TY - JOUR T1 - Kûfe’de İrsâl ve Tedlîsin Çok Olmasının Gerekçeleri Üzerine TT - بعض الأسباب التي اقتضت كثرة التدليس والإرسال في الكوفة AU - Özdemir, Veysel PY - 2019 DA - December DO - 10.5281/zenodo.3595368 JF - HADITH PB - Veysel ÖZDEMİR WT - DergiPark SN - 2667-5455 SP - 7 EP - 35 VL - 0 IS - 3 LA - tr AB - Hadis rivâyettarihinde sebepleri farklı birçok problem ortaya çıkmış ve bunların her biriçeşitli şekillerde isimlendirilmiştir. Bunlar içerisinde irsâl ve tedlîsin yeribaşkadır. Çünkü bu problemlerin ortaya çıkışındaki sebepler bazen icbârîdir.Siyâsî, idârî, itikâdî ve sosyolojik faktörler bunlardan bazılarıdır. Tarihtebazı bölgeler hadis rivâyetinin merkezi konumunda olmuşlardır. Kûfe bunlardanbirisidir ve uzun süre bu hüviyetini korumuştur. Ancak bölgenin özel yapısındandolayı irsâl ve tedlîs gibi hadisin isnâdını problemli hale getiren rivâyetşekilleri, diğer bölgelere nazaran burada fazla görülmüştür. Makalede Kûfe’ninkuruluşundan, cazibe merkezi olmasını yitirdiği zamana kadar, yaklaşık ilk birbuçuk asırdaki özel yapısına sebebiyet veren yönleri ele alınarak; problemlirivâyetlerin niçin burada yoğunlaştığı hakkında bir kanaat serdedilecektir. KW - Hadis KW - İrsâl KW - Mürsel KW - Tedlîs KW - Kûfe KW - İsnâd N2 - قدنعرف بأن سرد الروايات دون أن يُذكر أسانيدها كانت من الأمور المعتادة حتى العصرالثاني من الهجرة في الغالب؛ لعدم انتشار الأسانيد في ذلك الوقت، ومع ذلك في حقيقةالأمر كان الإسانيد أمراً بدأ البحث فيها وقتئذ في المدينة.كانتالكوفة في تاريخ الإسلام مدينة مهمة في مجال العلم والسياسة، وقد تخرج من مدارسهاالعلمية العميقة علماء كُثر، وكانت أيضاً مهداً لعلم الحديث والمحدثين، لذا كثُرالرحلة إليها من قبل العلماء من العالم الإسلامي جميعا حتى يسمعوا ويأخذوا منأسانيد علمائها، ويمكننا أن نقول بأن الارسال والتدليس اللذين يقدحان في صحةالروايات قد كثر فيها أكثر من باقي المدنالإسلامية. الإرسال؛"هو قول التابعي: "قال رسول الله صلى الله عليه وسلم " والتدليس هو؛"بأن يروي الراوي الحديث عن شيخ شيخه ويسقط شيخه كأنه قد سمعه منه "الكوفةمدينة أُسست في عهد الخليفة عمر بن الخطاب رضي الله عنه كمركز معسكر حاضرة فيالمنطقة من قبل سعد بن أبي وقاص كونها مدينة منبتة بكثرة الزراعات فيها وتعتبرمركزاً أصيلاً إستراتيجياً على طرق التجارة في الجغرافيا، وكل هذا كان سبباً لجلبالناس فيها حتى ازداد عدد سكانها أكثر مما سبق عندما نقل الخلافة إليها علي بن أبيطالب وبعده استمرت الخلافة فيها في أوائل أيام الدولة العباسية وأصبحت الكوفةمدينة جاذبة لأجناس مختلفة من الناس حتى استوطنت فيها العرب من جميع البلاد ومنإيران وسورية والصين والروم ونجران وبعض اليهود ومن هراة.كانتمدينة الكوفة غنية من حيث المذاهب العقدية المختلفة أيضا حيث استوطنت الخوارج منطقةالحرورة قرب الكوفة بعد معركة صفين. وأصبحت مركزا للشيعة كذلك. وتتضمن أيضا المرجئةوالمعتزلة والجبرية وأهل السنة وشهدتالكوفة في أوائل القرن الهجري أحداثا وتطورات سياسية واضطرابات كثيرة وثوراتداخلية مهمة في ذلك الزمن. وأثرت في ذلك الاضطرابات كثرة الخلافات الفكريةوالسياسية بين قبائل العرب والموالي واليهود والنصارى. ولم تستقر فيها أمورالسياسة زمنا طويلا منذ تأسيسها في عهد عمر بن الخطاب. حتى في عهد عمر وحده قدتغير فيها الولاة أربعة مرات خلال ستة أشهر.كلهم من مشاهير صحابة رسول الله صلى الله عليه وسلم. وعندما اقتضى الأمر تغيير الوالي الخامس كانتقد أتته المنية ولم يتم، وهذه الاضطرابات السياسية قد أثرت على الساحة العلمية بلاشك. وفيعهد الأمويين قامت الخوارج على الدولة برئاسة فروة بن نوفل (ت. 41/661) ومستورد بنعلفة (ت. 43/663) وحيان بن ظبيان(ت. 58/677)وشبيب بن يزيد (ت. 77/696) وشوذب (ت. 101/720) وضحاك (ت. 128/745). كذلكنرى هناك الاضطرابات السياسية والخروج على الدولة من قِبل الشيعة برئاسة حجر بنعدي (ت. 51/671) و نزيد بن علي (ت. 122/739) ودخول الوالي عبد الله بن الزبير واستيلائهعلى الكوفة، والفتن التي اشتعلت بالمختار الثقفي (ت. 67/687) واستمرت سنتين، وقيامحركة عبد الرحمن بن محمد بن الأشعث (ت. 85/704) على والي الكوفة حينئذ الحجاج. وبعدأن أُسست الدولة العباسية قامت حركة محمد بن عبد الله المهدي النفس الزكية (ت. 145/763)من أولاد علي بن أبي طالب على الدولة، وأخيرا نرى الحركة التي قامت على الدولةفيها هي حركة ابن طبطبة (ت. 199/815).