TY  - JOUR
T1  - XVIII. Yüzyılda İzmir’de Hayırsever Bir Kadın: Mehmet Paşa Kızı Ayşe Hanım ve Vakfı
TT  - A Philanthropist Woman in Izmir in the 18th Century: Mehmed Pasha’s Daughter Ayşe Hanım and her Pious Foundation
AU  - Taş, Yasin
PY  - 2019
DA  - July
DO  - 10.30517/cihannuma.544433
JF  - Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi
JO  - Cihannüma
PB  - İzmir Katip Çelebi Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 2149-0678
SP  - 33
EP  - 64
VL  - 5
IS  - 1
LA  - tr
AB  - İzmir KonakMeydanı, Tanzimat sürecinde kamusal alanların inşa edilmesiyle birlikte hükümetmeydanı hüviyeti kazanmaya başladı. Çevresindeki yapıların çoğu, zaman içindeyıkılarak ya da ortadan kaldırılarak meydanın etrafı genişletildi. Köklüdeğişimlerin yaşandığı bu alanda, meydanla özdeşleşmiş ve her biri ayrı birdönemi temsil eden birkaç eser kaldı. Bu yapılardan biri meydanla birlikteciddi değişim ve dönüşümler geçirerek varlığın devam ettiren Yalı Cami’dir. 18.yüzyıl ortalarında Ayşe Hanım tarafından yaptırılan mescid tarzındaki bu küçükyapı, Kütahya çinileri ve klasik Osmanlı mimarisi tarzıyla dikkat çekmektedir.Bu çalışmada camiyi yaptıran Ayşe Hanım’ın hayatı, ailesi, vakfiyeleri,kendisinden sonra vakfının durumu ve caminin de içinde yer aldığı vakıfeserleri hakkında bilgi verilmektedir.Ayşe Hanım, İzmir ve çevresinde kaptan-ı deryalıkgörevlerinde bulunan Dervişzâde Mehmed Paşa’nın kızıdır. Dedesi Birgi Kazasıayanlarından Derviş Ağa, eşi Hazinedarzâde Müderris Mehmed Efendi’dir. İzmirlimanında ticaretle meşgul olan Ayşe Hanım, vefatından kısa zaman öncesahildeki konağının yanına 1749’da bir medrese, 6 yıl sonra 1755’te bir mescidyaptırdı. Vakfa gelir getirmesi için sahip olduğu han, iskele, konak, dükkân,sabunhane ve zeytinlik gibi gayrimenkullerini vakfetti. 18 ve 19. yüzyıllardaAyşe Hanım’ın ismiyle bilinen bu yapılar, sonraki dönemde Yalı Cami ve Yalı Medresesiolarak anılmaya başlandı. Medrese, Osmanlı’nın son döneminde İzmir Hükümet Binasınınyapılması ve önündeki Konak Meydanı’nın genişletilmesi sürecinde yıkıldı. YalıCamii ise 19. yüzyılın ikinci yarısında yıkılınca yeri değiştirilerek tekrarinşa edildi. 20. yüzyıl başlarında ciddi tadilatlar geçiren cami yapısı busayede varlığını günümüze kadar korudu. Ayşe Hanım, dönemin sayılı kadın vakıflarından birinikurarak şehrin dini hayatına, eğitim ve kültür faaliyetlerine yön vermeyeçalıştı. Vakfiyedeyer bulan detaylar, vakfın işleyişi için belirlenen şartlar ve hizmetcihetleri, dönemin kadın dünyasını ve hayırseverliğini yansıttığı gibi İzmir’in18. yüzyıldaki durumuna çeşitli açılardan ışık tutmaktadır.
