Türük

Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi

2013 Yıl:1, Sayı:2

Sayfa:174-205                                                                                                                                                                                                                              

ISSN: 2147-8872 

TATAR DİLİ ŞİVELERİNDEKİ BİLEŞİK GEÇMİŞ ZAMAN BİÇİMLERİ

Ferit Yusupov^*

Özet

Tatar edebi ve şive dilinde birçok bileşik geçmiş zaman biçimlerine rastlanır. Onlar konuşma anına kadar yapılmış olan eylemin gerçekleşme özelliklerini belirtmek için kullanılırlar. Yazar, makalede Türkoloji ilminde ilk olarak Tatar ağızları malzemeleri temelinde bileşik biçimleri ayırma ölçütlerini belirlemeye ve onları her bakımdan sistemli şekilde incelemeye çalışmıştır. Yazıda bütün ağızlarda da rastlanan çekirdek ve onların sadece bazılarında kullanılmakta olan kenar birimler ayrılmıştır. Dil birimleri sistemli-senkron, lengüistik coğrafya ve areal (bölgesel) bakımlardan incelendi. Bileşik zaman biçimlerinin anlamları ve işlevleri incelediğinde yazar -är (idi) yardımcı fiilinin geçmiş zaman anlamını oluşturmasındaki yerine dikkat çekmektedir. Bu fiil, temel fiille beraber kullanılarak eylemi onun sona erdiğini belirten geçmiş zamana geçirir. Geçmiş zamanın bileşik biçimleri Tatar dili ağızlarında üç zamana ait olan fillerin temelinde oluşabilir. Bu biçimler temel fiilerin sayesinde geçmiş zamanın çeşitli anlamlarını belirtirler. -a (-a idi), -adır (-adır idi), -a torgan (-a torgan idi), -uçan (-uçan idi), -uçı (-uçı idi) ekli fiillerin temelinde oluşan bileşik biçimler şimdiki zamanla bağlı olan geçmiş eylemleri; -ır idi, -ası idi, -açak idi biçimleri gelecek zamanla bağlı olan geçmiş eylemleri; -gan idi, -dı idi, -ulı idi, -ganda idi biçimleri belirsiz geçmiş zamanda gerçekleşmiş olan ve konuşma anıyla herhangi bir bağlantıda olmayan eylemleri belirtirler. Makalede bu biçimlerin Tatar dili ağızlarında rastlanan bütün fonetik ve morfolojik varyantları ele alınmış ve özellikle onların Tatar dili şiveleri sistemi içinde ve onun dışında yayılış izoglosları belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Türk dilleri, Kazan Tatarları, Tatar dili, şive dili, ağızlar, geçmiş zamanOrta diyalekt

A  ANALYTICAL VERB FORMS OF PAST TENSE IN DIALECTS OF TATAR LANGUAGE

Abstract

Tatar standard and dialect languages are defined by abundance of various analytical forms of Past Tense for expressing different shades of activity in the past that happened before the moment of speech. For the first time in Turkic science in Russia the author strives to define criteria of analytical forms of Past Tense of Indicative Mood based on Tatar subdialects matter. And also he aspires to give all-round, deep and system-oriented analysis of those verbs in Tatar dialect language. General and core elements that are typical for all subdialects and also peripheral ones, used in some of them, are highlighted in the article. Systematic synchronized description of language phenomenon is accompanied by areal and linguistic geographical interpretation.The author in the study of grammatical meanings of analytical forms pays great attention to the role of the auxiliary verb är (ide) in the formation of grammatical semantics of the past tense. This verb in conjunction with the main verb takes referred action to the past tense with different shades of its completeness and perfection. Analytical forms of the past tense in the subdialects of the Tatar language can be based on the verbs of all three tenses, which due to the main verb forms express the meaning of the past tense with different shades of all three tenses. The forms that derived from basic verbs with -a (-a ide), - adyr (-adyr ide), -a torgan (-a torgan ide), -uchan (-uchan ide), -uchy (-uchy ide) express past actions related to the present time; -yr ide, -asy ide, -achak ide - past actions related to the future time; -gan ide, -dy ide,-uly ide, -ganda ide - indicates the action in the indefinite past, which does not have close relation with the moment of speech. This article describes all the phonetic and morphological variants found in subdialects of the Tatar language as well as allocates the isoglosses of their distribution in the Tatar dialect system and beyond.

Key words: Turkic languages, Kazan Tatars, Tatar language, dialects, subdialects, past tense, middle dialect

·       Prof. Dr., Kazan Federal Üniversitesi, Filoloji ve Sanat Enstitüsü, Kazan-Tataristan ferits@yandex.ru

Giriş

Şimdiki Tatar dili, Türk dilleri Kıpçak kolunun Kıpçak-Bulgar grubuna aittir. Fakat burada başka gruplar, özellikle Oğuz ve Bulgar dilleri için has olan özellikler de bulunmaktadır. Tatarların yaşadıkları meskûn yerler Rusya’da batıda Moskova’ya çok yakın olan Ryazan ve Tambov illerinden başlayıp doğuda Kemerov iline kadar uzanan ve kuzeyde Saha muhtar cumhuriyetindeki Vilyuy nehrinden başlayıp güneyde Hazar denizi kıyılarında yel alan Astrahan iline kadar uzanan engin topraklarda yer alır. Fakat Tatarların asıl kitlesi İdil boyu, Ural önü ve Batı Sibirya bölgelerinde toplanmıştır. Son nüfus sayımı verilerine göre Tatarların büyük çoğunluğu Tataristan’da yaşamaktadır. Burada onların sayısı 1.765.404‘tür. Başkurdistan’da Tatarların sayısı 1.120.702’ye kadar ulaşır. Tatar halkının ana vatanları sayılan Tataristan ve Başkurdistan cumhuriyetlerinden başka Tatarlar Rusya Federasyonu’ndaki birtakım illerde ve muhtar cumhuriyetlerde yaşamaktadırlar. Bunlar Nijniy Novgorod, Penza, Ulyanovsk, Samara, Saratov, Volgograd, Ryazan, Kirov, Perm, Sverdlov, Çilebi, Kurgan, Orenburg, Novosibirsk, Tomsk, Kemerov illeri, Krasnoyarsk eli ve Çuvaşistan, Mari-El, Mordva, Udmurt cumhuriyetleridir.

Tatar dili üç şiveden oluşmaktadır: Orta (Kazan Tataları), batı (Mişer) ve doğu (Sibirya Tatarları şiveleri). Tatar şivelerinin ilk tasnifi A. G. Bessonov tarafından 1881’de yapılmıştır. Şimdiki tasnifin temelinde C. Velidi’nin yaptığı ve L. Zalây’in detaylaştırdığı sınıflandırma yatmaktadır. Tatar şiveleri ve ağızlarının dil ve coğrafya özellikleri bakımından incelenmesi ve Tatar dilinin diyalektolojik harita atlasının yapılması sonucunda şiveler ve ağızların tasnifine önemli ilâveler ve açıklamalar yapılmıştır. Tatar diyalektoloji ilminde şivelerin belirlenmesi etnik prensiple örtüşen bölgesel-lenguistik prensip temelinde yapılmıştır. Bilindiği gibi Tatar dilinin her şivesinin taşıyıcıları çeşitli etnik gruplara aittirler. Etnik prensiple örtüşen bölgesel-lenguistik prensip temelinde Tatar dili şivelerindeki bileşik geçmiş zaman biçimleri aşağıdaki şekildedir:

-a idĭ biçimi

Tatar dili şivelerinde -a idĭ geçmiş zaman biçimi bazı ağızlarda sadece üçüncü çoğul şahısta kullanılmasına rağmen edebî dildeki gibi çok aktiftir. -a idĭ biçimi -a,-e, -y ulacı temelinde idĭ yardımcı fiili yardımıyla yapılır. Orta şivenin birçok ağzında, özellikle Minzele, Nogaybek, İçkin, Perm, Krasnoufimsk, Kazan ardı, Dağ tarafı ve Kama önü ağızlarında idĭ yardımcı fiili kısalma sonucunda ek halini almıştır: -ıyı, -iyĭ (ünsüzlerden sonra), -ıy, -iy (ünlülerden sonra). Orta şivenin Nokrat ve Glazov ağızlarında ve yine Mişer şivesinin ağızlarında ise idĭ yardımcı fiili ayrı şekilde kullanılır. Sibirya Tatarları şivelerinde yardımcı fiil itĭ (it) şeklinde kullanılır. Mişer şivesinde yardımcı fiil edebî dildeki gibi ayrı şekilde kullanılır:

Olumlu şekil

min bara idĭm             bĭz bara idĭk

sin bara idĭŋ                sĭz bara idĭgĭz

ul bara idĭ                   alar baralar idĭ

Olumsuz şekil

min barmıy idĭm         bĭz barmıy idk

sin barmıy idĭŋ            sĭz barmıy idĭgĭz

ul barmıy idĭ               alar barmıy(-lar) idĭ

Örnekler: Min anıŋ süzĭne karamıy idĭm, üzĭmtse ĭşli idĭm “Ben onu dinlemiyordum, bildiğimce yapıyordum”; Min şul baktsanı bĭr üzĭm ĭşlep tsıga idĭm “Ben o bahçeyi tek başıma işliyordum” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı); Bĭz atlar bĭlen ala idĭk kunaknı, atlar bĭlen yöri idĭk uramnarda “Biz misafirleri atlarla karşılıyorduk, atlarla sokaklarda dolaşıyorduk” (Mişer şivesi, Sergaç ağzı).

Orta şivenin birçok ağzında bu biçim kısalmış yardımcı fiile eklenen şahıs ekleri yardımıyla çekilir:

Olumlu şekil

min bara-yım                                      bĭz bara-yıq

sin bara-yıŋ                                        sĭz bara-yığız

ul bara-yı                                            alar bara(-lar)-ıyı

Olumsuz şekil

min barmıy (barmay)-ıyım                 bĭz barmıy (barmay)-ıyıq

sin barmıy (barmay)-ıyıŋ                    sĭz barmıy (barmay)-ıyığız

ul barmıy (barmay)-ıyı                       alar barmıy (barmay) (-lar)-ıyı

Örnekler: Min yeş wahıtta dürt seğet kĭne yoqlıyım “Ben gençken sadece dört saat uyuyordum”; Uylamıyım bu heder tis qartayırmın dip “Bu kadar çabuk ihtiyarlarım diye hiç düşünmüyordum” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Dürtilĭge barayıq, bazar könnĭ, anda törlĭ yaqtan kileleriyĭ satarğa kĭşĭler “Pazar günlerinde Dürtili’ye gidiyorduk, oraya alış-veriş yapmak için kişiler bütün taraflardan geliyorlardı” (Orta şive, Minzele ağzı); Ĭlĭk Qazaŋğa ceyew gĭne cöriyĭk “Eskiden Kazan’a sadece yayan gidiyorduk” (Orta şive, Berengi ağzı).

Perm Tatarları ağzında şahıs ekleri temel fiile eklenirler:

Olumlu şekil

min baram-iy                                      biz barabız-iy

sin barasıŋ-iy                                      sĭz barasız-iy

ul bara-iy (bara-y)                              alar baralar-iy

Olumsuz şekil

min barmıym-iy                                  bĭz barmıybız-iy

sin barmıysıŋ-iy                                  sĭz barmıysız-iy

ul barmıy-iy (bara-y)                          alar barmıylar-iy

Örnekler: Min üzĭm gĭne toramiy, hezĭr mĭne bĭr qız kĭrttĭm “Ben yalnız yaşıyordum, şimdiyse yanıma bir kız aldım”; Ĭlik annan ceyew barabıziy, ceyew qaytabıziy, hezĭr gĭne maşina “Eskiden oraya yayan gidiyor, yayan dönüyorduk, şimdiyse arabalar”; Üzĭbĭz ışkulda uqıybıziy, awılğa qaytmıybızıy “Kendimiz okulda okuyorduk, köye gitmiyorduk”; Ĭş yuq çaqta çıqmıysıŋıy uynamağa? “İş yokken oynamak için dışarıya çıkmıyor muydun?”; Sĭz qaytasığıziy, hezĭr nik qaytmıysığız? “Eskiden dönüyordunuz, şimdi niçin dönmüyorsunuz”; Min kilgende magazinğa baraiy “Ben geldiğimde mağazaya gidiyordu”.

Perm Tatarları ağzında birinci, ikinci teklik şahısta ve birinci çoğul şahısta kısalmış idĭ yardımcı fiili (iy) bazen iki kez kullanılır – şahıs eklerine kadar ve onlardan sonra (alayım iy > ala idim idi vs.):

min alayımiy                           bĭz alabıziy

sin alayıŋiy                             sĭz alasıziy

ul alay                                     alar alalariy

Örnekler: Pupayka kiyĭp parmayımıy yawın bılırın bĭlsem “Yağmur yağacağını bilseydim, Kazak giymiyordum”; Min kürgende qaytıp qına barayıŋıy ĭşten ul çaqta “İşten dönerken gördüm seni”; Sinĭŋ yaŋğa dip barayığiy Hetime bĭlen “Sana gidiyorduk Hetime ile”.

Şahıs ekinin temel fiile eklenmesi Mişer şivesinin komşu Perm Tatarları ağzının tesirine maruz kalan Baykıbaş ağzında da (Başkurdistan) görülür.

Mişer şivesinin başka ağızlarından farklı olarak burada yardımcı fiil belirli bir derecede ek halini alır (idĭ > iyĭ: baram-iyĭ, barasın-iyĭ, bara-iy vs.: Bĭr de sülemisĭz iyĭ “Hiç de söylemiyordunuz”, Urmannarga barabız iyi “Ormana gidiyorduk”.

Birinci teklik ve çokluk şahıs biçimlerinin bu şekilde çekilmesini biz Orta şivenin Kazan ardı-Dübyaz ağzında da kaydettik: Min sinĭŋ üz maşinaŋ bar dip bilem iyĭ “Ben senin kendi araban var diye biliyordum”; Etiler bĭlen bĭz de urmanğa töşebĭz iyĭ “Babamlarla biz de ormana gidiyorduk”.

