TY  - JOUR
T1  - Geçmişten Günümüze Kadın Tasavvurunun İnançla Birlikte Seyri: Freud, Jung ve Fromm’un Kadına Dair İzdüşümleri
TT  - The Journey of Woman Image with Faith From Past to Present:Freud, Jung and Fromm’s Projections Regarding Woman
AU  - Göcen, Gülüşan
PY  - 2019
DA  - December
DO  - 10.18505/cuid.547743
JF  - Cumhuriyet İlahiyat Dergisi
JO  - CUID
PB  - Sivas Cumhuriyet Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 2528-9861
SP  - 1121
EP  - 1141
VL  - 23
IS  - 3
LA  - tr
AB  - Bu makalenin amacı, genel yaklaşımla ilk dönemlerden bugüne kadınalgısından başlayıp, günümüze ulaşmış psiko-sosyal birikimin modernpsikolojinin önde gelen kuramcıları tarafından nasıl ele alındığını, onlarınkadın tanımlamalarına bu külliyatın nasıl yansıdığını ortaya koymaktır. Kadınıntarih boyunca birincil kaynaktan değil, karşıya yansımalarından ele alındığıdüşünülürse kadın anlatımlarının en köklü izlerinin sözlü kültür üzerindebulunduğu ve yazılı metinlere uzanan kısımlarının da sembol, metafor, mazmun,hikaye üzerinden olduğu görülür. İlkinsanlara dair sözlü ve kısmen yazılı kültür içinde olan mitler (hikâyeler),her ne kadar kutsal öyküler olsalar da insan tasavvuruna dair de verilersunacaktır. Çünkü kısıtlı bir imkânla insanın sonsuzu anlama çabasından,tanrı/tanrıça ontolojilerinden daha çok insanın ne düşünüp ne hissettiği nasılanlamlandırdığı anlaşılmaktadır. Buradan hareketle iki bölümden oluşacakmakalemizde, evvela insan doğasına özgü bir semboller sistemi ve kültürel birkod birikimi olarak bilinçte veya bilinçdışında etkinliğini sürdüren Tanrıtasavvuruna yansıtılanlar içinde özellikle tanrıça algısına değinilerek genelhatlarıyla mitoloji, psikoloji ile inanç dünyası üzerinden kadın tasavvurubetimsel bir üslup ile ele alınacaktır. İkinci bölümde ise bugününinsanbilimcileri tarafından kadını anlamaya dair tüm yazılı ve sözlü bilgilerinmodern psikolojinin bakış açısı ile nasıl yorumlandığı Freud, Jung ve Frommgibi kuramcılar özelinde detaylıca incelenecektir. Nihayetinde ise geçmiş vegeleceğin bilgi, deneyim ve duygularla aktif bir ilişki içinde olduğunun, kadınalgısı ve yaklaşımının zamanlar içinde sürekli güncel kaldığı ve bu meseleniniçinde mitoloji, psikoloji ve dinin de önemli faktörler olduğunun altı çizilmişolacaktır.Özet: İnsan; tarihsel, zamansal ve mekânsalsıfatları Tanrı için de kullanmıştır. Sonlu olan insan, sonsuz olan Tanrıhakkındaki bu düşüncelerini analoji aracılığıyla ifade etmiştir. İnsantecrübesinin ürünü olan bu analojilerdeki Tanrı tasavvurlarında erkek cinsiyetininbaskınlığı görülse de, dişil tanrılar yani tanrıçalar da az değildir. Belirginbiçimde erkek egemen bir toplumda tanrıça tasavvurunun nasıl öne çıktığı dikkatçeken bir husustur. İçsel ve dışsaldünyada dengenin daimi olarak sağlanması ve evrenle uyum içinde yaşanmasınıkonu edinen mitlerde Toprak Ananın kadın