KW  - İzmir
KW  - Yalı Cami
KW  - Yalı Medresesi
KW  - Ayşe Hanım Vakfı
KW  - Dervişzâde Mehmed Paşa
N2  - IzmirKonak Square has started to acquire its identity as the government squarethrough construction of public places during the Tanzimat period. The squarewas enlarged by removing or destroying most of the surrounding structures inthe course of time. In this zone, where sweeping alterations have taken place,few buildings identified with the square still remain. Each of these remainingbuildings represents different time periods. The Yalı Mosque is one of thestructures that experienced serious changes and transformations along with thesquare. This small building in the style of a masjid which stands out throughits Kütahya tiles and classical Ottoman architectural style was built by AyşeHanım in the mid-18th century. This study examines Ayşe Hanım’s life, herfamily, endowments, the state of her waqf after her passing, and the waqfbuildings, including the mosque.AyseHanım is the daughter of Dervishzade Mehmed Pasha, the chief admiral of İzmirprovince. Her grandfather Dervish Agha was one of the ayans (local notables) ofthe Birgi District, and her husband was Hazinedarzade Müderris Mehmed Efendi.Ayşe Hanım, engaged in trade at the Izmir Port, shortly before her death builta madrasah next to her mansion on the waterfront in 1749, and a masjid sixyears later, in 1755. In order to establish income source for the waqf, shedonated her real estate including an inn, a pier, a mansion, a store, a soap factory,and an olive grove. These structures, known by the name of Ayşe Hanım in the18th and 19th centuries, were later referred to as Yalı Mosque and YalıMadrasah. The madrasa was demolished during the last period of the OttomanEmpire, when the construction process of the Izmir Government Building and theexpanding the Konak Square were taking place. Yalı Mosque, on the other hand,was rebuilt in a different location after being demolished in the second halfof the 19th century. The mosque preserved its existence to this day throughconsiderable renovations in the early 20th century. Ayşe Hanım established oneof the prominent women’s waqfs of the time period, thereby has sought toameliorate various aspects of the life in the city such as religious, educationaland cultural activities. The contents and details found in the charter of thewaqf not only reflect the conditions and the service aspects for thefunctioning of a waqf, and the world of women as well as their philanthropiccapacity during the time period, but also reveal several aspects of18th-century Izmir.
CR  - Arşiv Kaynakları
CR  - Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA);
CR  - Bâb-ı Âsefi, Divan-ı Hümayun Kalemi, 70.17; Mühimme Kalemi, 98.290; 105.257-259; 105.369-370.
CR  - Sadaret, Mektubi Kalemi Umûm Vilâyet Evrâkı, 316.74.
CR  - Bâb-ı Defterî, Başmuhasebe Kalemi Muhallefat Dairesi; 38.66.
CR  - Muallim Cevdet, Maarif, 120.5958; 147.7309; 175.8718; Zaptiye, 45.2239.
CR  - Evkâf, Evkâf Defterleri, 10719.2.
CR  - İbnülemin, Bahriye, 5.452; 10.882; 11.985; Ensab, 1.81; 1.100; Vakıf, 48.5347.
CR  - İzmir Şeriyye Sicilleri (İŞS. defter, sayfa-belge); 1, 32-2; 1, 81-1; 31, 289-1.
CR  - Maarif Salnamesi, H. 1316, H. 1317, H. 1318, H. 1319, H. 1321.
CR  - Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA, defter, sayfa-belge); 209, 264-2160; 480, 192-28; 579/2, 310-134; 580, 1-1; 605, 149-210; 607, 234-351; 609/1, 13-18; 610, 93-123; 623, 89-109; 623, 89-109; 624, 233-177; 735, 110-46; 735, 119-149; 738, 122-74; 739, 17-6; 739, 51-28; 739, 51- 28/1; 739, 51-28/2; 739, 54-29; 739, 105-48; 2005, 0-198; 2987, 9-0; 2987, 87-0; 2987, 113-0.
CR  - Basılı Kaynaklar
CR  - Aksoy, Yaşar, Bir Kent, Bir İnsan: İzmir’in Son Yüzyılı, İstanbul 1986.
CR  - Aktepe, Münir, İzmir Yazıları: Camiler, Hanlar, Medreseler, Sebiller, (Haz. Fikret Yılmaz), İzmir 2003.
CR  - Arıkan, Zeki, “İzmir ve Kemeraltı”, Tarih Enstitüsü Dergisi: Münir Aktepe’ye Armağan, Sayı 15, (1997), s. 29-48.