Sibirya Tatarlarının Tobol-İrtiş şivesinin Bataklık tarafı ağzında bu çekiliş türü tam örneklere sahiptir. Yardımcı fiil it < itĭ şeklinde kullanılır:

min param it                           bĭz parabıs it

sin parasıŋ it                           sĭz paras (parasıs) it

ul parat it                                alar paralar it

Üçüncü şahısta it yardımcı fiili çoğunlukla temel fiille kaynaşır: Alar pĭsnĭŋ awılğa ĭlĭk kiletit, qesĭr kürĭnmeytler “Eskiden onlar bizim köye geliyorlardı, şimdi görünmüyorlar”; Min uramnan param it, af-ah ĭt kilet “Ben sokaktan geçiyorum, bembeyaz köpek geliyor”; Pĭs ekemner bĭlen toşı pĭtsen tsapqalı parabıs it “Ağabeylerimle biz de ot biçmeye gidiyorduk”; Sin Sağit pĭlen kilesĭŋ it, min puştıta kaltım “Sen Sağit’le geliyordun, ben postada kaldım”; Sĭs tsığıf kitesĭ it, min öyte pĭr üsĭm utıram it “Siz gidiyordunuz, ben evde tek başıma kalıyordum”; Kerim yış parat it Yaman awıl yaqqa “Kerim sık sık Yaman köyü taraflarına gidiyordu”.

Tobol-İrtiş şivesinin başka ağızları için -atı eki (-a, -e, -y ulacı + torur > tı yardımcı fiili) ve idĭ yardımcı fiili yardımıyla oluşan biçim hastır. Tam ve kısalmış varyantları kullanılır:

min alatı itim, alatıytım                      bĭz alatı itĭk, alatıytıq

sin alatı itĭŋ, alatıytıŋ                         sĭz alatı itĭgĭs, alatıytığıs

ul alatı itĭ, alatıytı                               alar alatılar itĭ, alatıytı (-lar)

Birinci teklik şahısta bu biçim kısalmış şekilde kullanılabilir: alatımtı > alatım itĭ: Pĭs monta ĭlĭk ken paratı itĭk “Eskiden biz buraya sık sık geliyorduk”; İnem kiletiytĭ, pı yasğılıqta kilmeptĭ “Annem sık sık geliyordu, ama ilkbaharda gelmedi”; Qısımnıŋ qısın kürgelĭ paratıytım, qesĭr qartayıp qaltım “Kızımın kızını ziyaret ediyordum, şimdi ihtiyarladım”; Sin te qıy anta tsabatı itĭŋ, ney eytmeysĭŋ? “Sen de orada ot biçiyordun, niçin söylemiyorsun” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı).

Tevriz ağzında şahıs ekleri fiilin köküne eklenirler:

min alatım itĭ                                      pĭs alatıq itĭ

sin alatıŋ itĭ                                        sĭz alatığıs itĭ

ul alatım itĭ                                         alar alatı(-lar) itĭ

Örnekler: Min kiyewnĭ yaratatım itĭ, qısım men kilĭşmetĭler “Ben damadı seviyordum, kızımla iyi geçinemediler”; Sin palıh totatıŋ itĭ, satatıŋ ta itĭ quy “Sen balık tutuyordun, satıyordun da”; Pĭs lafkatan alatıq itĭ sırlar, qesĭr kitĭrmeytĭler “Boyaları biz mağazadan alıyorduk, şimdi getirmiyorlar” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı); Min ĭşlegente parum totatı itĭm “Ben çalıştığımda, feribotumuz vardı”; Min üsĭm pultırğanta alarğa parsın ta piretĭ itĭm “Çalışabildiğimde, herşeyi onlara veriyordum” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tümen ağzı).

Baraba şivesinde karışık çekiliş türü kullanılır. Ona hem -a itĭ biçimi, hem de -atı itĭ biçimi katılır. Bundan başka birinci biçim alayım (Orta şive ağızları için hastır) ve alatım, alatıq, alatı şekillerine kısalır: Pĭs palıqnı yöser kila totatı itĭk “Biz balığı yüzer kilo tutuyorduk”; Min ul wahıtta tölgönö totatım ta, torağa iltĭp satatım “Ben o zaman tilki tutuyordum da şehre götürüp satıyordum”; Pĭs araq ĭtsünĭ pĭlmiytĭk “Biz votka içmeyi bilmiyorduk”; Ul kileytĭ monta, öyten öyge yöröytĭ “O geliyordu buraya, evden eve yürüyordu”.

Kısalmış şekilde -atı itĭ biçimi de kullanılır: Ĭlĭg Tatartsa uğıytığ itĭ “Eskiden Tatarca okuyorduk”; Min anı ta pĭletitĭm “Ben onu da biliyordum”; Min üsĭm tĭgĭnetĭyĭm, kesĭr lafkatan alatım “Eskiden ben kendim dikiyordum, şimdi mağazadan alıyorum”.

Tatar dili şiveleri, -a idĭ geçmiş zaman biçiminin anlamları ile fonetik ve fonetik-morfolojik varyantları bakımından birbirlerinden ayrılmazlar.

-a idĭ biçiminin temel anlamı geçmişte gerçekleşen eylemim tamamlanmadığı, sona ermediği ve devamlılığıdır. Bu biçim belirten eylem kaide olarak başka eyleme bağlıdır. Bundan başka o aşağıdaki anlamları belirtir:

1) Geçmişin belirli bir kısmında gerçekleşen ve başka eylemin gerçekleşmesi için zemin olan tamamlanmamış eylemi. Bu anlam elĭ “şimdi”, bügĭn “bugün”, kiçe “dün”, tĭgĭ wakıt “o zaman” gibi kelimelerle vurgulanır: Kiçe anıŋ malayı kitĭp barayı, üzĭ qaytıp kileyĭ “Dün onun oğlu gidiyordu, kendisi dönüyordu” (Orta şive, Perm ağzı); Elĭ ĭşke barğanda şul yaqqa kitĭp barayı “İşe gittiğimde şu tarafa gidiyordu” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Bügĭn bereŋgĭ alırğa bara idĭk, yanğır bulğaç, kirĭ qayttıq “Bugün patates toplamaya gidiyorduk, yağmur yağdığı için geri döndük” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Remile kunaklarnı ızata idĭ, Teliye magazinnan kile idĭ “Remile misafirleri uğurluyordu, Teliye mağazadan geliyordu” (Mişer şivesi, Sergaç ağzı); Atam awırayt it, igĭ ay qaratım atamnı “Babam hastaydı, iki ay babama baktım” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı);

2) Tamamlanmayan, sürekli şekilde tekrarlanan ve geçmişin belirli bir kısmına ait olmayan eylemi. Bu anlam kaide olarak konuşanın belirli olaylar hakkındaki hatıralarıyla ilgili olan tasviri hikâyelerde ortaya çıkar: Qoda kĭşĭ, yĭgĭtnĭŋ atası, tuy könnĭ qunaqlarnı qapqa töbĭnde qarşı ala idĭ, atnı başınnan totıp alıp kĭre idĭ, olo qodalarnı ayırım yortqa urnaştıra idĭ “Dünür, damadın babası, düğün gününde misafirleri avlu kapısı önünde karşılardı, atı başından tutar içeri çekerdi, büyük dünürleri ayrı bir eve yerleştirirdi” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Cĭgĭtler kileler idĭ kiç utırırğa, alar garmun uynıylar, törlĭ uyınnar uynıylar idĭ, qızlarğa törlĭ şayan süzler söyliler idĭ “Akşam yiğitler gelir, armonika çalarlardı, çeşitli oyunlar düzenlerler, kızlara ilginç şeyler söylerlerdi” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Ĭlĭk kilĭn töşkeç, külmek kigĭzeleriyĭ, şel beyleteleriyĭ, mal totqızalarıyı “Eskiden gelin geldikten sonra gömlek giydirir, şal bağlarlardı, mal verirlerdi” (Orta şive, İçkin ağzı); Bĭz şulay uram buylap cörĭ idĭk qunaq qızlarğa awıl kürsetĭp “Biz şöyle misafir gelmiş kızlara köyü gösterip sokaklardan geçerdik” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Yaz bulsa, minĭm abıylar tıtalar idĭ balıq “İlkbahar olunca, benim ağabeylerim balık tutmaya başlarlardı” (Orta şive, Glazov ağzı); Bıyılğa hederlĭ min de ĭçeyĭm ul darunı “Bu seneye kadar ben içiyordum o ilacı” (Orta şive, Berengi ağzı); Etiyĭm palıq aŋtıy itĭ, sunarğa ta yöri itĭ “Babam balık tutardı, ava da gidiyordu” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı); Atam isente pĭs Yemgĭtümge yıl ta parabıs it “Babam sağken biz her sene Yemgitüm’e giderdik” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı);

3) Eylemi şahsın veya nesnenin geçmişteki sabit niteliği olarak belirtir: Anıŋ inesĭ ğacep matur cırlar bĭle idĭ “Onun annesi acayip güzel şarkılar biliyordu” (Orta şive, Minzele ağzı); Minĭm ebi temlĭ yakmışlar pĭşĭre idĭ “Benim ninem tatlı çörekler pişiriyordu” (Mişer şivesi, Çistay ağzı); Üsĭm te yĭlehke yörgelĭ yaratam it, qartayıp kittĭm “Kendim de çileğe gitmeyi seviyordum, şimdiyse ihtiyarladım” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Yeş waqıtta uynıybıziy, kölebizĭy, qayğılarğa is kitmiy “Gençken oynuyorduk, gülüyorduk, acılara dikkat etmiyorduk” (Orta şive, Perm ağzı);

4) Konuşma anıyla aynı zamanda gerçekleşen eylemi: Qaya barasıŋ? – Sizge baramiy, sin de qaytıp kilesĭŋ iken “Nereye gidiyorsun? – Size gidiyordum, işte sen de dönüyormuşsun”; Pĭçen çabıp mataşamiy, qelden kilmey “Ot biçmeye çalışıyorum, başaramıyorum” (Orta şive, Perm ağzı);

5) Gelecek-geçmiş zaman anlamını: Üzĭm qaytayım, sin kilmeseŋ de carıyı “Kendim gelecektim, sen gelmeye de bilirdin” (Orta şive, Kama önü ağzı); Ĭşĭŋ küp bulmasa, sin anı ĭşlisĭŋiy “İşin çok olmasaydı, sen onu yapardın” (Orta şive, Perm ağzı); Ez gĭne kilĭp citmesem, maşina bereyi “Biraz geciksem, araba çarpardı” (Orta şive, Krasnoufimsk ağzı);

6) Birbiriyle bağlı olan iki eylemin oranını: Yahşı ğına ĭşlesek, bu ĭş bik tiz bĭte idĭ “İyice çalışmış olsaydık, bu iş çabuk bitecekti” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); İrterek kilseŋ, totayıŋ, elĭ gĭnek kĭttĭ “Biraz erken gelmiş olsaydın, bulacaktın, demin gitti” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Maşinası zurraq bulsa, dürt kubamitr da sıya idĭ “Arabası biraz daha büyük olsaydı, dört metre küp de sığardı” (Orta şive, Berengi ağzı);

7) Şahsın eylemi gerçekleştirme niyetini, azmini: Üzĭm bara idĭm, kilgensĭŋ meşeqetlenĭp “Kendim gelecektim, sen kendin gelmişsin” (Orta şive, Berengi ağzı); Aftabus bĭlen qaya barasıniy? “Otobüsle nereye gidecektin” (Orta şive, Perm ağzı); Sĭs maşina men parsağıs, pĭs te sĭsnĭŋ men paratıyıq “Siz arabayla gitseniz, biz de sizinle giderdik” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı).

***

-a idĭ geçmiş zaman biçimi şiveler sisteminin çekirdek unsurudur. Tatar dilinin bütün şivelerinde de aktif şekilde kullanılır. Bu biçimin anlamları bakımından şiveler hem birbirlerine, hem de edebî dile benzerler. Fakat çekimi ve idĭ (itĭ, it) yardımcı fiili kullanılışı bakımından aşağıdaki farklılıklar görülür:

1) Orta şivede yardımcı fiil fiilin köküyle kaynaşır ve kısalıp -ıyı, -iyĭ eki haline gelir;

2) Mişer şivesinde edebî dildeki varyant kullanılır ve Mişer şivesi edebî dile bu biçimin çekiliş türü bakımından benzer;

3) Sibirya Tatarları şiveleri başka şivelerden -atı itĭ biçiminin bulunması ve onun kısalmış şekilde çekilmesi bakımından ayrılır (alatıytım, alatıytıŋ, alatıytı vs., ve daha alatım, alatıq vs.). Bunlar hepsi de Sibirya Tatarları şivelerini belirleyici tasnifi özelliklerden sayılırlar. Bu biçimin kısalmış varyantlarının meydana getirdiği izoglos Kumuk ve Nogay dillerinden de geçer;

4) Orta ve Tobol-İrtiş şivelerinin bazı ağızları birbirlerine şahıs eklerinin fiil köküne eklenmesi bakımından benzerler. Bu özelliğin izoglosu Perm Tatarları ağzı (Orta şive) ve Bataklık tarafı ağzı (Tobol-İrtiş şivesi) içinde yer alır;

5) Tatar şiveleri dışında -a idĭ geçmiş zaman biçiminin izoglosu Kıpçak-Nogay grubuna giren Türk dillerinden geçer ve belirli bir yerel yayılış alanına sahiptir. Özellikle o Kumuk, Kırım Tatarları, Nogay, Karaçay-Balkar, Başkurt ve kısmen Çuvaş dillerini kapsar. Bütün bu dillerde -a idĭ biçimi geçmişteki sona ermeyen, devamlı şekilde gerçekleşen mutat eylemi belirtir ve tam çekiliş örneklerine sahiptir. Tam biçimle burada kısalmış varyantlar da kullanılır: baradım < bara ĭdim, baradıng < bara ĭding, baradı < bara ĭdi (Kumukça); karay ĭdĭm < karaydım (Nogayca) (Yuldaşev  1965, 145).

-a idi biçimi Oğuz dilleri için has değildir. Azerbaycan dilinin yayılış alanları bakımından Kumuk şiveleriyle sınırlaşan Derbent ağızları istisnadır.

