TY  - JOUR
T1  - مغامرة رواية تحوّل فيها النعل الى البغل في سياق أهمية التحقيق ونقد المتن
TT  - Metin Tenkidi ve Tahkîkin Önemi Bağlamında Nalından Katıra Dönüşen Bir Rivayetin Serencamı
AU  - Acar, Yusuf
PY  - 2021
DA  - December
DO  - 10.18505/cuid.989336
JF  - Cumhuriyet İlahiyat Dergisi
JO  - CUID
PB  - Sivas Cumhuriyet Üniversitesi
WT  - DergiPark
SN  - 2528-9861
SP  - 1341
EP  - 1358
VL  - 25
IS  - 3
LA  - ar
AB  - : فإذا كانت الرواية أو المتن تخبر عن واقعة أو شخص أو حال في التاريخ، فإن لكل رواية تاريخاً يلقي الضوء على تكونها ووصولها إلينا، وإضاءة هذا التاريخ لا تقل أهمية عن تحليل المحتوى. لهذا السبب، من الضروري فحص المصدر الذي وردت فيه الرواية عما تم تضمينه فيه قد سلم حتى يومنا هذا كما تم تأليفه من قبل المؤلف دون التعرض لأي تدخل خارجي، ويجب أيضا تدقيق الرواية من حيث الصحة والدلالة مع سلامة الإسناد والمتن. فمن أجل ذلك إذا قيل "نقد المتن" يجب أن يتبادر إلى الذهن فهْم تحقيق المصدر/Scholarly Editing وشرح الرواية مع البحث عن صحتها من جهة الإسناد والمتن/ Literary Criticism. عدم اتباع الطريقة القياسية، وقلة عدد النسخ التي اكتفي بها، أو تأخر تاريخ نسخها عن تاريخ التأليف، وأيضا أن هناك أغراضا تجارية، فهذه الأمور كلها أدت الى أخطاء اقتضى ضرورةَ إعادة التحقيق للمصنفات التي تم تحقيقها سابقا، ومن هذه المصنفات المحققة التي يحتاج إلى إعادة تحقيقها كتاب "المجروحين" لابن حبان (ت 354/965). وقد قسَّم أبو حاتم محمد بن حبان البستي الرواة إلى قسمين بحسب عدالتهم وضبطهم فجمعهم الذين رآهم ضعيفا في كتابه المجروحين، ووضع أبا حنيفة (ت 150/767) على رأس قائمة الضعفاء. أولاً جرح أبا حنيفة بكونه صاحب الرَّأي، وولد مملوك، ورجلا جدلا، ورجلا ظَاهر الْوَرع، وقليل العلم في الحديث وصناعته، ودَاعيا إِلَى الإرجاء وصاحب البدع، وبكونه رجلا اتفق أئمة العلماء على جرحه. ثم حاول أبو حاتم التدليل على مَزاعمه ذلك بحوالي ثلاثين رواية عن علماء السلف. وهذه الروايات المذكورة قد اختلفت تماماً عن المناقشات والانتقادات العلمية بين العلماء مثل ابن أبي ليلى (ت 148/765)، والأوزاعي (ت 157/774)، وابن أبي شيبة (ت 235/849) وبين أبي حنيفة ومدرسته. لأن هذه الأخبار التي جمعها ابن حبان هي محض روايات مهينة ومثيرة للجدل ضد شخصية أبي حنيفة ومصداقيتها. من حيث كونها مصدرًا لفترات لاحقة، من المهم فحص وتحقيق هذه الأخبار من حيث قواعد وأصول الروايات. إن تاريخ رواية واردة في المجروحين، وهو يعد كتابا رعيلا باعتبار ضخم وموقف من مصنفات الجرح والتعديل التي تكوّن جزءا مهمّا من علوم الحديث، مُلفِت النظر من النواحي. فينقل في هذه الرواية قول الامام أبي حنيفة (ت 150/767) هذا: " لَوْ أَنَّ رَجُلا عَبَدَ هَذَا ‌الْبَغْلَ تَقَرُّبًا بِذَلِكَ إِلَى اللَّهِ جَلَّ وَعَلا لَمْ أَرَ بِذَلِكَ بَأْسًا". وبحسب تحقيقنا من حيث السند فإن ابن أبي مسهر مجهول، ومحفوظ بن أبي ثوبة (صحيحه توبة) متروك، وأحمد بن الوليد الكرخي المخرمي ضعيف، ويحيى بن حمزة هو راوٍ ثقة إلا أنه اتهم بالقدر وبأنه يروي عمن وصف بمنكر