simgesi üzerinden anlatılması,Tanrı’ya atfedilen dişil özelliklerin anlaşılması için önemli bir bilgidir.Kültür tarihçilerine göre çetin hayat şartları içinde ava giden ya avlayan ya daavlanan erkeklere kıyasla nesli çoğaltma yeteneğine sahip kadının doğurganlıkgücü, kadın- erkek tanrı-tanrıça arasındaki ibrenin yönünü değiştirmiştir.Kadın konusu da tarihsel süreç içerisindeki aktarılmış yaşanmışlıktanetkilenmektedir ve geçmiş dönemlerdeki "kadın algısı”nın bugüneyansımalarının olacağı da, yadsınamaz bir gerçektir. İnsanlık tarihi içindekadınla ilgili çarpıcı nitelendirmeler sembol dilde kutsal ifadelerinde degörülür. O sebeple öncelikle kutsalın tasavvuruna daha sonra o tasavvura yüklenmişdişil anlama bakmak yerinde olacaktır. Bu araştırmanın amacı, iki maddedetoplanabilir: a) ilk zamanlardaki Tanrı tasavvurunu konu edinen mitlerden deyardım alarak o hikâyelerle aramızda yüzlerce yıl fark olmasına rağmen bugününkadın algısı, anlatı ve anlama şeklinin psikolojik, sosyolojik ve dini açıdanyansımalarının genel çerçevesini anlamaya çalışmak, b) İnsan doğasına özgü birsemboller sistemi olan mitoloji ile insanın psikolojisi arasında bağ kuran vebunu din psikolojisini de kullanarak ele alan Freud, Jung ve Fromm’unyaklaşımlarındaki kadın tasavvurunu ortaya çıkarmaktır.İlk dönemlerde gerek Uzakdoğu ve Ortadoğu mitlerine ve gerekse AntikYunan mitolojisine bakıldığında, tanrıların soyut kişilikleri olan, tümüylemetafizik yaşam süren, dünyadan uzak, doğaüstü varlıklar olmadığı görülür.Burada dikkati çeken nokta; Tanrı ve Tanrıçaların hem erkek hem de kadına örnekolarak gösterildiği gerçeğidir. Psikolojik açıdan dini ele alan psikologlar,Tanrı tasavvuruna dair ilk çıktıların davranışla değil, duyguyla ortayaçıktığını söylemektedir. Duyguların aktarımında sırasında da söz konusu duyguyailişkin cinsiyet atıfları da aktarılmaktadır. Dolayısıyla tarih boyuncafelsefeciler, kültür ve dinler tarihçileri, ilahiyatçılar, antropologlar, arkeologlar,psikolog ve sosyologlar, Tanrı ya da Tanrıça kültünü konu edinirken bu aktarımakatkı sağlamış olmaktadır. Zamaniçerisinde Tanrı kavramı varlığını sürdürürken Tanrıça kavramının kullanımınazalması da dikkat çekicidir.Medeniyet tarihçileri, tanrıçadan tanrıya geçiş sürecini özelikle semavidinlerin otaya çıkmasının hızlandırdığını iddia ederler. Onlara göre politeistbir Tanrı tasavvurundan, monoteist bir Tanrı tasavvuruna geçilen bu dönemde,Tanrı algısındaki niceliksel değişim, niteliksel bir değişimi de beraberindegetirmektedir. Fromm’a göre bu güç devşirmesi sürecinde ana ve dişil (kadın)merkezli bir dinden baba ve eril (erkek) merkezli bir dini yaşantı/ Tanrıtasavvuruna geçiş olmuştur. Ona göre insanlık gelişiminin ikinci aşamasında “toprakananın çocukları göksel babanın çocuklarına” dönüşmüş, annenin koşulsuzsevgisinden babanın yetkeci sevgisine, bütünleyici ve