-adır idĭ biçimi

-a, -e, -y ulacı temelinde ve torur, idĭ yardımcı fiilleri yardımıyla oluşan  -adır idĭ geçmiş zaman biçimi (bara torur idĭ > baratur idĭ > baradır idĭ > baradırıyı) Orta şivenin bütün ağızlarında da oldukça aktif şekilde kullanılır. Ama daha çok ona Berengi ve Kazan ardı ağızlarında rastlanır. Nokrat ve Glazov Tatarları ağızlarında seyrek kullanılır. Bu da edebî dilin etkisi sonucu olarak anlatılabilir. -adır idĭ geçmiş zaman biçimi Mişer ağızları için de hastır. Bu biçim sadece üçüncü şahısta kullanılan -adır biçiminin (ul baradır) kullanılıştan kaybolduğu ağızlarda bile korunmuştur. Sibirya Tatarları şiveleri için -adır idĭ biçimi has değildir. Mişer ağızlarında yardımcı fiil ayrı şekilde kullanılır, Orta şivede ise o kısalma sonucunda ek halini almıştır (baradır-ıyı...).

Bu biçimin olumsuz şekli fiilin köküne olumsuzluk ekinin eklenmesiyle yapılır: bar-mıy-dır ıyı..

-adır idĭ geçmiş zaman biçimi yardımcı fiile eklenen şahıs ekleri yardımıyla çekilir.

-adır idĭ biçimi

Orta şive ağızlarında çekilişi

Olumlu şekil

min baradır-ıyı-m                   bĭz baradır-ıyı-q

sin baradır-ıyı-ŋ                      sĭz baradır-ıyı-ğız

ul baradır-ıyı                           alar baradır-ıyı

 

Olumsuz şekil

min barmıydır-ıyı-m               bĭz barmıydır-ıyı-q

sin barmıydır-ıyı-ŋ                  sĭz barmıydır-ıyı-ğız

ul barmıydır-ıyı                      alar barmıydır-ıyı  

 

-adır idĭ biçimi Mişer şivesinde çekilişi

Olumlu şekil

min baradır idi-m                   bĭz baradır idĭ-k

sin baradır idĭ-ŋ                      sĭz baradır idĭ-gĭz

ul baradır idĭ                           alar baradır idĭ

 

Olumsuz şekil

min barmıydır idĭ-m               bĭz barmıydır idĭ-k

sin barmıydır idĭ-n                  sĭz barmıydır idĭ-gĭz

ul barmıydır idĭ                      alar barmıydır idĭ

-adır idĭ geçmiş zaman biçimi için çok anlamlılık hastır. Bu biçim -a idĭ  geçmiş zaman biçimine eş anlamlı biçim olarak kullanılır, fakat onun anlam potansiyeli bizim gözlemlerimize göre daha geniştir. O aşağıdaki anlamları belirtir:

1) Geçmişte belirli bir zaman sınırları içinde gerçekleşen ve başka fiilin belirttiği eylemle ilişkide bulunan açık, belli ama sona ermeyen eylemi. Bu anlamda -adır idĭ  biçimi daha çok Kazan ardı ağızlarında kullanılır (Burganova 1974, 23): Alar qaytıp töşkende öy ağartadırıyıq “Onlar döndükleri zaman evi badanalıyorduk”; Min kilĭp kĭrdĭm, ul çığıp baradırıyı “Ben girdiğimde o çıkıyordu”; Miŋa oçradı ul, bozaw apqaytadırıyı “Bana rastladı o, buzağıyı getiriyordu”; Min irten kĭrgeniyĭm, sin cıqlıydırıyıŋ “Ben sabah uğramıştım, sen uyuyordun” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Elĭ helĭ caqşı idĭ, bĭz qaytqanda uramda cöridĭriyĭ “Kendisini iyi hissediyordu, biz geldiğimizde dışarıda dolaşıyordu” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Uramda utıradırıyım, ul kilĭp kĭrdi “Dışarıda oturuyordum o girdi” (Orta şive, Berengi ağzı); Min ’az cıl’ıydırıyım, alar ’ildĭ maşina bĭli “Ben kaz yoluyordum, arabayla onlar döndüler” (Orta şive, Kasım ağzı); Baqça tiresĭnde cöridĭriyĭ, almağa moğayın şul tĭgendĭr “Bahçe yanında dolaşıyordu, elmayı galĭba o almıştır” (Orta şive, Minzele ağzı); İrtegĭçte cöridĭriyĭ bĭr çĭbĭn, hezĭr cuq “Sabah bir sinek uçuyordu, şimdi yok” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı);

2) Sona ermeyen, geçmişte düzenli şekilde gerçekleşen, sıradan bir nüansa sahip olan eylemi. Bu anlam Orta ve Mişer şivelerinin bütün ağızları için de hastır ve o daha çok yazarın kendi isminden anlattığı hikâyelerde ortaya çıkar: Ĭlĭk bĭz suğan da utırtmıydırıyıq, suğan alırğa urıs awılına baradırıyıq “Eskiden biz soğan bile dikmiyorduk, soğan almak için Rus köyüne gidiyorduk” (Orta şive, Kama önü ağzı); Saban tuylarında ıruw-qerĭndeşlernĭ qunaq itedĭriyĭk, matur atlar bĭlen eylenedĭriyĭk “Saban tuylarında bĭz bütün akrabalarımızı ağırlıyorduk, güzel atlarda dolaşıyorduk” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Qunaklarnı huca basıp, cırlap sıylıydırıyı “Misafirleri, ev sahibi ayağa kalkıp şarkı söyleyerek ağırlıyordu” (Orta şive, Minzele ağzı); Min ĭlĭk avılga bĭr de kat′midır idĭm “Eskiden ben köye hiç gitmiyordum” (Mişer şivesi, Sergaç ağzı); Qara cilek bik küp buladırıyı, bĭrer su çilegi apkaytadırıyıq “Yaban mersini pek çok oluyordu, birer kova getiriyorduk” (Orta şive, Berengi ağzı).

3) Eylemi şahsın geçmişteki sabit niteliği olarak belirtir: Ul ĭlĭk bik awırıydırıyı “O eskiden çok hasta oluyordu”; Bu Raziya bik cırlıydırıyı “Bu Raziya çok güzel şarkı söylüyordu” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Bĭznĭŋ etiler ura’ uradırıyı, pĭsin çabadırıyı, bĭz bi’ ’üp ĭşlidĭriyĭ’ “Babalarımız orakla ekin biçiyorladı, ot biçiyorlardı, biz çok çalışıyorduk”; Min bĭr cır bĭlmimĭn, dceş wahıtta bĭr de cırlamıydırıyım “Ben hiçbir şarkı bilmiyor, gençken hiç şarkı söylemiyordum”; Atası ĭsmidĭriyĭ, awızına da almıydırıyı “Babası içki içmiyordu, ağzına da almıyordu” (Orta şive, Kasım ağzı); Salqın su ĭçedĭriyĭm, bĭrni bulmıydırıyı “Soğuk su içiyordum, hiçbir şey olmuyordu” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Pĭçennen qaytqaç söt içedĭriyĭ, çi kükey ĭçedĭriyĭ bĭznĭŋ abıy “Ot biçmeden döndüğünde süt içiyordu, çiğ yumurta içiyordu ağabeyimiz” (Orta şive, Minzele ağzı); Alar ĭlĭk bik ızın suzıp cırlıydır idĭ “Onlar eskiden yanık türkü söylüyorlardı” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı);

4) Geçmişte başka eylemle yanı sıra veya ona paralel olarak gerçekleşen sona ermeyen eylemi: Puştı atı qaytadırıyı, utırıp qayttım “Posta atı dönüyordu, ona binip geldim”; Su çığaradırıyım, ozaq qına söyleşĭp tordıq “Su çıkarıyordum uzun uzadıya konuşup durduk” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Cilekten qaytadırıyıq, utırıp cal itĭp aldıq pĭçençĭler canında “Çilekten döndüğümüzde ot biçenlerin yanında oturup istirahat ettik” (Orta şive, Berengi ağzı);

5) Geçmişte başka eylemden önce gerçekleşen, ama sona ermeyen eylemi: Sıyırnıŋ ayağı awırtıp cĭridĭriyĭ, çistalap cuwıp, may sörttĭk “İneğin ayağı ağrıyordu, temizleyip yağ sürdük”; Bu hellernĭ babay bĭledĭriyĭ, ul tuqsan yeşĭnde üldĭ “Bu olayları dedem biliyordu, o doksan yaşında vefat etti” (Orta şive, Berengi ağzı);

6) konuşma anıyla aynı zamanda gerçekleşen, ama sona ermeyen eylemi: Nişlidĭriyĭŋ Ğelime apa? – İden cuwadırıyım, bik tuzanlaŋğan “Ne yapıyordun Ğelime abla? – İşte döşemeyi yıkıyordum, çok tozlanmış”; Qaya baruwıŋ? – Ğaptullalardan kiledĭriyĭm “Nereye gidiyorsun? – Ğaptullalardan geliyordum” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı);

7) Başka eylemlere bağlı olan gelecek-geçmiş zamanı: Sĭznĭ apqaytasın eytken bulsa, munça cağadırıyıq “Sizi getireceğini söylemiş olsaydı, hamamı yakacaktık”; Caŋğır cawmasa, bĭz kitedĭriyĭk “Yağmur yağmamış olsaydı, biz gidecektik” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Bĭlgen bulsaq, aladırıyıq ta ĭşlidĭriyĭk “Bilmiş olsaydık, alıp yapacaktık” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Malay qaytıp citmedĭ, yuğıysa yaqşı buladırıyı “Maalesef oğlum dönüp yetişmedi, yetişseydi iyi olacaktı”; Anı sörtseŋ, tiz tĭzeledĭriyĭ “Onu sürse, çabuk kapanacaktı” (Orta şive, Berengi ağzı);

8) Gelecek zaman anlamında kullanılır: Bügĭn kiske qunaq çaqıradırıyıq, kĭrmessĭz miken? “Bugün akşam misafirler çağırıyorduk, uğramaz mısınız?”; Malay Qazaŋğa baradırıyı, şunı ezĭrlisĭ bar “Oğlum Kazan’a gidiyordu, onu yola hazırlamam gerek” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Ğelime, kurs eçĭledĭriyĭ, sin şunda barmassıŋ miken? “Ğelime, kurslar açılıyordu, sen oraya gidebilir misin?” (Orta şive, Berengi ağzı);

9) Şahsın eylemi gerçekleştirme isteğini, niyetini belirtir: Urın ceyip biredĭriyĭm sĭzge, arığansızdır “Yatak hazırlamak istiyorum size, galiba yorulmuşsunuzdur”; Kĭşĭ artınnan ğına ciberedĭriyĭm, nik kildĭŋ? “Başka birisiyle gönderecektim, niçin geldin?”; Nerse ĭşlidĭriyĭŋ alarğa kĭrĭp? “Ne yapacaktn onlara girip?” (Orta şive, Kazan ardı ağzı).

***

-adır idĭ geçmiş zaman biçimi şiveler sisteminin çekirdek unsuru sayılmaz. Orta ve Mişer şivelerinde çok aktif şekilde kullanılmasına rağmen Sibirya Tatarları şivelerinde o hiç kullanılmaz. Bu biçim daha çok Berengi, Kasım ağızlarında ve daha Kazan ardı, kısmen Dağ tarafı ağızlarında yaygındır. Zaten bu ağızlarda o bütün anlamlarında kullanılır.

Onun meydana getirdiği izoglosun merkezi olarak Kazan ardı toprakları sayılmalıdır.

-adır idĭ geçmiş zaman biçimi bulunmasıyla Orta ve Mişer şiveleri kesin şekilde Sibirya Tatarları şivelerinden ayrılıp belirli bir derecede birbirlerine benzerler. Bu biçim Tatar edebî dilinde yoktur. O başka Türk dillerinde de görülmez. Gerçi onların bazılarında geniş zaman anlamını belirtmek için -a, -e, -y ulacı temelinde turır, torır yardımcı fiili yardımıyla oluşan -adır biçimi kullanılır (eski Özbek dilinde ve Uygur dilinin bazı ağızlarında kullanılan şimdiki-gelecek zaman biçimine bakınız: men baradur men, sen baradur sen, ul baradur (Baskakov  1956, 284-288). -adır idĭ geçmiş zaman biçiminin ne şimdiki Türk dillerinde, ne anıtlarda kaydedilmediğini dikkate alıp onun Tatar dili temelinde meydana geldiğini tahmin etmek mümkündür.

-a torgan idĭ biçimi

Geçmiş zamanın -a, -e, -y torgan ortacından ve idĭ yardımcı fiilinden yapılan biçimi çeşitli fonetik varyantlarda Tatar dilinin bütün şiveleri için de hastır. Mişer şivesinde bu biçim sadece ts’laştırıp konuşan ağızlarda kullanılmasına rağmen idĭ yardımcı fiilinin kendi başına kullanıldığından dolayı bileşik biçim sayılır.

-a torgan idĭ biçiminin Mişer şivesinde çekilişi

Olumlu şekli

min bara torgan idĭ-m                        bĭz bara torgan idĭ-k

sin bara torgan idĭ-ŋ                           sĭz bara torgan idĭ-gĭz

ul bara torgan idĭ                                alar bara torgan idĭ

 

Olumsuz şekli

min barmıy torgan idĭ-m                    bĭz barmıy torgan idĭ-k

sin barmıy torgan idĭ-ŋ                       sĭz barmıy torgan idĭ-gĭz

ul barmıy torgan idĭ                           alar barmıy torgan idĭ

Örnekler: Kızıma bĭr de barmıy torgan idĭm, kartaygan. Üzĭm gĭne torıp bulmıy “Kızıma hiç gitmezdim, ihtiyarladım. Tek başıma geçinemiyorum” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzıı); Bĭznĭŋ babay siksenge hetlĭ muntsaga üzĭ gĭne kĭre tırgan idĭ “Dedemiz seksen yaşına kadar hamamda tek başına yıkanıyordu” (Mişer şivesi, Sergaç ağzı); Sin bik irte tıra tırgan idĭŋ “Sen çok erken kalkıyordun” (Mişer şivesi, Melekes ağzı).

Sibirya Tatarlarının bütün şiveleri için de yardımcı fiilin kısalması hastır ama bu bütün şivelerde de aynı şekilde geçmez: toğan, tagan, tıgın, tığın, thın, tın vs. Bazı ağızlarda idĭ yardımcı fiili üçüncü şahısta itĭ, it, t şeklinde kısalır: alatoğan itĭ, alatığayıntı, alatığaytı, alatığayt, alatığan. Başka şahıslarda ise itĭ yardımcı fiili [ı], [ĭ] ünlüleri biçiminde kullanılır: alatığan-ı-m. Tobol-İrtiş, Baraba şiveleri ağızlarında daha -atıgan itĭ  varyantı yayılmıştır (şahıs ekleri yardımcı fiile eklenirler).