الحديث. أما سعيد بن عبد العزيز فلا علاقة له بتحمل هذا الخبر ولا بأدائه. وبالإضافة إلى ذلك فالسند هذا منقطع. بادئ ذي بدء، المنتظر من مصدر أساسي مثل المجروحين الذي يتكون موضوعه وهدفه من نقد الرواة والبحث عنهم، هوان تكون الروايات فيه مقبولة، على الأقل من حيث الإسناد. ولذلك هذا الخبر المذكور ضعيف لا يحتج به باعتبار السند. عندما يتم تحقيق هذه الرواية التي تم ورودها أيضا في مصادر سابقة مثل التاريخ للفسوي (ت 277/890)، من حيث كل من السند والمتن، فإن الوضع الذي يظهر هو كما يلي: تحول تعبير متداول على ألسنة الناس بشكل نميمة ضد أبي حنيفة حول موضوع الإرجاء -هو واحد من أكثر المواضيع مناقشة ساخنة - في النصف الثاني من القرن الثاني في منطقة دمشق، إلى الخبر بالسماع من حيث الإسناد، فأصبح سعيد بن عبد العزيز الذي لا علاقة له بتحمل هذا الخبر ولا بأدائه مصدرَ الخير بصيغة السماع، وتحول كلمة النعل إلى البغل من حيث المتن. سيكون نهجًا اختزاليًا ومفرطًا في التفاؤل الافتراض أن كل هذا قد يكون ناتجًا عن تصحيف المستنسخين وتشويههم. إذ الرواية التي ناقشناها هي مثال نموذجي من حيث إظهار تأثير تضارب الأفكار بين أهل الحديث وأهل الرأي على الروايات. ولكنها ليست المثال الوحيد.
KW  - الحديث
KW  - ابن حبان
KW  - ابو حنيفة
KW  - نقد المتن
KW  - التصحيف
N2  - Tarihteki bir olaydan, durumdan veya şahıstan haber verdiğine göre her bir rivayetin ya da metnin hem teşekkülüne hem de bize kadar gelişine ışık tutan bir tarihi vardır ki bu tarihin aydınlatılması en az muhteva tahlili kadar önemlidir. Bunun için de bir haberin hem yer aldığı kaynağın herhangi bir dış müdahaleye maruz kalmadan müellif tarafından oluşturulduğu şekilde günümüze kadar gelip gelmediğinin tetkiki hem de rivayetin isnad-metin bütünlüğü içerisinde güvenirlik ve delalet yönüyle incelenmesi gerekmektedir. O halde metin tenkidi denilince hem kaynak eserin tahkiki/Scholarly editing hem de rivayetin isnad ve metin yönüyle sıhhat araştırmasının yapılarak şerh edilmesini kapsayan bir tenkid anlayışı/Literary Criticism (nakdu’l-isnâd ve’l-metn) akla gelmelidir. Standart bir yöntemin takip edilememesi, yetinilen nüsha sayısının azlığı ve/veya nüshaların tarih itibariyle müellife olan uzaklıkları, ticari kaygılar gibi sebeplerle görece tahkik edilerek yayımlanan pek çok klasik kaynak yeniden tahkikli neşrine ihtiyaç duyulacak kadar hatalar barındırmaktadır. Onlardan birisi de İbn Hibbân’ın (öl. 354/965) el-Mecrûhîn adlı eseridir. Güvenirliklerine göre râvîleri iki gruba ayıran ve kendi kanaatine göre zayıf gördüklerini el-Mecrûhîn isimli eserinde toplayan İbn Hibbân listenin başına Ebû Hanîfe’yi (öl. 150/767) yerleştirmiştir. Önce Sahibu’r-rey, köle çocuğu, cedelci, takiyyeci, hadis bilgisi kıt, bid’atçi ve propagandist bir Mürciî, imamlar tarafından yerilen bir râvî şeklinde Ebû Hanîfe’yi cerh etmiş ve