kuşatıcı bir tanrıçatasavvurundan, doğası gereği isteklerde bulunan ilkeler ve yasalar koyan, erkitutan ve erki bırakacak halef arayan otoriter bir Tanrı tasavvurunageçilmiştir.Hz. Adem’i doğru bildiğinden uzaklaştıran ve onun cennetten kovulmasınasebep olan kadın algısının özellikle tek tanrılı dinlerin olduğu coğrafyalardayayılması, semavi dinlerin kadına bakışının olumsuz olduğu düşüncesinipekiştirmiştir. İslam da dâhil tüm semavi dinlerin kadına karşı olumsuz biryaklaşım iddialarıyla karşılaşmasının nedeni, var olan ya da ilk halikaybedilmiş asli dini kaynaklardan çok, o dinin beşeri kaynaklarına müracaatedilmesinden doğmaktadır.Oidipus Kompleksi, Freud’un din ve ahlâk gelişimini açıklayan; onunpsikolojisinin temelini oluşturan, aslına bakıldığında insan davranışlarınıaçıklarken, cinslerin farklılığını ve bunlardan doğan istek ve ihtiyaçlarınakışı ya da akamayışıyla irtibatlandıran çok önemli bir savıdır. Eril ya dadişil kişinin biyolojisinde en güçlü iki güdü olan cinsellik ve saldırganlığaişaret eden Freud’a göre; yeni dünyaya gelmiş insanın ilk üç veya beş yılı -kibu kişiliğin en temel kısmının oluştuğu dönemdir- kendilik tanımı,cinsiyetinden (hem biyolojik hem de sosyo kültürel açıdan) son dereceetkilenir. Zeus ve oğulları arasındaki var olma mücadelesindeki baba-oğulçatışmasını, Musa ve Tektanrıcılık’ta (1998c) ve Totem ve Tabu (1998a) adlıeserinde de öne çıkaran Freud, iki eril karakter üzerinden dinin ve insanınkökenine dair açıklamalarda bulunur. Oğul var olmak için babasına karşı, kızise egemen olunan dünya olmak için annesine karşı mücadele eder.Tanrı kadar tanrıça tasavvurunu da önemseyen Jung, buna sadece birpoliteizm ya da sosyo kültürel bir açıklama veyahut ilkel bir zihnin çocuksutezahürleri olarak yaklaşmaz. Tanrıçaları kişinin içindeki arketiplerin biryansıması olarak kabul eder. Onun (1999) için insanın kendisi, tarihin bellibir dönemiyle birebir ilintilendirilemez. Eril kişinin dişil bir yanı; dişikişinin eril bir yanı vardır ve bunlar birbirini bütünlediğinde bir birlikortaya çıkmaktadır. Fromm’a göre ise, öncelikle kadın ve erkek diye yapılan birtaksonomi, “biyolojik” merkezli bir yaklaşımdan önce “sosyolojik” merkezli biryaklaşımdır. Bir teolojiden çok Fromm’a (1995) göre resmin bütünündebireylerin, kendi istek ve ihtiyaçları yani psikolojileri vardır. Ana (kadın)merkezli bir dinden, baba (erkek) merkezli bir dini yaşantı ve Tanrıtasavvuruna geçiş; insanlığın değil, aslında özde insanın en önemlikırılma/evrilme noktalarındandır.Sonuç olarak denebilir ki kutsalın geçirdiği niceliksel ve nitelikseldeğişimler veyahut ilk toplumlardaki Tanrıça tasavvurunun yoğun ve gündemdekitazeliği ve merkeziliğinin psikolojik, sosyolojik, dini, manevi, ekonomik,siyasi ve kültürel değişimden sonra bugüne geldiğini incelemek, insanlıkhikâyesini doğru anlamak için önemli bir noktadır.