-a torgan idĭ (-a tıgan itĭ) biçiminin Sibirya Tatarları şivelerinde çekilişi

min paratığan itĭ-m                 bĭz paratığan itĭ-k

sin paratığan itĭ-ŋ                   sĭz paratığan itĭ-gĭs

ul paratığan itĭ                        alar paratığan itĭ-ler

Örnekler: Yılına öts-dürt pĭrimiye alatığan itĭm min “Yılda üç-dört kez ödül alırdum ben”; Astığanğa pallar men yöröytigen itĭk “Ahududu toplamaya çocuklarla giderdik”; Eti apparathan itĭ, pĭs parathan itĭh “Babam götürürdü, biz giderdik” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Suşilke ĭşletetĭgĭn itĭ Kebir “Kebir, kurutma makinesinden sorumluydu”; Şulay tip kepleseŋ, atsuwı kiletĭgĭn itĭ “Öyle söyledikleri zaman kızardı”; Eni qayğırıp sıqtap yöröy tığın itĭ “Annem üzülüp ağlardı” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı).

Tobol-İrtiş şivesinin Tümen, Tara ağızlarında, kısmen Baraba şivesinde yardımcı fiillerin kısalması sonucunda oluşan biçimler kullanılır: paratığaytı, seyrek olarak paratığantım, paratığanım, paratığan itĭm>paratığanım:

min paratığaytı-m                   bĭz paratığaytı-q

sin paratığaytı-ŋ                     sĭz paratığaytı-ğıs

ul paratığaytı                          alar paratığaytı-lar

Örnekler: Ĭlĭk sıyır sawatığaytım, qesĭr qullar awırtatı “Eskiden inek sağıyordum, şimdi ellerim ağırıyor”; Quylarnı ken asıraytıraytıq, qesĭr sıyır ğına qaltırtım “Eskiden koyunları çok tutardık, şimdi sadece inek tutuyorum”; Kenife, sin ul awılğa yörmeytĭgeytĭŋ “Kenife, sen eskiden o köye gitmiyordun” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı); Qasan yaqtan kiletĭgeytĭler uğıtutsılar “Eskiden öğretmenler Kazan’dan gelirlerdi”; Min ul yaqqa yörmeytĭgenĭm “Ben genellikle o taraflara gitmezdim”; Palıq ken ışlaytığaytıq “Eskiden çok balık tutardık”; Tsĭbĭn pulatığaytı pĭste, qesĭr elle nime pĭlen sibetĭler “Eskiden sinekler çok olurdu bizde, şimdi bir şeyle ilaçlıyorlar”.

Tobol-İrtiş şivesinin ağızlarında kısalmış -atığaynı biçimine rastlanır:

min paratığaynı-m                  bĭz paratığaynı-q

sin paratığaynı-ŋ                     sĭz paratığaynı-ğıs

ul paratığaynı                         alar paratığaynı (-lar)

Örnekler: Tsiyege Aksurkin yaqqa paratığaynım “Vişneye Aksurkin taraflarına giderdim”; İnemeler pĭlen paratığaynıq Qasanlığa “Kazanlık’a annem ve babamla giderdik”; Ĭlĭk pĭsnĭŋkĭ qalıq mal ken totatığaynılar monta “Eskiden insanlarımız çok mal tutarlardı burada” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı).

Bataklık tarafı ağzında bu biçim torgan ve idĭ yardımcı fiillerinin kaynaşması sonucunda meydana gelen -atıhaynt şeklinde kullanılır. Bu biçim ikinci grup şahıs ekleriyle çekilir:

min alathaynt-ım                    pĭs alathaynt-ıh

sin alathaynt-ıŋ                       sĭs alathaynt-ığıs

ul alathaynt                            alar alathaynt (alathannar it)

Örnekler: Min Kosgürgülge parathayntım kĭtski tsahta “Küçükken Kosgürgül’e giderdim”; Ewel gesit uqıythayıntım, qesĭr küsĭm kürmeyt “Eskiden gazeteler okurdum, şimdi gözlerim görmüyor”; Ĭlĭh Wermehlĭten tsastı kilethenner it “Eskiden Wermehli’ten sık sık gelirlerdi”; Sin, Gewger ebem, Yemgütĭmge parathayntıŋ kıy “Sen, Gewger abla, eskiden Yemgitüm’e giderdin”; Ul anta parmaythaynt “O, oraya gitmezdi”; Ul pallar ta uqıtathayınt “O, çocuklara da öğretirdi”; Pornağı yıllarta sow ollo pulathaynt “Eskiden su çok olurdu”; Ĭlĭk İrbit yerminkesĭne partıh tif kepleytheyĭntler “Eskiden İrbit fuarına giderdik diye söylerlerdi” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı).

Bataklık tarafı ağzında yukarıda anılan biçimle yanı sıra -athan it biçimi de kullanılır:

min parathan it′ĭ-m                             pĭs parathan it′ĭ-h

sin parathan it′ĭ-ŋ                               sĭs parathan it′ĭ-gĭs

ul parathan it′                                     alar parathannar it′

Örnekler: Min irler yuhta palıh tota it′ĭm “Erkekler olmadığı zaman ben balık tutardım”; Pĭs anta aş tsatsqalı parathan it′ĭh “Biz oraya ekin ekmek için giderdik”; Aşlawğa ĭlĭhte on ilethenner it′ “Unu eskiden de elekten geçirirlerdi” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı).

Orta şivenin ağızlarında idĭ yardımcı fiili torgan yardımcı fiiliyle kaynaşır: ala torganıyı “alırdı” vs. Perm Tatarları ağızlarında yardımcı fiil daha da kısalır ve birinci, ikinci şahıslarda iy, üçüncü şahısta ıy şeklinde kullanılır.

-a torgan idĭ (-a torğanıyı) biçiminin Orta şive ağızlarında çekilişi

min bara torğan-ıyı-m             bĭz bara torğan-ıyı-q

sĭn bara torğan-ıyı-ŋ               sĭz bara torğan-ıyı-ğız

ul bara torğan-ıyı                    alar bara torğan (-nar)-ıyı

Örnekler: Ĭlĭkkĭ cıllarnı küp itĭp metrüşke cıya tırğanıyım, bu cıllarda urmaŋa bara almıym “Önceki yıllarda çok sayıda metrüşke (şifalı bitki adı) topluyordum, bu senelerde ormana gidemiyorum” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Uraqqa töşsek, öyge qaytıp cörmidĭriyĭk uraq bĭtmiçe “Orağa başlasak, orak bitmeden eve dönmezdik” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Elmen awılına qunaqqa bara torğanıyıq, ağay-ĭnĭler ozatıp qala torğannarıyı “Eskiden Elmen köyüne misafirliğe giderdik, kardeşler uğurlarlardı” (Orta şive, İçkin ağzı).

-a torgan idĭ (-a torğanıyı) biçiminin Perm Tatarları ağzında çekilişi

min bara torğan-i-m                bĭz bara torğan-i-k

sin bara torğan-i-ŋ                  sĭz bara torğan-i-gĭz

ul bara torğan-ıy                     alar bara torğannar-ıy

Örnekler: Min ĭlĭk kĭşĭsĭz kunmıy torğanim “Eskiden ben tek başıma gecelemezdim”; Sin qıy ul awılğa bara torğaniŋ “Sen o köye giderdin”; Siz latinça uqıy torğaniğız “Sĭz Latince okurdunuz”; Yalaŋda quwış yasıy torğaniq te şunda yıqlıy tırğaniq “Kırda alacık yapar, orada uyurduk” (Orta şive, Perm ağzı).

-a torgan idĭ geçmiş zaman biçimi geçmişte mutat şekilde defalarca tekrarlanan ve sona ermeyen eylemleri belirtir. Bu onun yapısında tamamlanmamışlık, açıklık anlamlarını taşıyan -a idĭ biçiminin ve devamlılık anlamını taşıyan torgan yardımcı fiilinin bulunmasıyla anlatılır. Tatar dili ağızlarında o aşağıdaki anlamları belirtmek için kullanılır:

1) Geçmiş hakkındaki tipik hatıra-eylemleri belirtmek için: Beygĭ olo kĭnde bula torğanıyı “At yarışı paskalyada düzenlenirdi” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Citĭn çeçe torğanıyıq ĭlĭk, annan külmek-ıştan citkĭze torğanıyıq “Eskiden keten ekerdik, ondan gömlek- don dikerdik” (Orta şive, Berengi ağzı); Qodalar atna kiç kile torğannariy, öç-dürt kiç quna torğannariy “Dünürler cumartesi gelirlerdi, üç-dört gün misafir olurlardı” (Orta şive, Perm ağzı); Pĭs itsme utırtmaythayntıh, urıslardan şalğan satıf alathayntıh “Eskiden hiçbir şey dikmezdik, Ruslardan şalgam satın alırdık”; Kelim parta töshe parathayntım “Yürüyebildiğimde ormana giderdim”; Pĭste te ayu tirĭ ewel pulathaynt “Eskiden bizde de ayı derisi olurdu” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Yashı yaqta pişer tsitnır palıq ışlaytığaytım “Yazın beşer kental balık tutardım” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tümen ağzı); Suğış wahıtta palıhtan ta kalmatım, pitil te salatıhan itĭm “Savaş vaktinde balık da tuttum, fitil de atardım”; Ĭlĭk qul men aş çaçatığan itĭh “Eskiden elle ekerdik”; Pĭste ĭlĭh isĭrĭh yuh itĭ, isĭrĭh kürseh, işĭknĭ biklep quyathan itĭh “Bizde eskiden sarhoşlar yoktu, sarhoş insanı görsek kapıyı kapatırdık” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı);

2) Eylemi şahıs veya nesnenin sabit özelliği, niteliği olarak belirtmek için: Sin bik te matur cırlıy tırganiŋ “Sen çok güzel şarkı söylerdin” (Orta şive, Perm ağzı); Pĭsnĭŋ pĭr ebebĭs yomah keplegelĭ osta pulathayntı “Bizim bir ablamız masalları çok iyi anlatırdı” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Atam pĭr qul küterĭp suqmaytığın itĭ “Babam bize el kaldırmazdı”; Min kĭtskey tsaqta yarpaştan kĭrmeytĭgĭn itĭk “Küçükken kıyı yanından gitmezdik” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı); Qısçığaçım seğet unikĭnçĭ yartılarğaça yıqlıytığan itĭ “Kızım saat on bir buçuğa kadar uyurdu”; Min monta qaytqanğa alartsa kepleşetĭgen iyĭm “Ben buraya geldiğimde onlar gibi konuşurdum” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı).

***

-a torgan idĭ geçmiş zaman biçimi çeşitli morfolojik ve fonetik varyantlarda Tatar dilinin bütün ağızlarında da kullanılmakta ve şiveler sisteminin çekirdek unsurlarından sayılmaktadır. Tatar dili şiveleri sisteminde bu biçimin kullanılmasıyla ilgili olan o kadar önemli izogloslar yoktur. Bununla birlikte şiveler için aşağıdaki özellikler hastır:

1) Orta şive için iki yardımcı fiilin birbiriyle kaynaşması hastır: torgan idĭ > torganıyı – ala torganıyı;

2) Mişer şivesinde genellikle yardımcı fiiller ayrı ayrı kullanılırlar: ala torgan idĭ;

3) Sibirya Tatarları şiveleri için çok sayıda kısalmış varyantlar hastır: alatığan itĭ, alatıhan it, alatığayıntı, alatığaytı, alatığayt, alatıhaynt, alatığan vs.

4) Tatar şiveleri dışında -a torgan idĭ geçmiş zaman biçimi birçok Kıpçak dilinden geçer. Onların çoğunda -a torgan idĭ biçimi kısalmış şekilde kullanılır.

-ır idĭ biçimi

-ır idĭ geçmiş zaman biçimi -ır ortacı ve idĭ yardımcı fiilinden oluşmuştur. Bu biçim zaman anlamı bakımından sadece Orta şive için has olan biçim sayılır. Mişer şivesinde sadece modal anlamları belirtir ve bundan dolayı bildirme kipi biçimleri sırasında incelenemez (Mahmutova 1978, 159). -ır idĭ biçimi, zaman biçimi olarak Sibirya Tatarları şivelerinde de kullanılmaz. Burada o birbiriyle bağlı olan iki eylem arasındaki nispeti belirtir ve bundan dolayı dilek kipi biçimi olarak incelenir.

-ır idĭ biçimi idĭ yardımcı fiiline eklenen şahıs ekleri yardımıyla çekilir. Orta şivenin ağızlarında bu fiil temel fiille kaynaşır:

Olumlu şekli

min barır-ıyı-m                       bĭz barır-ıyı-q

sin barır-ıyı-ŋ                          sĭz barır-ıyı-ğız

ul barır-ıyı                               alar barır-lar-ıyı

Olumsuz şekli

min barmas-ıyı-m                   bĭz barmas-ıyı-q

sin barmas-ıyı-ŋ                      sĭz barmas-ıyı-ğız

ul barmas-ıyı                           alar barmas-lar-ıyı

Örnekler: Öylernĭ cuwıp çığarırıyım, babaŋnıŋ qaytışına bötĭn nestenĭ kesterlep quyırıyım “Evleri yıkardım, dedemin gelişine her şeyi hazırlardım” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Su buylarına garmun bĭlen töşeriyĭk, uynap-kölĭp, küŋĭl açıp yörĭriyĭk “Nehir boyuna armonikle gelirdik, oynar, güler, eğlenirdik”; Sin bazardan qaytıp kĭrĭriyĭŋ, bĭzge küçteneçler taratırıyıŋ “Sen pazardan dönerdin, bize hediyeler dağıtırdın” (Orta şive, Berengi ağzı); Kiyew bĭlen qaytırlarıyı, matur itĭp uram buylap yörĭrleriyĭ “Damatla dönerlerdi, güzelce sokaklardan geçerlerdi” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı).

