevesinde hedef kitleye evrensel bir değerolarak kazandırılmalıdır. Bu konu aynı zamanda eğitsel ve kültürel faaliyetleriile de desteklenmelidir. Bu konuda başarı sağlanabilmesi için eğitim planlayıcılarıve uygulayıcıları ortak hareket etmelidirler.Bu makalede küresel vatandaşlık kavramı, bilişsel, duygusal ve davranışsal hedef alanları çerçevesinde İslâmeğitimi derslerinde uygulaması bulunan örnek uygulama ve uygun konularlabirlikte ele alınmıştır. Sonuç olarak küresel vatandaşlık değerlerine katkısıbeklenen derslerin içerik analizlerinin gözden geçirilmesi ve öğrenimçıktılarının etkin biçimde izlenmesi önerilmektedir. CR - Aĥmed b. Ĥanbel. Müsnedü’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel. thk. Şʿuayb Arnavut-Adil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001. CR - Al-Ḥākim, Abū ʿAbdallāh Muḥammad. al-Mustadrak ʿalā al-Ṣaḥīḥayn. 2 cilt. Beyrut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1990. CR - Begavî, Ebû Muĥammed Ĥüseyin b. Mesud el-Begavî. Meʿâlimü’t-Tenzîl. thk. Muĥammed Abdullah en-Nemr vd. Riyad: Dâru Tayyibe, 1411/1997. CR - Beyhaķî, Ebû Bekr Aĥmet b. el-Ĥasan b. ʿAli. es-Sünenü’l-kübrâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi‟l-ʿİlmiyye, 2003. CR - Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû’l-Ĥayr ʿAbdullah b. Ömer b. Muĥammed eş-Şîrazî. Envâru’t-Tenzîl ve Esraru’t-Te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İĥyai’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1418/1997. CR - Buhârî, Ebû Abullah Muĥammed b. İsmaʿil. el-Camiʿu’l-Müsnedi’s-Saĥi. thk. Muĥammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Dâru Tavķu’n-Necât, 1422/2001. CR - Davutoğlu, Ahmet. el-ʿUmķu'l-İstrâtîcî. trc. Mohammad Thalgi ve Tariķ ʿAbdulcelil. Beyrut: e-darularabiyyetü lil-ʿUlûm Naşirûn ve Merkezü'l-ceziyreti lid-dirāsāt, 2011. CR - Davutoğlu, Amhet. el-ʿālemü'l-islāmî fî mehebbi't-teĥavulāti'l-ĥazāriya. trc. İbrāhim Beyyûmî. Kahire: Meķtebetü'ş-Şurûķ, 2006. CR - Ebû Anzeh, Muĥammed. Vāķıʿu İşkāliyeti'l-huviyye'ti'l-ʿarabiyyeti beyne'l-utruĥāti'l-ķavmiyyeti ve'l-İslāmiyye. Yüksek lisans Tezi, el-Şarķı'lavsat Üniversitesi, 2011. CR - Ebû Zahre, Muĥammed. el-ʿalāķātü'd-Devliyyetü fi'l-İslām. Kahire: Dārül'l-fikir, 1995. CR - el-Aĥmad, Yusuf. Devrü Muʿallimi'l-Marhelet'sāneviyeti fî tenmiyeti ķıyemi'l-muvāteneti'alemiyeti fî devleti'l-Kuveyt. Yüksek Lisan Tezi, Ālu'lbeyt Üniversitesi, 2018. CR - el-Aʿvāişeh, Ĥüseyn. el-mevsuetü'l-fıķhiyyetü'l-müyesseretü fî fıķhi'l-kitābi ve's-sünneti'l-mutahhare. 7 cilt. Amman: el-Mektebetü'l-İslāmiyye, 1429/2008. CR - el-Havārî, Muĥammed ʿAli. "Tabiʿtü' ‘Alāķāti'l-Müslimine bigayrihim mine'l-Umem". Mecelletü'l-Cāmi‘at'l-İslāmiyye 19/2, (Haziran, 2011), 329-417. CR - el-Mecmeu'l-Fıķhi'l-islāmî. Ķarārātü'l-Mecmeʿu'l-Fıķhi'l-islāmî. Mekke-i Mukerreme: Rabitatu'l-ʿAlemi'l-İslāmi, 2010. CR - el-Kaylānî, siri. "Tedebiru Rʿiāyeti'lbiyeti fi'şeriaʿti'islāmiyye", Dirâsâtu'l-ʿUlumi'ş-şeriʿeti ve'l-ķānûn 14/2, (2014): 1209-1229. CR - el-ʿUdvān Zeyd-Beni Mustafa Fediyye. "Eserü bernāmec tedrîbi fî tenmiyeti mebādi'l-muvātaneti'-ʿalemiyyeti ledā muʿallimi't-tārih fi'l-Ürdün". Dirâsâtu'l-ʿUlumi't-terbeviyye 42/1, (2015): 127-138. CR - Ez-Zeyd, ʿAbdullah b. Aĥmed b. Ali. Muhtasaru Tefsîri'l-Begevî. 