arkasından da bu iddialarını selef alimlerden yaptığı isnadlı otuz civarında rivayetle gerekçelendirmeye çalışmıştır. Bu haberler, büyük oranda ilmî temelli olan Evzâʿî (öl.  157/774), İbn Ebî Leylâ (öl.  148/765) ve İbn Ebî Şeybe (öl.  235/849) gibi alimlerin Ebû Hanîfe ve ekolüyle olan tartışmalarından ve tenkitlerinden tamamen farklıdır. Çünkü İbn Hibbân’ın derlediği bu haberler, tamamen Ebû Hanîfe’nin şahsına ve güvenirliğine yönelik hakaret içerikli ve polemik türü rivayetlerdir. Daha sonraki dönemlere kaynaklık etmesi bakımından bu haberlerin rivayet teknikleri açısından tetkik ve tenkidinin yapılması önem arz etmektedir. Hacim ve konum itibariyle hadis ilimlerinin önemli bir kısmını oluşturan cerh-taʿdîl edebiyatının önde gelen eserlerinden el-Mecrûhîn’de yer alan bir rivayetin tarihi pek çok açıdan dikkat çekicidir. Bu rivayette Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh’ın  “Bir adam Allah’a yakınlaşmak maksadıyla şu katıra kulluk etse, bunda bir beis görmem” dediği aktarılmaktadır. Yaptığımız incelemeye göre bu haberin senedindeki İbn Ebî Müshir meçhûl, Mahfûz b. Ebî Sevbe şeklinde yazılan ama doğrusu Tevbe olan ravi metrûk, Ahmed b. el-Velîd el-Mahramî el-Kerhî zayıf, kaynak kişi durumundaki Yahyâ b. Hamza ise münkeru’l-hadis nitelikli kişilerden rivayetler yapan kaderî ama sika bir ravidir. Saîd b. Abdilazîz’e gelince onun haberin tehammül ve edasıyla hiçbir alakası yoktur. Ayrıca senedde inkıta da söz konusudur. Her şeyden önce konusu ve maksadı tamamen ravi incelemesi olan el-Mecrûhîn gibi bir temel eserden beklenen, içerisindeki haberlerin en azından isnad yönüyle makbul olmalarıdır. Dolayısıyla mezkûr haber, senedi itibariyle delil alınamayacak derecede zayıftır. Fesevî (öl.  277/890) gibi daha erken dönem kaynaklarında da yer alan bahis konusu haber hem sened hem de metin açısından değerlendirildiğinde, hicrî ikinci asrın ikinci yarısındaki hararetli tartışmaların başında gelen ircâ konusu etrafında Dimeşk’ta Ebû Hanîfe aleyhinde dedikodu şeklinde dolaşımda olan bir ifadenin isnad açısından semaʿa dönüşmesi ve metin yönüyle de النعل/ayakkabı-nalın kelimesinin البغل/katır’a tahvili söz konusudur. Haberin senedinin zayıf olması bir tarafa, rivayette haberin tehammül ve edasıyla hiç alakası olmayan Saîd b. Abdilazîz hem de sema sigasıyla haberin ravisi/kaynağı haline getirilmiştir.  Bütün bunların müstensihlerin tashifinden ve tahrifinden kaynaklanmış olabileceğini var saymak indirgemeci ve fazla optimist bir yaklaşım olur. Ele aldığımız rivayet, ehl-i hadis ile ehl-i re’y arasındaki fikir çatışmasının rivayetlere etkisini göstermesi bakımından tipik bir örnektir. Ama tek örnek değildir.