KW  - Din Psikolojisi
KW  - Tanrı Tasavvuru
KW  - Tanrıça Kültü
KW  - Psikoloji
KW  - Mitoloji
KW  - Kadın Tasavvuru
N2  - The aim of this article is to reveal with an overall approach, how thepsycho-social background, starting from woman image in first periods and reachmodern day, is embraced by outstanding theorists of modern psychology, and alsohow these collected works are reflected in their definitions of woman. If it isconsidered that woman has been discussed with reflections against and not fromprimary sources throughout history, it can be seen that the most essentialroots of woman narrations can be found in oral culture and the parts of writtentexts are made over symbol, metaphor, proposition and story. However myths(stories) that take place in oral and partly written culture about primitiveman, are sacred tales, they will also present data regarding human image.Therefore with a limited effort of human being to understand the infinite, itcan be understood what human being think, feel and how they interpret ratherthan gods/goddesses ontology. From this point of view, this article thatconsists of two parts, first of all will mention especially about perception ofGoddess in those reflected to image of God, maintaining its efficiency inconscious or unconscious as a system of symbols intrinsic to human nature andcultural code background and then the woman image will be roughly discussedwith a descriptive style over the world of mythology, psychology and faith. Inthe second part, it will be examined in detail how all the written and oralinformation about understanding woman by modern anthropologists are interpretedwith the perspective of modern psychology specific to theorists such as Freud,Jung and Fromm. Eventually, it will be emphasized that past and future areintegrated with information, experience and feelings with an activerelationship; perception and approach of woman have stayed up to date in timecontinually; mythology, psychology and religion are important factors withinthis matter.Summary: Human being has also usedhistorical, temporal and spatial attributions for God. Infinite human being hasexpressed their thoughts about thefinite God by analogy. Despite the dominance of male gender in the images ofGod in these analogies which are the products of human experience, female Godsthat is to say Goddesses are not few. The matter of how the image of goddesscome to the fore in a distinctly male-dominant society is a noteworthy matter.The narration of Earth Mother over female symbol in myths in which the harmonyis constantly secured within the inner and exterior world and mention about living in harmony with theuniverse is an important data in order to understand female characteristicsattributed to God. Human being has also used historical, temporal and spatialattributions for God. Infinite human being has expressed their thoughts about the finite God by analogy.The woman subject is influenced by transferred life experience within thehistorical process, and it is an undeniable fact that ancient “womanperception” has reflections to the present day. Within the history of humanity,striking definitions about woman can be seen in sacred statements in symbollanguage. Therefore, it is proper to examine primarily the image of sacred andthen examine female meaning that is charged on that image. The aim of thisstudy can be summed up with two themes: a) try to understand the generalframework of reflections of the present image of woman, style of narration andcomprehension in psychological, sociological, and religious terms by gettinghelp from myths which mention about ancient image of God, although there iscenturies old difference between those stories and us, b) reveal the image ofwoman in Freud, Jung, and Fromm’s approach which establishes a bond betweenmythology that is a system of symbols special to human nature and humanpsychology and discuss this subject by using psychology of religion.When reviewed ancient Far East and Middle East myths and also AncientGreek mythology, it can be seen that gods are not cloistered supernaturalbeings who do not have abstract personalities and also do not lead a whollymetaphysic life. The crucial issue here is; the reality that Gods and Goddessesare shown as a model to both man and woman. Psychologists who examine religionin terms of psychology state that first outcomes about the image of God come upnot with behavior but with emotion. The attributions of gender, related to theemotion in question are cited during the transfer of those emotions as well.Therefore; philosophers, culture and religion historians, theologians,anthropologists, archaeologists, psychologists, and sociologists havecontributed to this transfer when they discuss the cult of God or Goddessthroughout the history. It is interesting that the usage of the term of Godmaintains while the usage of the term of Goddess decreases. Civilization historians claim that the appearance of divine religionsparticularly quickens the course of transition from goddess to god. Accordingto them, during this period in which there is a transfer