-ır idĭ geçmiş zaman biçiminin temel anlamı eylemin tamamlanmamış olmasıdır, yani o geçmişte mutat, sistemli şekilde tekrarlanan, şahıs veya nesnenin özelliğine dönen ve hatıralar şeklinde verilen eylemleri belirtir: Mĭne bu aptırar idĭ de, kilĭr idĭ de eytĭr idĭ, sin, Galiye apa, Nepig abıynı kĭlĭşĭp kĭne yuwatasıŋ dip eytĭr idĭ “İşte o hayret ederdi, gelir ve Galiye abla, sen Nepig dayıyı şakalarla yatıştırıyorsun derdi”; Mında kilgen kĭşĭler tuktarlar idĭ, mında kĭşĭ küp bulır idĭ, ĭç brigada bulıp pĭçen çapmaga barır idĭk “Buraya gelenler mola verirlerdi, burada kişiler çok olurdu, üç ekibe toplanıp piçen biçmeye giderdik”; Uçitel bĭznĭŋ munçaga kilĭr idĭ, kıçıtkan bĭlen çabınır idĭ, salkın su bĭlen kıyınır idĭ “Öğretmen bizim hamama gelirdi, ısırganla terlerdi, soğuk suyla yıkanırdı” (Orta şive, Glazov ağzı); Alar sinĭ sarıp alırlar idĭ, bik küp süzler sülerler idĭ “Onlar seni ortaya alır, çok şeyler söylerlerdi” (Orta şive, Nokrat ağzı); Cilekke qızlar bĭlen barırıyıq, anda ĭrĭ cilek bulırıyı “Çilek toplamak için kızlarla giderdik, orada iri çilekler olurdu” (Orta şive, Berengi ağzı); Bĭznĭŋ Mikaş babay küp kellernĭ bĭliriyĭ, bĭznĭ cıyıp söyleriyĭ “Bizim Mikaş dede çok hikâyeler bilirdi, bizi toplayıp söylerdi” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Cıyın ĭs kĭn barırıyı, bĭtĭn tuğan-tumaça kilĭriyĭ, bik küŋĭllĭ bulırıyı “Cıyın bayramı üç gün sürerdi, bütün akrabalar gelirdi, çok güzel olurdu” (Orta şive, Kazan ardı ağzı).

***

-ır idĭ geçmiş zaman biçimi sadece özel sistemin çekirdek unsuru sayılır. Bu biçim Orta şive için has olan özelliktir ve onun en bariz tasnifi özelliklerinden sayılır.

Bu biçimin izoglosu Orta şivenin sınırları içinde yer alır. Tatar şiveleri sistemi dışında o Başkurt, Karaçay-Balkar, kısmen Kazak, Kumuk, Azerbaycan, Türkmen, Türk, Özbek, Uygur, Kırgız, Yakut dillerinde geçer.

Burada bu biçimin zaman biçimi anlamında kullanıldığı bütün dillerde de dilek kipi biçimi olarak ta kullanıldığını belirtmek gerek. Yukarıda anılan diller için -ır idĭ biçiminin geçmişte tamamlanmamış olan eylemi belirtmesi ortaktır. Bu biçim daha birçok yazı anıtı, özellikle Göktürk anıtları için de hastır. Bundan dolayı o en eski biçimlerden biri sayılabilir (Meliyev 1980, 61-64; İvanov 1969, 145; Şukurov 1966, 108; Çaykovskaya 1978, 15).

-gan idĭ biçimi

-gan idĭ geçmiş zaman biçimi Tatar dilinin bütün ağızlarında da kullanılır ve bildirme kipinin en yaygın geçmiş zaman biçimlerinden sayılır. Bu biçim -gan ortacı temelinde idĭ yardımcı fiili yardımıyla yapılır. Şahıs ekleri yardımcı fiile eklenirler. Orta şivenin ağızlarında idĭ yardımcı fiilinin fonetik bakımdan istikrarsızlığı dolayısıyla -gan idĭ analitik biçimi sentetik biçime değişmiştir: barganıyı < bargan idĭ.

Mişer şivesinde idĭ yardımcı fiili ayrı şekilde kullanılır: -gan idĭ.

 

-gan idĭ geçmiş zaman biçiminin Mişer şivesinde çekilişi:

Olumlu şekil

min bargan idĭ-m                    bĭz bargan idĭ-k

sin bargan idĭ-ŋ                      sĭz bargan idĭ-gĭz

ul bargan idĭ                           alar bargan(-nar) idĭ

Olumsuz şekil

min barmagan idĭ-m               bĭz barmagan idĭ-k

sin barmagan idĭ-ŋ                  sĭz barmagan idĭ-gĭz

ul barmagan idĭ                      alar barmagan(-nar) idĭ(-ler)

Örnekler: Pĭçen çapkan idĭm kül buyında, alıp kat′ırga malay yuk “Göl yanında ot biçmiştim, taşımak için oğlum yok” (Mişer şivesi, Çistay ağzı); Bĭz maydanga kilgen idĭk, sĭzge de kĭrdĭk “Biz sabantoya gelmiştik, size de uğradık” (Mişer şivesi, Melekes ağzı); Munçaga dip kitken idĭn, taptıŋmı? “Hamama gitmiştin, buldun mu?” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı).

-gan idĭ geçmiş zaman biçiminin Orta şive ağızlarında çekilişi

Olumlu şekil

min barğan-ıyı-m                    bĭz barğan-ıyı-q

sin barğan-ıyı-ŋ                      sĭz barğan-ıyı-ğız

ul barğan-ıyı                           alar barğan(-nar)-ıyı

Olumsuz şekil

min barmağan-ıyı-m               bĭz barmağan-ıyı-q

sin barmağan-ıyı-ŋ                  sĭz barmağan-ıyı-ğız

ul barmağan-ıyı                      alar barmağan(-nar)-ıyı

Perm Tatarları ağzında idĭ yardımcı fiili ve şahıs ekleri daha da kısalırlar:

Olumlu şekil

min barğan-iym                      bĭz barğan-iyk

sin barğan-iyŋ                         sĭz barğan-iğız

ul barğan-iy                            alar barğan(-nar)-ıy

Olumsuz şekil

min barmağan-iym                 bĭz barmağan-iyk

sin barmağan-iyŋ                    sĭz barmağan-iğiz

ul barmağan-iy                       alar barmağan(-nar)-ıy

Örnekler: Merfirege qunaqqa dip barğanıyıŋma, hel bĭlĭrge gĭnemĭ? “Sen Merfire’ye misafirliğe mi gitmiştin yoksa sadece halini bilmek için mi?”; Elĭ qar tĭşmegeniyĭ, ul arba bĭlen kildĭ “O zaman kar daha yağmamıştı, o arabayla geldi”; Ul işĭknĭ şaqığanda mĭn urınnan tormağanıyım “O kapıya vurduğunda ben yataktan kalkmamıştım” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Sin idenge su ağızğanıyıŋ, sörtĭp aldıŋmı? “Sen döşemeye su dökmüştün, sildin mi?” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Kürşĭge kĭrgeniym, Semere kĭrdĭ “Komşuya girmiştim, Semere geldi”; Kılupqa barğaniyq, ut bulmadı “Kulübe gitmiştik, elektrik olmadı”; Almağaniyŋ, hezĭr kerek buldı “O zaman almamıştın, şimdi lazım oldu”; Ul armiyede bulmağaniy “O askerde olmamıştı”; Malayın ülendĭrgeniy, qızın da birgeniy “Oğlunu evlendirmişti, kızını da vermişti” (Orta şive, Perm ağzı); Cıraqay kilgeniyĭ kiçe, qunıp qaldı “Dün ninem gelmişti, gecelemek için kaldı” (Orta şive, Nogaybek ağzı).

Sibirya Tatarları şivelerinde bu biçimin hem tam, hem de kısalmış varyantları kullanılır. Tam varyant -ğan ortacı temelinde itĭ yardımcı fiili yardımıyla yapılır. Şahıs ekleri yardımcı fiile eklenirler:

Olumlu şekil

min alğan itĭ-m                       pĭs alğan itĭ-k

sin alğan itĭ-ŋ                          sĭs alğan itĭ-gĭz

ul alğan itĭ                              alar alğan(nar) itĭ (alğan itĭler)

Örnekler: Mıntaylar qawınnı yimge qaltırğan itĭk “Bu hıyarları tohumluğa bırakmıştık”; Taşlamanı irtegĭlĭk kilĭp karagan itĭk – palıq “Ağlara sabah gelip bakmıştık – orada balık” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı); Pıltır titsatqa pirgen itĭk palanı, yörmetĭ “Geçen sene çocuğu, çocuk yuvasına vermiştik, gitmedi”; Aşağalı ğına utırğan itĭh, pı kĭrĭp kilet “Sadece yemek yemeye oturmuştuk, bu geldi”; Uğıym tip kitken itĭ, uğımatı qısım “Okuyayım diye gitmişti, okumadı kızım” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı);  Yeygĭlĭk atqan it kürşĭ ayu “Yazın komşum bir ayı vurmuştu” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Unpişnĭ salğan itĭk, unpĭr tüti tsıqtı “On beşi koymuştuk, on bir civciv çıktı” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı).

Kısalmış varyantlara (-ğaytı, -ğantı, -ğay vs.) Tobol-İrtiş şivesinin bütün ağızlarında da rastlanır. -ğaytı, -ğantı varyantları ya -gan ekinin, ya da yardımcı fiilin veya aynı zamanda ikisinin de kısalması sonucunda meydana gelirler: barğaytı > barğa(n) itĭ; alğantı > alğan(i)tĭ; alğay > alğa(n) i(tĭ). Onlar daha çok Tümen ve Tara ağızlarında kullanılırlar.

-ğaytı varyantının çekilişi

Olumlu şekil

min parğaytı-m                       pĭs parğaytı-q

sin parğaytı-ŋ                         sĭs parğaytı-ğız

ul parğaytı                              alar parğaytı(-lar)

Olumlu şekil

min parmağaytı-m                  pĭs parmağaytı-q

sin parmağaytı-ŋ                     sĭs parmağaytı-ğız

ul parmağaytı                         alar parmağaytı(-lar)

Örnekler: Min uylamağaytm anı yastırğalı “Ben onu yazmayı düşünmemiştim”; Üsĭm parıp kilgeytĭm, şunnan parmağan “Kendim gidip gelmiştim, ondan sonra gitmedim”; Palniske kitkeytiŋ, yatmatıŋma? “Hastaneye gitmiştin, yatmadın mı?”; Kürşĭlerge pirgeytĭŋ petrenĭ, alıp tsığıŋ “Kovayı komşulara vermiştin, alıp çık”; Yaratışqaytıq qotağaylar men, pallar yeşemedĭ “Dünürlerle ortak dil bulduk, çocuklar iyi geçinemediler”; Sapkus putufkı pirgeytĭ, pı parmatı “Devlet çiftliği sanatoryuma dinlenme ve tedavi için belge vermişti, bu gitmedi” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı); Palıq artsıp quyğaytıq, pĭşĭrgele itesĭŋ “Balık temizlemiştik, istersen pişir” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı).

-ğaytı varyantının çekilişi

Olumlu şekil

min parğantı-m                       pĭs parğantı-q

sin parğantı-ŋ                         sĭs parğantı-ğız

ul parğantı                              alar parğantı(-lar)

Olumsuz şekil

min parmağantı-m                  pĭs parmağantı-q

sin parmağantı-ŋ                     sĭs parmağantı-ğız

ul parmağantı                         alar parmağantı(-lar)

Baraba şivesinde bu biçim -gandı şeklinde kullanılır: parğandım, parğandıŋ, , parğandı vs.

Örnekler: Yalanğa tsıqqantım pallar men “Kıra çıkmıştım çocuklarla”; Mıntay kĭşĭlernĭ tügĭ awılta ta kürgentĭk “Böyle insanları diğer köyde de görmüştük”; Sin ken kütergentĭn palıqnı “Sen pek çok balık getirmişsin” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı); Minĭŋkĭ qıs ta alğandı montay atu “Böyle çizmeleri benim kız da almıştı” (Sibirya Tatarları, Baraba şivesi).

-ğay temeli başka biçimlerle yanı sıra Tobol-İrtiş şivesinin başka ağızlarında da kullanılır, ama o kadar yaygın değildir.

-ğay varyantının çekilişi

Olumlu şekil

min parğay-ım                        pis parğay-bıs

sin parğay-ıŋ                           sĭs parğay-sıs

ul parğay                                alar parğay-lar

Olumsuz şekil

min parmağay-ım                   pĭs parmağay-bıs

sin parmağay-ıŋ                      sĭs parmağay-sıs

ul parmağay                            alar parmağay-lar

Örnekler: Qaytıp qına utırğayım, qaytartılar aşantırğalı etinĭ “Demin gelmiştim, babamı yemek yemeye gönderdiler”; İsen gĭne kilgeniyĭm, monta souq pertĭ “Sağ gelmiştim, burada soğuk aldım”; Pĭsnĭŋ qart ollo toğo totqayı “Bizim ihtiyar büyük çığa tutmuş”; Malayım Sıvirlawta biş ay uqığayı “Oğlum Sıvirlaw’ta beş ay okumuştu” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı).

Tobol-İrtiş şivesinin Bataklık tarafı ağzında üstün durumda ikinci grup şahıs ekleriyle çekilen -ğaynt varyantı bulunur:

Olumlu şekil

min par-ğayıntı-m                   pĭs par-ğayıntı-h

sin par-ğayıntı-ŋ                     sĭs par-ğayıntı-ğıs

ul par-ğyıantı                          alar par-ğayıntı(-lar)

Olumlu şekil

min par-ma-ğayıntı-m             pis par-ma-ğayıntı-h

sin par-ma-ğayıntı-ŋ               sĭs par-ma-ğayıntı-ğıs

ul par-ma-ğyıantı                    alar par-ma-ğayıntı(-lar)

Örnekler: Tsay ĭtsmegeyĭntĭm, paşım awırat “Çay içmemiştim, başım ağrıyor”; Min pĭr kitap uqığayıntım, anta pĭsnĭŋ Tatarlar turınta yasğannar “Ben bir kitap okumuştum, orada bizim Tatarlar hakkında yazmışlar”; Sin kılupqa yĭtkeyĭntĭŋ, Gafur ekemnĭ kürĭp qaltıŋ “Sen kulübe varmıştın, Gafur dayımı gördün”; Sĭs Yemgĭtümge parağayıntığısma, İlgisernĭ kürgeyĭntĭgĭsme? “Siz Yemgitüm’e gitmiş miydiniz, İlgiser’i görmüş müydünüz?”; Suğışnın pulğan yĭrĭnte torğayıntıh “Savaş olduğu yerde yaşamıştık”; Ehmet uçitel kilgeyĭntĭ Qasannan “Kazan’dan öğretmen Ahmet gelmişti” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı).