CR  - ʿAbdullāh b. Aḥmed, Abū ʿAbdirraḥmān ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel al-Sheybānī. al-Sunne. Demmām: Dāru Ibn al-Ḳayyim, 1406/1986.
CR  - Aḥmed b. Ḥanbel, Abū ʿAbdillāh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel al-Sheybānī el-Mervezī. al-ʿIlel ve maʿrifetu’r-
ricāl bi rivāyeti Ibnihī ʿAbdillāh. Riyāḍ: Dār al-Ḫānī, 1422/2001.
CR  - Ahatlı, Erdinç. “Serrâc, Muhammed b. İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 
2009.
CR  - ʿAnsī, Abū ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed al-Maṣnaʿī al-ʿAnsī. Maṣābiḥu’l-erīb fī taḳrībi’r-ruvāt elleẕīne leysū fī 
taḳrībi’t-Tehẕīb. Yemen: Mektebe Ṣanʿā al-Es̱eriyye, 1430/2009.
CR  - Âşıkkutlu, Emin. “Cerh ve Tadîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
CR  - Bakrī, Ḥamzeh Muḥammed Vesim al-Bakrī. “Ḫuṣūmetu’l-muḥaddis̱īn li Abī Ḥānīfe / Hadisçilerin Ebû Hanîfe’ye 
Şiddetli Tepkileri: İman Meselesi”. Diyanet İlmi Dergi 56/4 (2020), 1165-1199.
CR  - Buḫārī, Abū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ismāʿīl b. İbrāhīm al-Buḫārī. al-Tārīḫu’l-evsaṭ. Ḥaleb we-l-Ḳāhira: Mektebe 
al-vaʿī we Mektebetu Dāri’t-Turās̱.1397/1977.
CR  - Buḫārī, Abū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ismāʿīl b. İbrāhīm al-Buḫārī. al-Tārīḫu’l-kebīr. Haydarābād: Dār al-Meʿārifi’l-
ʿOs̱māniyye.
CR  - Beyhaḳī, Abū Bekr Aḥmed b. Ḥuseyn b. ʿAli al-Beyhaḳī. Shuʿabu’l-īmān. Riyāḍ: Mektebe al-Rushd, 1423/2003.
CR  - Bezzār, Abū Bekr Aḥmed b. ʿAmr b. ʿAbdilḫāliḳ b. Ḫallād al-Bezzār. Musnedu’l-Bezzār al-Menshūr bi ismi al-
Baḥru’zeḫḫār. al-Medīne al-Munevvera: Mektebe al-ʿUlūm we-l-Ḥıkem, 2009.
CR  - Dūlābī, Abū Bişr Muḥammed b. Aḥmed al-Rāzī ad-Dūlābī. al-Ẕurriyyetu’ṭ-ṭāhiratu’n-Nebeviyye. Kuveyt: al-Dār 
al-Selefiyye, 1407/1986.
CR  - Abū Ġudde, ʿAbdulfettāḥ. al-Isnādu mine’d-dīn we ṣafḥa müşriḳa min tārīḫi semāʿi’l-ḥadīs̱. Beyrut: Dār al-Beşāir 
al-Islāmiyye, 1435/2014.
CR  - Abū Nuʿaym, Aḥmed b. ʿAbdillāh b. Isḥāḳ al-Isfahānī. Musnedu’l-İmām Ebī Ḥanīfe rivayete Abī Nuʿaym. Riyāḍ: 
Mektebe al-Kevs̱er, 1415/1994.
CR  - Fesevī, Yaʿḳūb b. Süfyān al-Fārisī al-Fesevī. al-Maʿrife ve’ṭ-ṭārīḫ. Beyrut: Müessese al-Risāle, 1984.
CR  - Ḥamevī, Abū ʿAbdillāh Şihābuddīn Yāḳūt b. ʿAbdillāh al-Ḥamevī. Muʿcemu’l-buldān. Beyrut: Dāru Ṣād, 1996.