from polytheist imageof God to monotheist image of God, the quantitative change in the perception ofGod comes with a qualitative change. According to Fromm, during this powergathering period, there has been a transfer from mother and feminine (woman)centered religion to father and masculine (man) centered religious experience/God image. According to him, in the second stage of humanity development, “thechildren of Earth Mother turn into the children of divine father”, there is atransition from unconditional love of mother to authoritarian sympathy offather, from an image of supplemental and surrounding Goddess to authoritarianimage of God who makes requests by his nature, lays down principles and laws,and supports the power and search for a successor to deliver the power.The perception of women who led to Prophet Adam deviated from the truthand expelled from heaven is spread around especially the regions of one-Godreligions. This has strengthened the idea that divine religions have a negativeview towards women. Including Islam, the reason of all divine religions’encountering with claims that they have a negative approach against woman stemfrom applying to that religions’ human resources rather than essentialreligious sources which are existing or lost earliest forms.Oedipus complex is an important thesis of Freud which explains thedevelopment of religion and morals; establish the base of his psychology, andin fact, important in terms of his making connection with difference of kindsand flow or non-flow of request and needs while explaining human behaviors.According to Freud who points to sexuality and aggression which are the mostpowerful two instinct in the biology of male or female; the first three or fiveyears of a newly born human- this is the period in which the basic part ofpersonality is formed- the definition of self is extremely influenced byhis/her gender (in both biological and sociocultural terms). Freud who putforward father-son conflict in the struggle to survive between Zeus and hissons in Moses and Monotheism (1998c) and Totem and Taboo (1998a), makes anexplanation about the origin of religion and humanity over two male characters.Jung pays attention to goddess image as much as the image of god and do notapproach this situation only as a polytheism or sociocultural explanation orchildish appearances of a primitive mind. He accepts goddesses as a reflectionof archetypes in human. Male has a feminine side, female has a masculine side,and a unity occurs when both complete each other. According to Fromm, ataxonomy referring to woman and man is primarily a sociology-based approachrather than a biology-based one. Fromm (1995) thinks that the whole depictionshows individuals’ own desire and needs, that is to say, their psychologyrather than a theology. Transition from mother (woman) centered religion tofather (man) centered religious experience and God image is essentially one ofthe most important breaking/inversion points of human being, not humanity.As a result, it can be said that it is an important point to clearlyunderstand the story of mankind to examine that intense freshness at hand andcenteredness of quantitative and qualitative changes of divine or God image ofancient societies come down after psychological, sociological, religious,economic, political, and cultural changes.
CR  - Adorno, Theodor - Horkheimer, Max. Aydınlanmanın Diyalektiği. Trc. Nihat Ülner - Elif Karatoprak. İstanbul: Kabalcı Yayınları,  2010.
CR  - Allport, Gordon. Birey ve Dini. Trc. Bilal Sambur. Ankara: Elis Yayınları, 2004.
CR  - Armstrong, Karen. Mitlerin Kısa Tarihi. Trc. Dilek Şendil, İstanbul: Merkez Kitapları, 2006.
CR  - Ay, Eyyüp. “Ana Tanrıça Kültü Dolayımında Uygarlığın Cinsiyetine Dair Bir Projeksiyon”. Muhafazakar Düşünce Dergisi 2 /8 (2006): 104-112.
CR  - Ayverdi,  İlhan - Topaloğlu, Ahmet, Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 4 (2007): 1027-1028.
CR  - Babaoğlu, Ali. Psikiyatri Tarihi. İstanbul: Okuyanus Yayınları,  2002.
CR  - Bacanlı, Hasan. Psikolojik Kavram Analizleri. Ankara: Nobel Yayınları, 2002.
CR  - Batuk, Cengiz. Mitoloji ve Tarihsellik. İstanbul: İz Yayıncılık,  2006.
CR  - Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi II, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
CR  - Bayladı, Derman. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları,  2005.
CR  - Berger, Peter. Kutsal Şemsiye. Trc. Ali Coşkun. İstanbul: Rağbet Yayınları,  2000.
CR  - Berktay, Fatmagül. Tek Tanrılı Dinler Karşısında Kadın. İstanbul: Metis Yayınları, 2000.
CR  - Campbell, Joseph. İlkel Mitoloji, Tanrının Maskeleri. Trc. Kudret Demiroğlu. Ankara: İmge Yayınları, 2006.
CR  - Duby, Georges. “Kadınların Tarihini Yazmak”, Kadınların Tarihi Ana Tanrıçalardan Hıristiyan Azizelere. Trc. Ahmet Fethi, Ed.ler: Georges Duby, Michelle Perrot. 1: 9-20. İstanbul: 
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2005.
CR  - Eflatun. Timaios. çev. Erol Güney- Lütfi Ay, İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
CR  - Eliade, Mircea. Şamanizm. Trc. İsmet Birkan. Ankara: İmge Yayınevi, 1999.