Sibirya Tatarlarının başka ağızlarında -ğayıntı varyantı kaydedilmedi. Bu varyantın bulunması bakımından Bataklık tarafı ağzı hem Tobol-İrtiş şivesinin başka ağızlarından, hem de Baraba ve Tomsk Tatarları şivelerinden ayrılır.

Bundan başka Tobol-İrtiş şivesinin Tümen, Tobol, Tara ağızlarında başka varyantlarla yanı sıra -ğaynĭ varyantı da kullanılır. Bu varyant Başkurt dilinin doğu şivesinin kuvvetli etkisine maruz kalan Safakül Tatarları ağzı için de hastır:

 

Olumlu şekil

min parğaynĭ-m                      pĭs parğaynĭ-л

sin parğaynĭ-ŋ                         sĭs parğaynĭ-ğĭs

ul parğaynĭ                             alar parğaynĭ(-ler)

Olumsuz şekil

min parmağaynĭ-m                 pĭs parmağaynĭ-л

sin parmağaynĭ-ŋ                    sĭs parmağaynĭ-ğĭs

ul parmağayni                         alar parmağaynĭ(-ler)

Örnekler: Tsay kuyğaynĭm, qesĭr ĭtserbĭs “Çay koymuştum, şimdi içeriz”; Sin eytkeynĭŋ Ğaynanğa param tip “Ğaynan’a gideceğim diye söylemiştin”; Pallar kilmegeynĭ pĭtsennen, ul kĭrtĭ “Çocuklar daha ot biçmeden dönmemişlerdi, o girdi”; Pĭs onotqaynĭq, ul tağı yastı “Biz unutmuştuk artık, o yine yazdı” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı); Qazaŋqa barğaynıq, kürgeynĭk “Kazan’a gitmiştik, görmüştük”; Safakülten kilgeynĭgĭzmĭ? “Safakül’den gelmiş miydiniz? “ (Safakül ağzı).

Çekiliş örneğinden görüldüğü gibi -gan idĭ geçmiş zaman biçiminin olumsuz şekli -gan ekinden önce fiil köküne eklenen -ma, -me olumsuzluk eki yardımıyla yapılır: barmagan idĭ “gitmemişti”, kilmegen idĭ “gelmemişti” vs. Ama katî olumsuzluğu belirtmek için bütün şivelerde de yuk “yok” kelimesi kullanılır: -gan yuk idĭ. Bu zaman -gan kökü hem bütün şahıs iyelik ekleriyle, hem de onlardan farklı da kullanılabilir. Bizim gözlemlerimize göre iyelik eklerinden başka kullanılan -gan yuk idĭ yapısında yukarıda belirtilen anlam çok manâlı özellige sahip olur.

-gan yuk idĭ yapısının iyelik ekleriyle çekilmesi

min(-im) bargan-ım yuk idĭ                bĭz(-nĭŋ) bargan-ıbız yuk idĭ

sin(-ĭŋ) bargan-ın yuk idĭ                   sĭz(-nĭŋ) bargan-ıgız yuk idĭ

a(-ıŋ) bargan-ı yuk idĭ                        alar(-nıŋ) bargan-ı (-narı) yuk idĭ

Örnekler: Minim alarnıŋ öyön kürgen yuğıyı “Ben onların evini hiçbir zaman görmemiştim” (Orta şive, Minzele ağzı); Şulay bulır dip uylağanım da yuğıyı “Böyle olur diye hiç düşünmemiştim” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Sinĭŋ nagaybek tuyı kürgenĭŋ yuğıyı bit “Sen hiçbir zaman Nogaybek düğününü görmeniştin” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Bĭznĭŋ qodalarnı çaqırğanıbız yuğıyı “Biz şimdiye kadar dünürleri hiç davet etmemiştik” (Orta şive, Berengi ağzı); Nariman hatınınıŋ atasın kürgenĭ yuk idĭ “Nariman eşinin babasını hiç görmemişti” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı); Tömennen aşu tsığıp parğanım yuq itĭ “Tümen’den sonra hiç gitmemiştim” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tümen ağzı).

-gan yuk idĭ yapısının iyelik ekleri olmadan çekilmesi

min bargan yuk idĭ                             bĭz bargan yuk idĭ

sin bargan yuk idĭ                              sĭz bargan yuk idĭ

ul bargan yuk idĭ                                alar bargan yuk idĭ

Örnekler: Min mono aşap baqkan yuğıyı “Ben bunu hiç yememiştim” (Orta şive, Böri ağzı); Sin miŋa hat yazğan yuğıyı “Sen bana hiç mektup yazmamıştın”; Bĭznĭŋ quyan totıp baqqan yuğıyı “Biz hiçbir zaman ada tavşanı tutmamıştık” (Orta şive, Berengi ağzı); Moŋançı eni dip at′kan yuk idĭ “Şimdiye kadar hiç anne dememişti” (Mişer şivesi, Çistay ağzı).

Tobol-İrtiş şivesinde -gan yuq itĭ yapısı daha çok Tara ve Tevriz ağızları için hastır. Orta ve Mişer şivelerinden farklı olarak burada iyelik ekleri almadan kullanılır, ama şahıs ekleriyle çekilir:

min parğan yuğ itĭm                           bĭz parğan yuğ itĭk

sin parğan yuğ itĭŋ                             sĭz parğan yuğ itĭgĭs

ul parğan yuğ itĭ                                             alar parğan yuğ itĭler

Örnekler: Min Qasaŋqa parğan yuğ itĭm “Ben Kazan’a hiç gitmemiştim”; Palıq aŋtıwğa yörgen yuğ itĭm pıyıl “Bu sene balık tutmaya hiç gitmemiştim”; Sin yaman kep eytken yuğ itĭŋ “Sen hiçbir zaman kötü sözler söylememiştin” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı); Pĭs pıyıl yalaŋqa çıqqan yuğ itĭk “Biz bu sene kıra hiç çıkmamıştık”; Pallar qaytqan yuğ itĭler “Çocuklar daha dönmemiştiler” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı).

Soru şekli bütün şivelerde de yardımcı fiile eklenen -mı, -mĭ soru eki yardımıyla yapılır: bargan idĭmmĭ, bargan idĭŋmĭ, bargan idĭkmĭ vs. Tobol-İrtiş şivesinde soru eki -gan biçimine eklenebilir: kilgenmĭ itĭ, kilgenmĭ itĭgĭz, kilgenmĭ itĭk vs.

Örnekler: Sĭs Tewris yaqqa parğan itĭgĭsme? “Tevriz taraflarına gitmiş miydiniz?”; Sĭs palıqnı öts sumnan alğan itĭgĭsme? “Siz balığı üç rubleden almış mıydınız?” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı); Sĭs monta kitsü kilgenmĭ itĭgĭs? “Siz buraya akşam gelmiş miydiniz?”; Sĭs kĭrgente ul qaytkanmı itĭ? “Siz girdiğinizde o dönmüş müydü?” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı).

Burada daha -gan idĭ geçmiş zaman biçiminin yukarıda anılan varyantlarının Tobol-İrtiş şivesinin ağızlarında karışık şekilde kullanıldığını belirtmek gerek. Bu varyant üstün olduğu halde ona paralel olarak başka varyant da kullanılır. Buna rağmen anlamları bakımından bütün varyantlar da birbirlerine benzerler. -gan idĭ geçmiş zaman biçimi edebî dildeki gibi başka eylemden önce gelen veya geçmişin belirli bir kısmında gerçekleşen eylemi ifade eder (Serebrennikov 1963, 35) ve aşağıdaki anlamları belirtmek için kullanılır:

1) -dı veya -ganda biçimleriyle belirtilen başka eylemden önce gerçekleşen belli bir eylemi belirtmek için. Öncelik anlamı -gan idĭ biçimi geçmişin belirli bir kısmında gerçekleşen eylemi belirttiğinde de korunur: Qırıyğa çığıp üsken quralarnı kiskeniyĭk, tağın mĭne üsken, kiserge quştım “Kenara çıkmış ahududu fidanlarını kesmiştik, işte daha bitmişler, kesmelerini emrettim” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Eydeŋ, utırıp, çey ĭçĭŋ, bĭz elĭ gĭne ĭçkeniyĭk “Haydi, oturun, çay için, biz demin içmiştik” (Orta şive, Perm ağzı); Biş çaqrım cir barğanıyıq, caŋğır başlandı, çılandıq, maşina bulmasa, manma su bulırıyıq “Beş kilometreyi geçmiştik, yağmur başladı, ıslandık, araba olmasa, iliklerimize kadar ıslanacaktık” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Minĭŋ köts pötkeyntĭ, yatf yoqlaf altım “Çok yorulmuştum, yatıp biraz dinlendim”; Yeygĭsĭn pĭr bürĭ kürgeyĭntĭh pĭs, qatsf kittĭ “Yazın bir kurt görmüştüm, kaçtı”; Pĭs külnĭ tsıhkayıntıh, Kerim otsratı, maturı watılğan kemesĭnĭŋ “Biz gölü geçmiştik, Kerim’e rastladık kayığının motoru bozulmuş” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Bügĭn pitske küp yakkan idĭm, üde bik jar buldı “Bugün sobayı çok yakmıştım, evde çok sıcak oldu” (Mişer şivesi, Çistay ağzı).

Öncelik anlamına birbiriyle bağlı olan iki eylem arasındaki sebep-sonuç ilişkileri de katılabilir: Artığın şayarğan idĭ, çınayaqların töşĭrĭp wattı “Çok yaramazlık etmişti, fincanları kırdı” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Ezĭrek suwıq tigenĭy, grip tip qurqıp ĭşke parmadım “Biraz soğuk almıştım, grip diye korkup işe gitmedim” (Orta şive, Perm ağzı);

2) Konuşma anıyla ilişkide bulunmayan belirsiz geçmişteki eylemi belirtmek için. Bu anlam kaide olark belirli kelimeler ve geniş bağlamla somutlaştırılır: Pı pala kĭtskĭne gĭne qalğaytı etesinnen “Bu çocuk babasından çok küçük kalmıştı”; Ul Tsilebĭte uqığaytı “O, Çilebi’de okumuştu” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tümen ağzı); Pĭsler anı pik yaratqaytıq “Biz onu çok sevmiştik”; Antay-montay süsler eşĭtmegeytĭm “Bunun gibi sözleri hiç duymamıştım”; Ebelerĭ anıŋqı tin rajdiniyesĭne kilĭp yörgeytĭler “Onun doğum gününe ablaları gelirlerdi” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı); Pĭr yılnı pĭr öts kıs yeşler kilgeytĭ “Bir sene üç genç kız gelmişti” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı); Bala waqıtta üren’in idĭm, el de bĭlimĭn “Çocukken öğrenmiştim, hâlâ da biliyorum” (Orta şive, Kasım ağzı); Ĭlgerĭ urakka min de cörgen idĭm “Eskiden orağa ben de yürümüştüm” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı); Atayı at′kan idĭ ĭlgerĭ, duslarıŋnan ayırılma “Babası demişti, eski dostlarından ayrılma” (Mişer şivesi, Sergaç ağzı);

3) Geçmişin belirli bir kısmında gerçekleşen, ama konuşma anıyla ilişkide bulunan eylemi belirtmek için: Min kitskĭsĭn uylağayıntım eytkeli “Ben akşam söylemek istemiştim”; Sinĭ kötkeyĭntĭ Sayra tĭşkĭ yah “Öyle Sayra seni beklemişti” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); İrĭ yaŋa öy salğaytı, ul öyön taşlap kitelmaytı “Kocası yeni ev yapmıştı, o kendi evini bırakamıyor”; Qulımnı kĭskeniyĭm, tuşı kĭnge hetlĭ tĭzelmi aptırattı “Elimi kesmiştim, şu güne kadar ıstırap çekiyorum – hiç et bağlamıyor” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Sĭzge munçadan çıqqaç ĭçersĭz dip çey quygan idĭm “Hamamdan çıkınca içersiniz diye çay demlemiştim” (Orta şive, Glazov ağzı);

4) Eylemin sonucunu geçmişle bağlamak için: bu zaman -gan idĭ biçimi eylemin sona erdiğini de belirtir: Bĭgĭn kırga bargan idĭm, ĭşlĭ almammı dip “Bugün çalışmak niyetiyle tarlaya gitmiştim” (Mişer şivesi, Çistay ağzı); Ĭçesiŋ kilse, samavar kuygan idĭm “İçmek istiyorsan, semaver koymuştum” (Mişer şivesi, Penza ağzı); Bu urınga munça planirovat itken idĭk “Buraya hamam yapmak istemiştik”; Aşıŋ kani-kani kuyırıp bĭtken idĭ “Çorban kaynaya kaynaya koyulaşmıştı” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı); Pĭs te ul yahqa parğayıntıh matur bĭlen “Biz de motorlu gemiyle o tarafa gitmiştik”; Awılta soraş paqqayın Wermehlĭler miyen tif “Köyde Vermehliler gelmemişler mi diye sormuştum”; Pĭs kürgeyĭntĭh Laytamahta ŋısıŋnı, pulniste pĭrge yatqayıntıh “Biz kızını Laytamah’ta görmüştük, hastanede beraber yatmıştık”; Quy yono sathannar it, qesir pulmas “Eskiden yapağı satarlardı, şimdi yok” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Monnan büten barmıym dip qaytqanıyı malay “Bundan sonra daha gitmeyeceğim diye dönmüştü oğlum”; İşĭknĭ cawıp quyğanıyım çĭbĭn bulğaç “Sinek olduğu için kapıyı kapatmıştım” (Orta şive, Kazan ardı ağzı);