CR  - Ḥāris̱ī, Muḥammed Ḳāsim ʿAbdeh al-Ḥāris̱ī. Mekānetu’l-Imām Ebī Ḥānīfe beyne’l-muḥaddis̱īn. Karaçi: 1993.
CR  - Ḫaṭīb al-Baġdādī, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlî al-Ḫaṭīb al-Baġdādī. Tārīḫu Baġdād. Beyrut: Dār al-Ġarb al-Islāmī, 
1422/2002.
CR  - ʿIclī, Abū al-Ḥuseyn Aḥmed b. ʿAbdullāh el-Kūfī al-ʿIclī. al-S̱iḳāt. Mektebe al-Dār, 1405/1985.
CR  - İbn ʿAbdilberr, Abū ʿOmer Yūsuf b. ʿAbdillāh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr al-Nemerī. al-İntiḳā fī faḍāili’l-
eimmeti’s̱-s̱elās̱eti’l-fuḳahā. Thk. ʿAbdulfettāḥ Abū Ġudde. Beyrut: Mektebe al-maṭbūʿāt al-Islāmiyyeʿ, 1431/2010.
CR  - İbn ʿAdī, Abū Aḥmed ʿAbdillāh b. ʿAdī al-Curcānī. al-Kāmil fi’ḍ- ḍuʿafā. Beyrut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyye, 1414/1997.
CR  - İbn ʿAdī, Abū Aḥmed ʿAbdillāh b. ʿAdī al-Curcānī. al-Kāmil fi’ḍ- ḍuʿafā. İstanbul: Maḫṭūṭa nusḫa Mektebe Ḳaṣr 
Topkapı, Ḳısmı III. Aḥmed, no. 2943.
CR  - İbn ʿAdī, Abū Aḥmed ʿAbdillāh b. ʿAdī al-Curcānī. al-Kāmil fi’ḍ- ḍuʿafā. İstanbul: Maḫṭūṭa nusḫa Mektebe Millet, 
Ḳısmı Feyḍullah Efendī, no. 1505.
CR  - İbn ʿAsākir, Abū al-Ḳāsim ‘Ali b. Ḥasen. Tārīḫu Dimeşḳ. Beyrut: Dār al-Fikr, 1410/1995.
CR  - İbn Abū Ḥātim, Abū Muḥammed ʿAbdirraḥmān b. Muḥammed al-Rāzī. al-Cerḥ ve’t-taʿdīl. Beyrut: İḥyā’ al-Türās̱ 
al-ʿArabī, 1271/1952.
CR  - İbn Baṭṭāl, Abū’l-Ḥasen ʿĪsā b. Ḫalef al-Endelusī. Sherḥu Ṣaḥīḥi'l-Buḫārī. Riyāḍ: Mektebe al-Rüshd, 1422/2001.
CR  - İbn al-Cevzī, Abū’l-Ferac Cemālüddīn ʿAbdurraḥmān b. ʿĪsā. al-Ḍuʿafā ve’l-metrūkūn. Beyrūt: Dār al-Kutub al-
ʿĪlmiyye, 1406/1986.
CR  - İbn al-Cevzī, Abū’l-Ferac Cemālüddīn ʿAbdurraḥmān b. ʿĪsā. al-Munteẓam fī tārīḫi’l-umem ve’l-mulūk. Beyrūt: 
Dār al-Kutub al-ʿĪlmiyye, 1412/1998.
CR  - İbn al-Feraḍī, Abū al-Velīd ʿAbdillāh b. Muḥammed al-Andelusī. Tārīḫu ʿUlemāi’l-Andelus. Ḳāhira: Mektebe al-
Ḫāncī, 1408/1988.
CR  - İbn Ḥacer, Abū al-Faḍl Aḥmed b. ʿAli al-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-mīzān. Beyrūt: Muessesetu’l-ʿAlemī, 1392/2002.