CR  - Atay, Çınar, Kapanan Kapılar: İzmir Hanları, İzmir 2003.
CR  - Aydın, Yusuf Alperen, “18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Ege (Adalar) Denizi ve Doğu Akdeniz’e Yönelik Güvenlik Parametreleri”, Osmanlı Araştırmaları, 45/45, (2015), s. 161-184.
CR  - Baykara, Tuncer, İzmir Şehri ve Tarihi, İzmir 1974.
CR  - Beyru, Rauf, 19. Yüzyılda İzmir Kenti, İstanbul 2011.
CR  - Bostan, İdris, “Derya Beyi” DİA, İstanbul 1994, IX, s. 200-201.
CR  - Çelik, Bülent, “XVIII. Yüzyıl İzmir Ticareti Hakkında Düşünceler ve Vezir Hanları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 2000, 20/31, (2000), s. 219-231.
CR  - Ersoy, Bozkurt, İzmir Hanları, Ankara 1991.
CR  - Ersoy, İnci Kuyulu, “18. Yüzyıldan Günümüze İzmir Yalı Camisi’nin Hikayesi”, Prof. Dr. Hakkı Önkal’a Armağan, (Haz. Ş. Özgür Yıldız), İzmir 2013, s. 93-106.
CR  - Evliya Çelebî, Seyahatnâme, (Haz. Yücel Dağlı ve diğerleri), İstanbul 2005.
CR  - Goffman, Daniel, “İzmir: Köyden Kolonyal Liman Kentine”, Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul, (Çev. Sermet Yalçın), İstanbul 2003, s. 88-151.
CR  - Gültekin, Hakkı, İzmir Tarihi, İzmir 1952.
CR  - İzmir: 1876-1908 (Yunanca Rehberlere Göre Meşrutiyette İzmir), (Çev. Engin Berber), İzmir 2008.
CR  - Kütükoğlu, Mübahat, İzmir: Tarihinden Kesitler, İzmir 2000.
CR  - Mehmed Süreyya, Sicilli Osmanî, (Yay. Haz. Nuri Akbayar), İstanbul 1996.
CR  - Öngören, Reşat, “Hatm-i Hâcegan”, DİA, Ankara 1997, XVI, s. 477-478.
CR  - Özdemir, Yasin, “Bir Voyvoda’nın Ölümü: Kâtipzâde Hacı Mehmed Efendi’nin İdamı”, İzmir Araştırmaları Dergisi, 6, (2017) s. 137-152.
CR  - Pınar, İlhan, Hacılar, Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir: Yabancıların gözüyle Osmanlı Döneminde İzmir (1608-1918), İzmir 2001.
CR  - Sahillioğlu, Halil, “1763’de İzmir Limanı İhracaat Gümrüğü ve Tarifesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 8, (1968), s. 53-57.
CR  - Taşkıran, Hakan Kazım, Kemeraltı’nın İzmir’i: Tarih, Kültür ve Gezi Rehberi, İzmir 2008.
CR  - Tutsak, Sadiye, İzmir’de Eğitim ve Eğitimciler (1850-1950), Ankara 2002.
CR  - Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara 1984.
CR  - Ülker, Necmi, The Rise Of İzmir 1688-1740, The University Of Michigan, Doktora Tezi, 1974.
CR  - ______, “İzmir Saat Kulesi”, Lale, 7, (1990), s. 9-14.
CR  - Yılmaz, Fikret, Tarihsel Süreç İçinde Konak Meydanı, İstanbul 2003.
CR  - Zengel, Rengin, “Dönüştürülmüş Bir Meydan: İzmir Konak Meydanı’na Analitik Bir Yaklaşım”, Mimarlık, 334, (Mart-Nisan 2007), s. 40-43.
CR  - İnternet Erişimleri
CR  - https://tr.wikipedia.org/wiki/Konak_Yal%C4%B1_Camii (Erişim 25.01.2018).
CR  - https://katipzade.tr.gg/M.ue.berris-Hac%26%23305%3B-Halil-Efendi.htm (Erişim 04.01.2018).
UR  - https://doi.org/10.30517/cihannuma.544433
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/760238
ER  -