5) Bir eylemi başkasından ayırmak için: Halat tĭgerge birgeniyĭm, kĭçĭrek bulğan “Bornoz dikmeye vermiştim, kısa olmuş” (Orta şive, Perm ağzı); Yortnı zur itĭp salğanıyıq ta, torırğa kĭşĭ qalmadı “Evi büyük yapmıştık, yaşamak için kişi kalmadı” (Orta şive, Krasnoufimsk ağzı); Çĭbiler küp çıqqaynı, tawığın maşina taptap kittĭ “Civcivler çok olmuştu, ama tavuğu araba çiğnedi”; Capraq ĭzermĭn digeniyĭm munçağa, qelĭm citmedĭ “Hamama süpürge yapmak istemiştim, halim yetmedi” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Ul anta kitkeytĭ, mınta qaytıp kiltĭ “O oraya gitmişti, buraya döndü”; Elĭ Rinat urınnan tormağan itĭ, ul taksi men kilĭptĭ “Rinat daha kalkmamıştı, o taksiyle geldi”; Palanı alıp kitkeytĭ qısım, posoloşıp quyğannar “Çocuğu alıp gitmişti kızım, ama araları bozulmuş”; İrĭnnen öts kumıtlı yortlar qalğaytı, qura tulı mal qalğaytı, parsı pöttĭ “Kocasından üç odalı ev, bir avlu mal kalmıştı, hepsi de bitti” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı);

6) Eylemi gerçekleşme anında kaydetmek için: Nersege kilgeniyĭŋ, Sufiya? – Mine çilegĭgĭznĭ kitĭrgen idĭm “Sufiya, niçin gelmiştin? – İşte kovanızı getirmiştim”; Ğaziz abıy, min sĭznĭ aşqa çaqırırğa kĭrgeniyĭm “Ğaziz amca, ben sizi yemeğe davet etmek için girmiştim” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Mĭne Ruzilenĭ üzĭm kitĭrgeniyĭm “İşte Ruzile’yi kendim getirmiştim” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı);

7) Uzak geçmişteki eylemleri daha açık şekilde tarif etmek için: Urmannıŋ iŋ matur cirĭnde urnaşqan idĭ bĭznĭŋ umartalıq “Ormanın en güzel yerinde yerleşmişti arı kovanlığımız” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); İdĭlnĭŋ tigĭz gĭne yarında matur ğına öyler tözĭlĭp kitkeniyĭ “İdil’in düz kıyısında güzel evler dizilmişlerdi” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Min anı Mehmütlerde kürgeniyĭm, ul waqıt yeş çaqlarnı iske töşĭrĭp söyleşip utırğanıyıq, ul wahıt ul bĭr de qartaymağanıyı “Ben onu Mehmütlerde görmüştüm, o zaman genç çağları, konuşup oturmuştuk, o zaman o hiç de ihtiyarlamamıştı” (Orta şive, Berengi ağzı);

8) Eylemi şahıs veya nesnenin özelliği olarak belirtmek için: Ul yawlıqnıŋ qırıyları uqa bĭlen çikkeniyĭ, urtasın azur bizek çigĭlgeniyĭ “O mendilin kenarları simli kumaşla kaplanmıştı, ortasına büyük bir nakış işlenmişti” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Üzĭ bĭr de qartaymağanıyı, helĭm de yaqşı digeniyĭ “Kendisi hiç ihtiyarlamamıştı, halim de iyi demişti” (Orta şive, Minzele ağzı).

Edebî dildeki gibi bütün şivelerde de -gan biçimiyle idĭ yerine bulgan fiili kullanılabilir. -gan bulgan biçimi konuşanın kendisinin görmediği, ya başka kaynaklara dayanarak fikir yürüttüğü eylemi belirtir, ya da eylemin sonucunu geçmişe taşımak için kullanılır: Bĭznĭn babaylar monda cir ĭzlep kilgen bulğan “Babalarımız buraya yer arayıp gelmişlerdir” (Orta şive, Böri ağzı); Min barğanda Kenif ĭşten qaytmağan bulğan “Ben gittiğimde Kenif işinden dönmemişti” (Orta şive, Kama önü ağzı).

***

-gan idĭ geçmiş zaman biçimi Tatar dilinin bütün ağızlarında da kullanılır ve böylece şiveler sisteminin çekirdek kısmında yer alır. Bu biçimin anlamları bakımından Tatar dilinin şiveleri birbirinden ayrılmazlar. Onlar birbirlerinden yalnızca bu biçimin varyantlarındaki fonetik farklılıklar bakımından ayrılırlar. O farklılıklar şunlardır:

1) Orta şivenin ağızları için idĭ yardımcı fiilinin kısalması hastır: barğan idĭ > barğanıyı > barğanıy;

2) Mişer şivesinde idĭ yardımcı fiili ayrı şekilde kullanılır: bargan idĭ;

3) Sibirya Tatarları şivelerinde bu biçim hem kısa, hem de tam şekilde kullanılır. Sibirya Tatarlarının tasnifi özellikleri olarak -ğayıntı, -ğaytı, -ğantı, -ğaynĭ, -ğay kısalmış varyantları sayılırlar.

Tatar dili şiveleri sisteminde -gan idĭ geçmiş zaman biçiminin kullanılışıyla ilgili aşağıdaki izogloslar ayrılırlar:

1) -ğayıntı izoglosu Tobol-İrtiş şivesinin Bataklık tarafı ağzında yer alır;

2) -ğaytı, -ğantı, -ğandı, -ğay varyantları da sadece Tobol-İrtiş şivesi içinde kullanılırlar;

3) -ğaynĭ varyantının meydana getirdiği izoglos Tobol-İrtiş şivesinin Tara ağzını ve Safakül Tatarları ağzını kapsar. Bundan sonra izoglos tam bir dil alanını meydana getirip Başkurt dilinin Doğu şivesi ağızlarından geçer.

4) Temel biçim sayılan -gan idĭ biçimi (Orta şivede -ğanıyı; Mişer şivesinde -gan idĭ; Sibirya Tatarları şivelerinde -ğan itĭ) çok geniş topraklara yayılmıştır. O Tatar dilinin bütün şiveleri için de ortaktır. Tatar şiveleri sistemi dışında bu biçimin izoglosu Kumuk, Karaçay-Balkar, Kazak (-gan edi), Altay (-gan edi), Özbek (-gan edi) dillerinden geçer.

-ganda idĭ biçimi

Orta şivenin Nokrat ve Glazov ağızlarında -ganda ortacı idĭ yardımcı fiiliyle birlikte geçmiş zamanın özel biçimini oluşturur.

Olumlu şekli

min barganda idĭ-m                bĭz barganda idĭ-k

sin barganda idĭ-ŋ                  sĭz barganda idĭ-gĭz

ul barganda idĭ                       alar barganda idĭ-ler

Olumsuz şekli

min barmaganda idĭ-m           bĭz barmaganda idĭ-k

sin barmaganda idĭ-ŋ              sĭz barmaganda idĭ-gĭz

ul barmaganda idĭ                  alar barmaganda idĭ-ler

Çekiliş örneğinden görüldüğü gibi idĭ yardımcı fiili çekilip -ganda temeli değişmiyor. Soru şekli -ganda temeline eklenen -ma soru eki yardımıyla yapılır: barmaganda, kilmegende (idĭ).

-ganda idĭ geçmiş zaman biçimi geçmişte başka eylemden önce gerçekleşen eylemi belirtir: Sin Gilmĭtdinge abzar kuymaga barganda idĭŋ, bĭz aşap kuydık “Sen Gilmitdin’e ahır yapmaya gittiğin zaman biz öğle yemeğini yedik”; Bĭz puyız bĭlen kilĭp cittĭk, Navasibirski da unikĭ şalun tuktaganda idĭ “Biz trenle geldik,  Novosibirsk’de on iki katar duruyordu”; Min Yükeminge barganda idĭm, etiyĭn kilĭp aldı “Ben Yükemin’e gittiğimde, beni baban karşıladı”; Çırmaga mĭnem, anda kĭr ĭlgende idĭm “Çatı arasına çıkayım, orada çamaşırlar asılı duruyor”; Min Meskewge barırga pılanirawayt itkende idĭm, barmadım “Ben Moskova’ya gitmeyi düşünmüştüm, ama gitmedim”; Pinsĭge yeşĭ tuluğa dukamintın kitĭrĭp citkĭrdĭ, elĭ yeşi tuçnı tulmaganda idĭ “Emekli olacağına yakın belgelerini getirdi, gerçi yaşı tam olarak dolmamıştı”; Bĭz Alabugaga may ayında bardık, agaçlar yafrak yarganda idĭ “Alabuga’ya mayıs ayında gittik, ağaçlar yaprak açmışlardı artık”; Sĭz bĭtĭrgendemĭ idĭgĭz ĭşnĭ bĭz kilgende? “Geldiğimizde işi bitirmiş miydiniz?” (Orta şive, Glazov ağzı).

***

-ganda idĭ geçmiş zaman biçimi Orta şivenin Nokrat ve Glazov ağızlarının özelliklerindendir. O şiveler sisteminin çekirdek unsurlarından sayılmaz. Geçmiş zamanın bu biçimi başka Türk dillerinde kaydedilmemiştir.

-dı idĭ biçimi

-dı idĭ geçmiş zaman biçimi -dı geçmiş zaman biçimi temelinde idĭ yardımcı fiili yardımıyla yapılır. Bu biçim Tatar dilininin bütün şivelerinde de aktiftir. Onun yayılış alanı çok büyüktür – Kazan ardı bölgesinden Baraba bozkırlarına kadar uzanır. Orta şivede -dı idĭ geçmiş zaman biçimi Dağ tarafı ve yine Perm, Krasnoufimsk ağızları için hastır. Kazan ardı ağzında geniş şekilde kullanılmaz. Sadece Biyiktav, Layış, Mamadış ilçelerindeki bazı köylerde kullanıldığı görülmektedir (Burganova 1974: 27). Perm Tatarları ağzında Orta şivenin bazı ağızlarından farklı olarak idĭ yardımcı fiili fonetik bakımdan değişikliklere maruz kalır: idĭ > iyĭ > iy > y. -dı idĭ geçmiş zaman biçimi Nokrat Tatarları ağzında da kaydedilmiştir (Celey 1947, 51), ama bizim malzemelerimizde bu kaydedilmemiştir.

Mişer şivesinde -dı idĭ geçmiş zaman biçimi Çüpreli ağzında ve yine Orta şivenin Dağ tarafı ağzıyla sınırlaşan Mordva-Karatay ve Melki Kreşinleri ağızlarında yaygın şekilde kullanılır. Böylece orta ve Mişer şivelerinin yukarıda anılan ağızları bu bölgede -dı idĭ biçiminin aktif şekilde kullanıldığı aralıksız bir dil alanını meydana getirirler. Bundan sonra -dı idĭ biçiminin izoglosu Mişer şivesinin Çistay ve Kuybışev ağızlarını kapsayıp Kama ardı ve İdil ardı bölgelerinden geçer. Bu biçim Nijniy Novgorod ilinde yaşamakta olan Sergaç Tatarları ağzından da geçer.

Sibirya Tatarları şivelerinde -dı idĭ geçmiş zaman biçimi D. G. Tumaşeva tarafından Baraba şivesinde kaydedilmiştir. Bizim malzememize göre bu biçim Bataklık tarafı şivesinde de aktif şekilde kullanılır. Ona bazen Tobol-İrtiş şivesinin Tobol ağzında da rastlanır. Burada -dı idĭ biçiminin ilk olarak İ. Giganov tarafından yazılan “Tatar Dili Grameri” adlı eserde tarif edildiğini belirtmek gerekir. Büyük ihtimalle bu biçim eskiden Tobol-İrtiş şivesinde, özellikle onun Tobol ağzında daha aktif şekilde kullanılmış olabilir.

-dı idĭ geçmiş zaman biçiminin çekiminde o kadar önemli özellikler görülmez. Bütün ağızlarda da ikinci grup şahıs ekleri -dı köküne eklenirler. Bazı farklılıklar idĭ yardımcı fiilinin fonetik bakımdan değişikliklere maruz kalması dolayısıyla ortaya çıkar. Orta şivede [d] ünsüzünün değişmesi sonucunda yardımcı fiil kısalıp fiil köküyle kaynaşır. Sibirya Tatarları şivelerinde, özellikle Tobol-İrtiş şivesinin Bataklık tarafı, kısmen Tevriz ağızlarında yardımcı fiil itĭ, it şeklinde kullanılır.

-dı idĭ biçiminin Orta şive ağızlarında çekilişi

Olumlu şekil

min bardı-m-ıyı                      bĭz bardı-ğ-ıyı

sin bardı-ŋ-ıyı                         sĭz bardı-ğız-ıyı

ul bardı-yı                               alar bardı (-lar) -ıyı

Olumsuz şekil

min barmadı-m-ıyı                  bĭz barmadı-ğ-ıyı

sin barmadı-ŋ-ıyı                    sĭz barmadı-ğız-ıyı

ul barmadı-yı                          alar barmadı (-lar) -ıyı

Örnekler: Malayıma qunaqqa bardımıyı, şunnan kilem “Oğluma misafir gittim, şimdi oradan geliyorum”; Sin kiçe pıçaqnı aldıŋıyı, qayda quydıŋ iken? “Sen dün bıçağı almıştın, nereye koydun?”; Qızıl bereŋgĭ utırttığıyı, ğelemet uŋğan “Kırmızı patates dikmiştik – çok iyi yetişmiş”; Bulat qayttıyı munça ĭşlerge dip “Hamam yapayım diye Bulat döndü”; Bu almanı tĭgĭ culı carattığızıyı, ezĭrek yulğa salam “O kez bu elmayı beğenmiştiniz, biraz yol için koyayım” (Orta şive, Dağ ağzı).

-dı idĭ biçiminin Perm Tatarları ağzında çekilişi

Olumlu şekil

min bardı-m-ıy                       bĭz bardı-ğ-ıy

sin bardı-ŋ-ıy                          sĭz bardı-ğız-ıy

ul bardı-ıy                               alar bardı (-lar) -ıy

Olumsuz şekil

min barmadı-m-ıy                   bĭz barmadı-ğ-ıy

sin barmadı-ŋ-ıy                     sĭz barmadı-ğız-ıy

ul barmadı-ıy                          alar barmadı (-lar) -ıy

Örnekler: Salqın dip kidĭmiy östime “Soğuk diye giyindim”; Meşkege bardığıy kiçe “Mantara gitmiştik dün”; Variniyi qaynattıŋıy mileşten, temlĭmĭ? “Sen üvezden reçel yapmıştın, tatlı mı?”; Bıltır Biriznekke bardığızıy, bıyıl da barasızmı? “Geçen sene Biriznek’e gitmiştiniz, bu sene de gidecek misiniz?”; Caŋğır cawdıiy, salqınayttı “Yağmur yağdı, hava soğudu” (Orta şive, Perm ağzı).