6 cilt. Riyad: Dārüsselām lin-Neşri ve't-tevziʿ, 1416/1997. CR - Ĥakkı, İsmail. Rûĥu’l-beyân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 2010. CR - İbn Battâl, Ebü’l-Ĥasan ʿAbdulmelik. Şerĥu Saĥîĥi’l-Buhârî li İbn Battâl. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. Riyad: Mektebutü’r-Rüşd, 2003. CR - İbn Ebî Ḥâtim, Abdurraĥman. Tefsîrü'l-Kur'âni'l-ʿAzîm. Mekke-i Mukerreme: Mektebetü'l-Bâz, 1419/1997. CR - İbn Mensûr, Said. Sünen Saʿid İbni Mensûr, 2 cilt. Hindistan: Ed-dürerü's-sunniyye, 1982. CR - İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. 2 Cilt. el-Feyyum: Darülfelâĥ, 2009. CR - Ifķih, Muĥammed. el-vatan ve'l-müvātanetü fi'l-kitābi ve's-sünne dirāsetün taĥliliyyetün tʿasîlîye, Yüksek Lisan Tezi, Cezāyir Üniversitesi, 2016. CR - Iĥrişān, Ömer. el-Mevāsîķu'l-ʿArabiyyeti ve'l-islāmiyyeti liĥuķuķi'l-insān. Erişim: 10 Şubat 2019, https://www.aljamaa.net/ar/2007/11/22 CR - Kāzim, Sāir Reĥîm. "el-ʿAvlemetü ve muvātenetü ve'l-huvuiyye". Mecelletü'Ķādisiyye fî Ādābi ve'l-ʿulûmi't-terbeviyye 1/8. (2009): 253-272. CR - Ķummî, Nizāmuddîn. Garāibü'l-Ķurān ve Ragāibu'l-furķān. 6 cilt. Beyrut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1997/1416. CR - Mâlik, İbn Enes. Muvaṭṭaʾ. 2 cilt. Beyrut: Dâru İĥyai’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1985. CR - Milli Eğitim Bakanlığı. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu. Milli eğitim Bkanlığı, Ankara: 2010. CR - Muķātil, Ebû'l-Ĥasan b. Süleymān. Tefsîru Muķātil b. Süleymān. 1 Cilt. Beyrut: Müessestü’t-Tārîhi’l-‘Arabî, 1423/2002. CR - Müslim, İbn Ĥaccāc en-Nisâbûrî. Sahihu Müslim. thk. Muĥammed Fuad Abdulbaķi. Beyrut: Dâru İĥyai’t-Turâsi’l-Arabî, 1991. CR - Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muĥyiddin Yaĥya b. Şerif. el-Minhâc şerĥu Saĥîĥ Müslim b. Ĥaccâc. 13 Cilt. Beyrut: Dâru İĥyâu’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1390/1970. CR - Norrag News. el-Lâciûn ve'n-Nâziĥûn ve't-t‘alim teĥeddiyât cedîdedetün taķıfu fî vechi't-tenmiyeti ve'siyâsât. trc. Lemâ Nusair, 2017. CR - Reşid Rıza, Muĥammed Reşîd. Tefsîru’l-Menâr (Tefsîru’l-Ķur’âni’l-Ĥakîm). Kahire: Darü'lheyeti'mısriyeti'ammeti lil-kütüb, 1990. CR - Şevkânî, Muĥammed b. Ali. Fetĥu’l-ķadîr el-câmi‘u beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ‘ilmi’t-tefsîr. Dârunu kesîr, Dımaşķ: 1414/1993. CR - Ṭabarī, Muḥammad b. al-Jarīr. Cām‘üʿl-beyān fî taʾvīli āyi'l-Ķurʾān. 18 cilt. El-cîze: Dâr hâcer lin-neşi ve't-tevzi', 2001. CR - Ṭantâvî, Muĥammed Seyyid. et-Tefsîru’l-vesît lil Ķur’âni’l-Kerîm. 13 Cilt. Kahire: Dâru’l-Nahde, 1998. CR - Tirmizî, Ebû ‘İsa Muĥammed b. İsa b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998. CR - UNESCO. e-Terbiyetü ‘Ale'l-muvāteneti'l-‘lemiyye mevāzi‘ ve Ehdāfün t‘alimiyye. Beyrut: 2015. CR - University of Minnesota, "‘Ilanü'lķahire li-Ĥuķuķi'l-insani fi'l-islām", Erişim: 8 Şubat 2019, http://hrlibrary.umn.edu/arab/a004.html CR - Vezāretü'l-Avķāfi ve'ş-Şu‘uni'l-İslāmiyye. el-Mevsu‘etü'l-fıķhiyyet'ül-Kuveytiyye. Kuveyt: Dārü's-Sefva, 1983/1404. CR - Vezāretü't-Terbiyeti ve't-t‘alîm. el-İtāru'l-‘ammu ve'n-Netācātu'l-‘ammetü ve'hāssatu lit-terbiyeti'-İslāmiyye. Amman: İdāretü'l-menāhici ve'l-kütüb'l-medresiyye, 2013. UR - https://doi.org/10.18505/cuid.527285 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/895560 ER -