CR  - Emiroğlu, Kudret- Aydın, Suavi. Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
CR  - Erdoğan, İsmail, “Divanu Lugat’it-Türk’te Kadın İle İlgili Kavramlar”, Dini Araştırmalar Dergisi, 19/49 (2016 Kadın Özel Sayısı): 197-207.
CR  - Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1984.
CR  - Fordham, Frieda. Jung Psikolojinin Ana Hatları. Trc. Aslan Yalçıner. İstanbul: Say Yayınları,  2001.
CR  - Frankl, Victor. Psikoterapi ve Din. Trc. Zeynep Taşkın. İstanbul: Say Yayıncılık, 2014.
CR  - Freud, Sigmund. Totem ve Tabu. Trc. Selçuk Budak. Dinin Kökenleri. 49-173. İstanbul: Öteki Yayınları, 1998a.
CR  - Freud, Sigmund. Ateşin Kontrolü. Trc. Selçuk Budak. Dinin Kökenleri. 245-256. İstanbul: Öteki Yayınları, 1998b.
CR  - Freud, Sigmund. Musa ve Tektanrıcılık: Üç Deneme. Trc. Selçuk Budak. Dinin Kökenleri. 257-275. İstanbul: Öteki Yayınları, 1998c.
CR  - Freud, Sigmund. Haz İlkesinin Ötesinde Ben ve İd. Trc. Saffet Tura. İstanbul: Metis Yayınları, 2001.
CR  - Freud, Sigmund. Bir Yanılsamanın Geleceği. Trc. Emre Kapkın. Uygarlık, Toplum ve Din. 165-223, İstanbul: Payel Yayınevi,  2004.
CR  - Fromm, Erich. Sevginin ve Şiddetin Kaynağı. Trc. Nalan İçten. İstanbul: Payel Yayınevi, 1982.
CR  - Fromm, Erich. Sahip Olmak Ya Da Olmak. Trc. Aydın Arıtan. İstanbul: Arıtan Yayınları, 1990.
CR  - Fromm, Erich. Sevme Sanatı. Trc. Nazlı Eray. İstanbul: Olgu Yayıncılık,  1993.
CR  - Fromm, Erich. Erdem ve Mutluluk. Trc. Aydan Yörükan. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1995.
CR  - Fromm, Erich. Psikanaliz ve Din. Trc. Elif Erten,  İstanbul: Say Yayınları,  2012.
CR  - Fromm, Erich. Rüyalar, Masallar, Mitoslar. Trc. Aydın Arıtan-Kaan Ökten, İstanbul: Say Yayınları,  2014.
CR  - Georgoudi, Stella. “Bir Anaerkilik Miti Yaratmak”, Kadınların Tarihi Ana Tanrıçalardan Hıristiyan Azizelere. Trc. Ahmet Fethi, ed. Georges Duby, Michelle Perrot, 445- 457, 
İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları,  2005.
CR  - Göcen, Gülüşan. Psikoloji, Mitoloji ve Din.  İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2018.
CR  - Gürol, Ender. Sigmund Freud. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
CR  - Hançerlioğlu. Orhan. İnanç Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975.
CR  - Hançerlioğlu. Orhan, Dünya İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.
CR  - Hooke, Samuel. Orta Doğu Mitolojisi. Trc. Alaeddin Şenel. Ankara: İmge Yayınları, 1993.
CR  - Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,  1998.
CR  - Jung, Carl Gustav. Din ve Psikoloji. Trc. Cengiz Şişman, İstanbul: İnsan Yayınları,  1997.
CR  - Jung, Carl Gustav. Anılar Düşler Düşünceler, Trc. İris Kantemir. İstanbul: Can Yayınları,  2001a.
CR  - Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. Trc. Bilgin Saydam. İstanbul: Metis Yayınları, 2001b.
CR  - Jung, Carl Gustav. İnsan Ruhuna Yöneliş. Trc. Engin Büyükinal. İstanbul: Say Yayınları,  2001c.
CR  - Karaaslan, Derya. “Antik Yunanda Kadın Olmak”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2014): 159-174.