CR  - İbn Ḥacer, Abū al-Faḍl Aḥmed b. ʿAli al-ʿAsḳalānī. Fetḥu’l-Bārī sherḥu Ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. Beyrut: Dār al-Maʿrife, 
1379/1959.
CR  - İbn Ḥibbān, Abū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed al-Bustī. Kitābu’l-Mecrūhīn mine’l-muḥaddisīn. Riyāḍ: 
Dâr al-Ṣamīʿī, 1420/2000
CR  - İbn Ḥibbān, Abū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed al-Bustī. Kitābu’l-Mecrūḥīn mine’l-muḥaddisīn. Maḫṭūṭa 
nusḫa Suleymāniyye, Ayasofya 496. https://www.alukah.net/manu/files/manuscript_256/2131.pdf. (al-wuṣūl 
20.07.2021).
CR  - İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed el-Bustī. al-S̱iḳāt mine’ṣ-ṣaḥābe ve’t-tābiʿīn ve etbāʿi’t-
tābiʿīn. Haydarabad: Dāira al-Meʿārif al-Osmāniyye, 1393/1993.
CR  - İbn Ḥibbān, Abū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed al-Bustī. Ṣaḥīḥu İbn Ḥibbān al-Musnedu’ṣ-Ṣaḥīḥ ʿalā’t-
teḳāsīm ve’envāʿ min ġayri vucūdi ḳaṭʿ fī senedihā velā s̱ubūte cerḥ fî nāḳilīhā. Beyrūt: Dār İbn Ḥazm, 1433/2013.
CR  - İbn Maʿīn, Abū Zekeriyyā Yaḥyā b. Maʿīn b. ʿAvn al-Baġdādī. Tārīḫu İbn Maʿīn rivāyete’d-Dūrī. Mekke al-
Mukerrame: Merkez al-Baḥs̱ al-ʿIlmī we Iḥyā al-Turās̱’l-Islāmī, 1399/1979.
CR  - İbn Saʿd, Abū ʿAbdillāh Muḥammed b. Sa‘d al-Baṣrī. al-Ṭabaḳātu'l-kubrā. Beyrūt: Dār al-Kutub al-ʿĪlmiyye, 
1410/1990.
CR  - İbn al-Ṣalāḥ, Abū ʿOmer ʿOs̱mān b. ʿAbdirraḥmān al-Shehrazūrī. Maʿrifetu envāʿi ʿilmi’l-ḥadīs̱. Beyrut: Dār al-Fikr, 
1406/1986.
CR  - İbn Shāhīn, Abū Ḥafṣ ʿOmer b. Aḥmed al-Baġdādī. Tārīḫu’ḍ- ḍuʿafā ve’l-keẕẕābīn. Thk. ʿAbdurraḥīm Muḥammed 
Aḥmed el-Ḳashḳarī. Beyrut: 1409/1989.
CR  - Kevserī, Muḥammed Zāhid al-Kevserī. al-Nüketu’ṭ-ṭarīfe fi’t-teḥaddus̱ ʿan rudūd Ibn Ebī Sheybe ʿalā Ebī Ḥanīfe. 
Ḳāhira: Mektebe al-Ezheriyye.
CR  - Kevserī, Muḥammed Zāhid al-Kevserī. Te’nīb al-Ḫaṭīb ʿalā mā sāḳahū fī terceme Ebī Ḥanīfe mine’l-ekāẕīb. 
Ḳāhira: 1990.
CR  - Köktaş, Yavuz – Kurt, İsmail. “İbn Hibbân’ın Kitâbü’l-Mecrûhîn’deki Ricâl Tenkit Metodu / Ibn Hibban's Narrator Critisim Method In His Book Named Kitabu'l-Majruhin”. Turkish Studies: Comparative Religious Studies 14/4 (2019), 713-725. https://doi.org/10.29228/TurkishStudies.39893
CR  - Melchert, Christopher. “Kûfe’de Hanefîliğin Ortaya Çıkışı ve Medine Hadisçiliği /How Hanafism Came to 
Originate in Kûfe and Traditionalism in Madina”. çev. Tuğba Altuncu. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 
Dergisi 5/8 (2018), 261-294.