وقطعاهذه الحركات والاضطرابات السياسية الداخلية في الكوفة، والثورات الفكرية والاختلافاتالعلمية العقدية فيها بكثرة؛ جعلت تغيير الولاية والمناصب السياسة فيها كل سنة منأول تأسيسها حتى منتصف القرن الثاني للهجرة.ويُعلممن خلال التاريخ بأن الأمويين والعباسيين قد ظلموا الناس في الكوفة خاصة خلالوجودهم في السلطة ربما هناك تفاسير أخرى لهذه الاستبدادات من قبل السلطات لكنالأهم منها للضغط على المخالفين وتأصيلهم البتة والقضاء عليهم. ولذانرى والي معاوية فيها المغيرة بن شعبة في خلال بقائه بولاية الكوفة لم يترك المجالللقيام على الدولة لا للخوارج ولا لشيعة علي حتى وصل الأمر إلى اعتقال من اجتمع منالخوارج في مجالس خاصة أو عامة لو عدد قليل.وكذلكفعل زياد فيها مثل ما فعل سلفه . وايضا الحجاج الذي بقي فيها قرابة عشرين سنةبالجور والتضييق على المخالفين لها. حتى قتل آلافا من الناس. وأجبر الناس علىالبيعة له ومن رفض البيعة حكم عليهم بالردة ثم بالقتل.وأخيراً:هذه الاضطرابات والتنوعات في الساحة السياسية والإدارية والعقائدية والمذاهبالمختلفة في الكوفة قد أدت إلى الأزمة والتضيق والضغوطات على من في أرضها ومنالطبيعي تأثر مَن فيها بهذه التغلغلات من العلماء والمحدثين، ولذا أخذوا حذرهممنها؛ حتى يسلموا من هذه الفتن القاضية. وكل هذا جعلهم يستمرون في نشر العلم دونأن يتدخلوا بالسياسة وأمور الدولة، وكذلك حتى يسلموا من بطشها. وكانت هذه من التدابير التي اتخذها العلماء من أجل ألايقعوا في الفتن مما أوقعهم بالتدليس بالإرسال الذي يقدح في صحة الأسانيد والروايات. CR - Alâî, Salahuddîn Ebî Sa’îd b. Halîl. Câmi’u’t-tahsîl fî ahkâmi’l-merâsîl. Thk. Hamdî Abdulmecîd es-Selefî. Beyrut: ’Âlemu’l-Kutub, 2005. CR - Ali b. el-Medînî. el-’İlel ve ma’rifetü’r-ricâl. Thk. Ebu Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî. Kâhire: el-Fâruku’l-Hadîse, 2005. CR - Arslantaş, Nuh. Emeviler Döneminde Yahudiler. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2005. CR - Avcı, Casim. “Kûfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26: 339-342. Ankara: TDV Yayınları, 2002. CR - Avcı, Casim. “Medâin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 289-291. Ankara: TDV Yayınları, 2003. CR - Aycan, İrfan. “Haccâc b. Yûsuf b. Matar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14: 427-428. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996. CR - Aycan, İrfan. “Mus’ab b. Zübeyr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 227. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. CR - Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-eşrâf. Thk. Süheyl ez-Zekkâr - ve Riyâd ez-Ziriklî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996. CR - Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988. CR - Canan, İbrahim. “Enes b. Mâlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995. CR - Dârîmî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. Sünen. Thk. ‘Imadu’t-Tayyâr - ve ‘Izzuddîn Dali. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2017. CR - Dîneverî, Ebû Hanife Ahmed b. Davud. Ahbârü’t-tıvâl. Thk. Cemâluddîn eş-Şeyâl. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabî, 1960. CR - Ebu Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as. Risâletü Ebî Dâvud ilâ ehl-i Mekke. Thk. Muhammed Lütfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1405. CR - Ebu Zehra, Muhammed. Ebu Hanife. Trc. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005. CR - Ebu Zehra, Muhammed. İslam’da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi. Trc. Hasan Karakaya - Kerim Aytekin. İstanbul: Hisar Yayınevi, ts. CR - Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer ez-Zemahşerî. Esâsu’l-Belâğa. Thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1998. CR - Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Ali b. el-Hüseyn. Makâtilü’t-Tâlibiyyîn. Thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, t.y. CR - Efendioğlu, Mehmet. “Velîd b. Ukbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43: 35-36. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. CR - Fayda, Mustafa. “Celûlâ Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 272-273. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. CR - Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda Îtikadî İslâm Mezhepleri. Ankara: Selçuk Yayınları, 1993. CR - Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. CR - Hâkim en-Nisâbûrî, Muhammed b. Abdillah. Ma’rifetu ’ulumi’l-hadîs. Thk. Ma’zem Huseyn. Beyrut: Dâru İhyai’l-‘Ulûm, 1998. CR - Halîfe b. Hayyât, Ebu Amr. Târîhu Halîfe b. Hayyât. Thk. Ekrem Ziya el-’Ömerî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1397. CR - Hasan, Hasan İbrahim. İslâm Tarihi. Trc. İsmail Yiğit - Sadreddin Gümüş. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1991. CR - Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî Ebû Bekr. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. Thk. Ebû İshâk İbrahim b. Mustafa. Mısır: Mektebetü İbni Abbâs, 2002. CR - İbn ’Adiy, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî du’efâi’r-ricâl. Thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - ve Ali Muhammed Muavved. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997. CR - İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen. Târîhu medîneti Dımaşk. Thk. Amr b. Ğarâme el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995. CR - İbn Ebî Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-Ta‘dîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1952. CR - İbn Hacer el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tavdîhi nuhbeti’l-fiker. Thk. Nûruddîn ’Itr. Dımaşk: Matba’atu’s-Sabâh, 2000. CR - İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Dâru’l-Fikr, 1986. CR - İbn Manzûr, Cemaluddîn Muhammed. Lisânü’l-ʿArab. 3. Baskı., 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414. CR - İbn Sa’d, Muhammed. Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr. Thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-Üsre, 2002. CR - İbnu’l-Esîr el-Cezerî, Ebû’s-Saâdât el-Mübârek b. Muhammed İbnu’l-Esîr el-Cezerî. en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs ve’l-eser. Thk. Ebû Abdirrahman Salâh b. Muhammed b. Avîda. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002. CR - İbnu’s-Salâh, Osman b. Abdirrahman. ’Ulûmu’l-hadîs. Thk. Nûruddîn ’Itr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1998. CR - İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fi târihi’l-ümemi ve’l-mülûk. Thk. Muhammed Abdulkadir Ata, Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992. CR - İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Muhammed b. el-Esîr el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. Thk. Ömer Abdusselaâm Tedmurî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997. CR - Kahraman, Hüseyin. Kûfe’de Hadis İlk Üç Asır. Bursa: Emin Yayınları, 2006. CR - Kandemir, M. Yaşar. “Şa‘bî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 217-218. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010. CR - Kâsimî, Muhammed Cemâluddîn. Kavâ’idü’t-tahdîs min funûni mustalahi’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts. CR - Kubat, Mehmet. İslâm Mezhepleri Tariihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2017. CR - Kudât, Şeref Mahmûd Muhammed Selmân. Medresetü’l-hadîs fî’l-Kûfe. Doktora Tezi, el-Ezher Üniversitesi, 1980. CR - Kutlu, Sönmez. “Mürcie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006. CR - Levi Della Vida, Giorgio. “Hâricîler”. İslam Ansiklopedisi. 5/1: 232-237. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966. CR - Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân Ebu’l-Haccâc. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980. CR - Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh. Thk. Yâsir Hasen - ‘Izzuddîn Dali - ve ‘Imadu’t-Tayyâr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2016. CR - Onat, Hasan. Emevîler Devri Şiî hareketleri ve Günümüz Şiîliği. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993. CR - Onat, Hasan. “İbrâhim b. Eşter”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 301. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. CR - Öngül, Ali. “Ebü’s-Serâyâ eş-Şeybânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 342-343. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. CR - Öz, Mustafa. “İbn Tabâtabâ, Ebu Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20: 383-384. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. CR - Öz, Mustafa. “İbrahim b. Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 283-284. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. CR - Öz, Mustafa. “Muhammed b. Abdullah el-Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30: 489-490. İstanbul: TDV Yayınları, 2005. CR - Özdemir, Veysel. Tedlis Değerlendirmelerinde Usul. Ankara : İlahiyat, 2014. CR - Özsoy, Abdulvahap. Hadis Tenkidi Sahâbe ve Tâbiûn Dönemi. İstanbul: Beka Yayınları, 2016. CR - Polat, Selahattin. Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010. CR - Râmehurmûzî, Hasen b. Abdirrahmân. el-Muhaddisu’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâî’. Thk. Muhammed Accâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1971. CR - Sem‘ânî, Abdulkerîm b. Muhammed. Edebü’l-imlâ ve’l-istimlâ. Thk. Max Weisweiller. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1981. CR - Söylemez, Mahfuz. Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu, 2015. CR - Şibay, Halim Sâbit. “Ebû Hanife”. İslam Ansiklopedisi. 4: 20-28. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, t.y. CR - Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387. CR - Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 131-138. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, t.y. CR - Vekî’, Ebu Bekir Muhammed b. Halef. Ahbâru’l-kudât. Thk. Abdulaziz Mustafa el-Merâğî. Beyrut: el-Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, 1947. CR - Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Muʿcemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995. CR - Yazıcı, Tahsin. “Hulvân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18: 345-346. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. CR - Yıldız, Hakkı Dursun. “İbnü’l-Eş’as, Abdurrahman b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 32-33. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. CR - Yiğit, İsmail. “Tevvâbîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41: 49-50. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. CR - Yücesoy, Hayrettin. “Kâdisiye Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24: 136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. CR - Zehebî, Şemsuddîn Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Thk. Şu’ayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985. CR - Zehebî, Şemsuddîn Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-islâm ve vefeyâtu meşâhîri ve’l-’alâm. Thk. Ömer Abdusselâm et-Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993. CR - Zetterstéen, K. V. - Robinson, C. F. “S̲h̲abīb b. Yazīd”. The Encyclopedia of Islam. New Edition. 9: 164-165. Leiden: Brill, 1995. CR - Zetterstéen, Karl Vilhelm. “Kûfe”. İslam Ansiklopedisi. 6: 964-967. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966. CR - Zetterstéen, Karl Vilhelm. “Sa’d b. Abi Vakkâs”. İslam Ansiklopedisi. 18-20. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, t.y. CR - Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd. el-’Alâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002. UR - https://doi.org/10.5281/zenodo.3595368 L1 - https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/910753 ER -