CR  - Kuşat, Ali. “Ergenlerde Tanrı Tasavvuru”. Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi. Ed. Ünver Günay- Celaleddin Çelik, 113-156. Adana: Karahan Kitabevi,  2006.
CR  - Loraux, Nicole. “Tanrıça nedir”. Kadınların Tarihi Ana Tanrıçalardan Hıristiyan Azizelere, Trc. Ahmet Fethi, Ed.ler: Georges Duby, Michelle Perrot, 1:33-65. İstanbul: Türkiye İş 
Bankası Kültür Yayınları, 2005.
CR  - Malinowski, Bronislaw. Vahşilerin Cinsel Yaşamı. Trc. Saadet Özkal. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1992.
CR  - Huriye, Martı . Hakları ve Saygınlıklarıyla İslam’da Kadın, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
CR  - Mehmedoğlu, Ali Ulvi. Tanrı’yı Tasavvur Etmek, İstanbul: Çamlıca Yayınları,  2011.
CR  - Murray, Edwards.  Muhayyileye Dayalı Düşünmek. Trc. Yusuf Kaplan, İstanbul: Açılım Kitap, 2008.
CR  - Özafşar, Mehmet. “Hadis Tarihinde Kadın Gerçeği Üzerine”. İslami Araştırmalar Dergisi 13/2 (2000):189-202.
CR  - Pantel, Pauline Schmitt.  “Kadın Temsilleri”. Kadınların Tarihi Ana Tanrıçalardan Hıristiyan Azizelere. Trc. Ahmet Fethi. Ed.ler: Georges Duby, Michelle Perrot, 1:66-75. İstanbul: 
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2005.
CR  - Pazarlı, Osman. Din Psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi,  1993.
CR  - Pelizzon, Margaret. Kadının Konumu Nasıl Değişti?: Feodalizmden Kapitalizme. Trc.ler: İhsan Sadi, Cem Somel. Ankara: İmge Kitabevi, 2009.
CR  - Schimmel, Annemarie. Ruhum Bir Kadındır. Trc. Ömer Enis  Akbulut. İstanbul: İz Yayınları, 1999.
CR  - Smith, Jane I., Yvonne Y. Haddad. “Havva: İslâmî Kadın İmajı”, Trc. Yasin Aktay, İslâmî Araştırmalar Dergisi 6/ 1, (1992). 64-71.
CR  - Subaşı, Necdet. “Din ve Kadın Konulu Çalışmalarda Akademik Özgünlük ve Sahicilik Sorunu”. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 11/32 (2012): 39-55.
CR  - Stone, Merlin. Tanrılar Kadınken. Trc. Nilgün Şarman. İstanbul: Payel Yayınları,  2000.
CR  - Şenel, Alaedin. Kemirgenlerden Sömürgenlere İnsanlık Tarihi, Ankara: İmge Yayınları, 2014.
CR  - Toker, İhsan. “Dinler Ataerkil Yapılar Mıdır? Bir Çifte İmkânlılık Konusu Olarak Din ve Kadın”. ESKIYENI Dergisi 12 (2009): 11-21.
CR  - Tuksal, Hidayet. Kadın Karşıtı Söylemin İslam Geleneğindeki İzdüşümleri. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2000.
CR  - Tura, Saffet Murat. “Haz İlkesinin Ötesi ve Oidupus Kompleksi”. Haz İlkesinin Ötesinde Ben ve İd. Trc. Ali Babaoğlu, 7-17. İstanbul: Metis Yayınları, 2001.
CR  - Yapıcı, Asım. “Cinsiyete Göre Farklılaşan Dindarlıklar ve Kadınlarda Dinsel Yaşamın Farklı Görüntüleri”. Dini Araştırmalar Dergisi 19/49 (2016 Kadın Özel Sayısı): 131-161.
CR  - Yıldız, Mualla. İlköğretim Öğrencilerinin Tanrı İmgesinin Belirlenmesi ve Farklı Değişkenler Açısından İncelenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2012.
UR  - https://doi.org/10.18505/cuid.547743
L1  - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/887201
ER  -