CR  - Mizzī, Abū al-Ḥaccāc Cemāluddīn Yūsuf b. ʿAbdirraḥmān al-Mizzī. Tehẕīb al-Kemāl fī esmā’ al-ricāl. Beyrut: 
Müessese al-Risāle,1400/1980.
CR  - Muneccid, Ṣalaḥuddîn el-Muneccid. “Arabça Yazmaların Neşir Kaideleri”. çev. Mehmed Said Hatiboğlu. Ankara 
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (1966), 245-262.
CR  - Muslim, Abū al-Ḥuseyn Muslim b. al-Ḥaccāc b. Muslim al-Ḳurashī. al-Musned al-ṣaḥīḥ al-muḫtasar min al-
sünen bi nakl al-ʿadl an al-ʿadl an Rasūlillūh. Beyrut: Dār İḥyā’ al-Türās̱ al-ʿArabī.
CR  - Özafşar, Mehmet Emin. “Kültür Tarihimizde Rey-Eser Çatışması -Dini, Psikolojik, Sosyo-Kültürel Temelleri”. Ankara 
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2000), 225-273.
CR  - Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.
CR  - Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları-Şeybânî Örneği-. İstanbul: İFAV, 2015.
CR  - Öztoprak, Mustafa. “Târîhu Bağdâd’da Ebû Hanîfe ile İlgili Müspet ve Menfi Rivayetlerin Değerlendirilmesi 
/Evaluation of Narrations about Abû Hanîfe in Tarikh al-Baghdâd”. Diyanet İlmi Dergi 49/4 (2013), 105-130.
CR  - Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
CR  - Polat, Salahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: İFAV, 2010.
CR  - Rizzo, Hasan Muzaffer er-Rizzo. “دراسة نقدية لمنهج ابن حبان في كتابه المجروحين من المحدثين الضعفاء والمتروكين”. Hadis Tetkikleri Dergisi 
7/2 (2009), 19-44.
CR  - Sakallı, Talat. “Saîd b. Abdülazîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
CR  - Sönmez, Mehmet Ali. “İbn Hibbân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
CR  - Şahyar, Ataullah. Ehl-i Hadis ve Ehl-i Re’y İhtilafları. İstanbul: Akdem Yayınları, 2011.
CR  - ʿUḳaylī, Abū Caʿfer Muḥammed b. ʿAmr b. Mūsā al-Mekkī al-ʿUḳaylī. al-Ḍuʿafā al-kebīr. Beyrut: Dār al-Mektebe 
al-ʿĪlmiyye, 1404/1984.
CR  - Vādiʿī, Abū ʿAbdirraḥmān Muḳbil b. Hādī al-Vādiʿī. Neshr al-ṣaḥīfe fī ẕikr al-ṣaḥīḥ min aḳvāl eimme al-cerḥ we-l-
taʿdīl fī Ebī Ḥanīfe. Ḳāhira: Dār al-Ḥarameyn.
CR  - Ẕehebī, Abû ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOsmān b.  Ḳaymāz al-Turkmānī al-Ẕehebī. Siyeru 
Aʿlāmi’n-nübelā. Beyrut: Müessese al-Risāle, 1405/1985.
CR  - Ẕehebī, Abū ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOsmān b.  Ḳaymāz al-Turkmānī al-Ẕehebī. 
Mîzānu’l-i‘tidāl fī naḳdi’r-ricāl. Beyrut: Dār al-Maʿrife, 1382/1963.
CR  - Ẕehebī, Abū ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOsmān b.  Ḳaymāz al-Turkmānī al-Ẕehebī. al-
Kāshif. Beyrut: Cidde: Dār al-Ḳible, 1413/1992.
UR  - https://doi.org/10.18505/cuid.989336
L1  - http://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1950608
ER  -