-dı idĭ biçiminin Mişer şivesinde çekilişi

Olumlu şekil

min bardı-m idĭ                      bĭz bardı-k idĭ

sin bardı-ŋ idĭ                         sĭz bardı-gız idĭ

ul bardı idĭ                              alar bardı (-lar) idĭ

Olumsuz şekil

min barmadı-m idĭ                  bĭz barmadı-k idĭ

sĭn barmadı-ŋ idĭ                    sĭz barmadı-gız idĭ

ul barmadı idĭ                         alar barmadı (-lar) idĭ

Örnekler: Bu awılda min küp ĭşledĭm idĭ, hezĭr pinsĭyede “Bu köyde ben çok çalıştım, şimdi emekliyim”; Ünĭ malay katkats saldık idĭ armiyeden “Evi, oğlum askerden döndükten sonra yaptık” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı); Bik tuŋdıŋ idĭ, yılınırsıŋ hezĭr “Çok üşümüştün, şimdi ısınırsın” (Mişer şivesi, Çistay ağzı); Ebige bardıgız idĭ, yazdıgızmı? “İhtiyar kadına gitmiştiniz, yazdınız mı?” (Mişer şivesi, Kuybışev ağzı).

-tı itĭ biçiminin Baraba şivesinde çekilişi

min bartı-m itĭ                        bĭz bartı-q itĭ

sin bartı-ŋ itĭ                           sĭz bartı-ğız itĭ

ul bartı itĭ                                alar bartı (-lar) itĭ

Örnekler: Min Pekimge kĭrtĭm itĭ, kitĭp qalğan “Pekim’e uğramıştım, gitmiştir”; Sin qaltıŋ itĭ anta, nan altıŋma? “Sen orada kalmıştın, ekmek aldın mı?”; Ul kitĭrtĭ palıq, pĭşĭrebĭsler “O balık getirmiş, şimdi kızartırız” (Sibirya Tatarları, Baraba şivesi); Min kürĭp qaltım it, ul sĭske kĭrtĭ “Ben onun size girdiğini gördüm”; Sin Sağitke partıŋ it Ğafur bĭlen, matur pula titĭmĭ? “Sen Ğafur’la Sağit’e gitmiştin, sandal olacak dedi mi?”; Gewher ebem partı itĭ muyılğa, igĭ petre kitĭrĭptĭ “Kuş kirazına Gewher ablam gitmişti, iki kova getirdi”; Pĭs Wermehlĭge partığ it pı yasta “Bu ilkbaharda biz Vermehli’ye gitmiştik” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı).

Tatar dilinin bütün ağızlarında da -dı idĭ geçmiş zaman biçimi aynı anlamları belirtir:

1) Geçmişte gerçekleşen eylemin sonucunu. Eylemin gerçekleşme zamanı zaman anlamını belirten kelimeler veya bağlamla daha da pekiştirilir: Kiçe pamidurğa su sipmedĭmiyĭ caŋgır cawa dip, sibim elĭ “Dün domatesleri yağmur yağacak diye sulamamıştım, şimdi sulayayım”; Sin kürdĭŋiy anı, kildiŋiy ul çaqta ĭşten “Sen gördün onu, o zaman işten gelmiştin” (Orta şive, Perm ağzı); Meşke tozladığızıyı, bik tozlı bulğan “Mantar tuzlamıştık, çok tuzlu olmuş” (Orta şive, Krasnoufimsk ağzı); Munça caqtığıyı Ğaptulla qaytuğa “Ğaptulla döndüğünden hamamı yakmıştık”; Ostağa da ĭşleştiyĭ, bik te ardıyı, min de aqça birgeniyĭm “Ustaya yardım etti, çok yoruldu, ben de para verdim”; Elĭ kiçe gĭne öyge şaltırattımıyı “Daha dün eve telefon ettim” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Min anda küpten tĭgĭl buldım idĭ “Ben orada geçende olmuştum” (Mişer şivesi, Çistay ağzı); Min anı üsĭm kürtĭm itĭ “Ben onu kendim görmüştüm”; Qısım qarağat alıp qayttı itĭ “Kızım frenk üzümü getirdi” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı).

2) Konuşma anına kadar gerçekleşen eylemi: Sin kitkençĭ dip kildĭmiyĭ “Sin gidinceye kadar geldim”; Bereŋgiler aldığıyı, kĭrler cudım “Patatesi topladık, onun için çamaşırları yıkadım” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Sıyır suydık idĭ, bazarga alıp kittĭ “İneği kesmiştik, pazara götürdü” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı); Bal′i başladım idĭ, yını yĭtmedĭ “Örmeye başlamıştım, yünü yetmedi” (Mişer şivesi, Çistay ağzı);

3) Gerçekleşmek üzere olan, ama belirli sebepler dolayısıyla gerçekleşmeyen eylemi: Ul eytmese, kĭrĭp kittĭmiyĭ, idennerĭn buyağannı kürmegenmĭn “O söylemese içeri geçecektim, döşemelerini boyamış olduklarını görmemişim”; Çığarıp taşladımıyı, eytmeseler “Söylemeseler dışarı atacaktım”; Qaytıp kittĭmiyĭ, maşina bulsa “Araba olsaydı gidecektim”; Aldımıyı, qaramasam “Bakmasaydım, alacaktım” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Onottımıyı akça birĭrge “Para vermeyi unutacaktım”; Brigadir kitĭp bardıyı kĭrĭp kalmasak “Görmeseydik ekip başı gidecekti”; At′ıp taşladım idĭ “Az kaldı söyleyecektim” (Mişer şivesi, Sergaç ağzı);

4) Şart eylemi: İntĭ Tefkĭnge yĭttĭh it, matur posolmasa “Sandal bozulmamış olsaydı Tefkin’e ulaşacaktık”; Yaŋğır pulmasa, tantsığa partıh it “Yağmur yağmasydı kulübe gidecektik”; Min uqığan pulsam, institutnı pĭtĭrtĭm it “Okusaydım, enstitüyü bitirecektim” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Bĭznĭŋ pĭrsidetĭl Wahitov bulsa, bĭz alğa çıktıgıy “Bizim reis Vahitov olsaydı, yarışta birinci olurduk” (Mişer şivesi, Çistay ağzı); Üzĭmnen surasağız tikey birdĭmiyĭ “Benden sorsaydınız bedava verecektim”; Bĭlgen bulsam, siŋa kildĭmiyĭ “Bilseydim, sana gelecektim” (Orta şive, İçkin ağzı); Bĭlgen bulsam, qaytmadım dayı “Bilseydim, dönmeyecektim” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı);

5) Hemen konuşma anına kadar gerçekleşmiş olan bariz, gerçek eylemi. Bu anlamda -dı idĭ biçimi anlamında temel yeri eylemin sona ermesi tutan -dı belirli geçmiş zaman biçimine yakın durur: Siŋa aqça kitĭrdĭmiyĭ “Sana para getirdim” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Ğalime apa kĭrdiyĭ, sin öyde bulmadıŋ “Ğalime nine girdi, sen evde yoktun” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Urındık birdĭm idĭ, utır “Sandalye verdim, otur” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı); Elĭ gĭne Çistaydan kat′tım idĭ “Demin Çistay’dan döndüm” (Mişer şivesi, Çistay ağzı).

***

-dı idĭ geçmiş zaman biçimi Tatar dilinin bütün şivelerinde de kullanılır ve onun çekirdek unsurlarından sayılır. -dı idĭ biçiminin anlamı ve çekilişindeki özellikleri bakımından Tatar dili şiveleri birbirlerinden ayrılmazlar. Yukarıda belirtildiği gibi -dı idĭ geçmiş zaman biçiminin izoglosu adacıklar şeklinde Orta İdil ve Batı Sibirya topraklarında yer alır.

Tatar şiveleri sistemi dışında -dı idĭ geçmiş zaman biçiminin izoglosu Türk, Yakut, Gagauz, Kırım Tatarları, Kırgız dillerini kapsar. -dı idĭ (erdĭ)  biçimi Türk dillerinin birçok anıtında da kaydedilmiştir (Malov 1951, 154, 158, 179, 186; Şukurov 1966, 103; Nigmatov  1978, 21).

-açaq idĭ biçimi

Geçmiş zamanın -açak ortacı temelinde idĭ yardımcı fiiliyle yapılan bileşik biçimi Orta şivenin bazı ağızlarında (Kazan ardı, Dağ tarafı ve Kama önü Kreşinleri ağızlarında) dar kullanılışa sahiptir. Başka ağızlarda bu biçime seyrek rastlanır.

-açaq idĭ geçmiş zaman biçimi yardımcı fiile eklenen şahıs ekleriyle çekilir:

min baraçaq idĭ-m                  bĭz baraçaq idĭ-k

sin baraçaq idĭ-ŋ                     sĭz baraçaq idĭ-gĭz

ul baraçaq idĭ                          alar baraçaq idĭ (-ler)

Olumsuzluk şekili aşağıdaki usullerle yapılır:

a) Fiiliŋ kökünden sonra gelen -ma olumsuzluk eki yardımıyla:

min bar-ma-yaçaq idĭm          bĭz bar-ma-yaçaq idĭk

sin bar-ma-yaçaq idĭŋ             sĭz bar-ma-yaçaq idĭgĭz

ul bar-ma-yaçaq idĭ                alar bar-ma-yaçaq idĭ (-ler)

b) Ortaç kökünden sonra gelen tügĭl kelimesi yardımıyla:

min baraçaq tügĭl idĭm           bĭz baraçaq tügĭl idĭk

sin baraçaq tügĭl idĭŋ              sĭz baraçaq tügĭl idĭgĭz

ul baraçaq tügĭl idĭ                 alar baraçaq tügĭl idĭ

-açaq idĭ geçmiş zaman biçimi edebî dildeki gibi kesilen şart eylemi belirtmek için kullanılır: Kiç bulmasa, bu ĭş zaqqa barmayaçağıyı “Akşam olmasaydı, bu işi çabuk bitireceklerdi”; Suğa töşĭp kiteçegiyi, yarıy totıp aldı “Suya düşecekti, iyi ki, tutuverdi”; Calğa da qaytaçağıyı, çaqırmadılar “Tatile dönecekti, çağırmadılar”; Kĭşĭge rehet kürseteçek tügĭl idĭ “Kişiye iyilik yapmayacaktı”; Saniya tĭgĭnĭŋ bitĭne berĭp eyteçek idĭ, behĭtĭne öyde bulmadı “Saniya onuna yüzüne vurup söyleyecekti, şansına evde değildi” (Orta şive, Kazan ardı ağzı).

***

-açaq idĭ geçmiş zaman biçimi şiveler sisteminin kullanılması zorunlu olmayan unsurlarındandır. O, Orta şivenin ağızlarında bile sınırlı kullanılışa sahiptir. Buna rağmen, bu bildirme kipi biçiminin bulunmasıyla Orta şive Tatar dilinin başka şivelerinden ayrılmaktadır.

Tatar dili şiveleri sistemi dışında -açaq idĭ biçiminin izoglosu Azerbaycan, Gagauz, Kırım Tatarları, Kumuk dillerinden geçer.

-ulı idĭ biçimi

-ulı geçmiş zaman biçiminin kaydedildiği ağızlarda -ulı ortacı temelinde idĭ yardımcı fiiliyle yapılan -ulı idĭ birleşik biçimi de kullanılmaktadır. Bu biçim yardımcı fiile eklenen şahıs ekleriyle çekilir. Burada bu birleşik biçimin -ulı biçiminden farklı olarak bütün ağızlarda da sınırlı şekilde kullanıldığını belirtmek gerekir. O, belirli bir derecede sadece Tobol-İrtiş şivesinin ağızlarında aktifleşir. Orta şivede -ulı idĭ biçimi her ağız için has olan belirli bir grup fiilden oluşur:

min çakırulı idĭ-m                   bĭz çakırulı idĭ-k

sin çakırulı idĭ-ŋ                     sĭz çakırulı idĭ-gĭz

ul çakırulı idĭ                          alar çakırulı idĭ (-ler)

Orta şivenin birçok ağzında idĭ yardımcı fiili [d] ünsüzünün istikrarsızlığı dolayından -ulı biçimine eklenir: çakırulıyı. Sibirya Tatarları şivelerinde idĭ yardımcı fiilinin itĭ, it fonetik varyantları da mevcuttur: tsakırulı it.

-ulı idĭ geçmiş zaman biçiminin olumsuz şekli -ulı temelinden sonra gelen tügĭl “değil” kelimesi yardımıyla yapılır:

min çakırulı tügĭl idĭ-m           bĭz çakırulı tügĭl idĭ-k

sin çakırulı tügĭl idĭ-ŋ             sĭz çakırulı tügĭl idĭ-gĭz

ul çakırulı tügĭl idĭ                  alar çakırulı tügĭl idĭ (-ler)

Bu biçimin anlamında önemli yeri sonuç, öncelik nüansları katılan pasif eylem tutar: Bĭz bügĭn aşqa çaqırulı idĭk “Biz bugün meclise davetliydik”; Qaytkanda kĭrdĭk, aşı pĭşülĭ idĭ, çeyi qaynawlı idĭ “Dönerken uğradık, çorbası pişmişti, çayı demlenmişti” (Orta şive, Minzele ağzı); İrten maşina bĭlen kiltĭm, ul kitülĭ itĭ “Sabah arabayla geldim, o gitmişti”; Ektebĭrte kittĭ, pasılkası yanı yılta kilülĭ itĭ intĭ “Ekimde gitti, yeni yılbaşına kolipostalı geldi”; Qotalar kilgente, tuyları usulı itĭ “Dünürler geldiğinde düğün sona ermişti artık”; Pĭs anta kös paşta partıq, Aksurkinta tırnagüs pĭşülĭ itĭ “Biz sonbahar başlarında gittik, Aksuktin’da Frenk üzümü yetişmişti artık” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı).

-ulı idĭ geçmiş zaman biçimi geçmişte mutat ve devamlı şekilde gerçekleşen eylemleri de belirtir: Ĭlĭk pĭste ürtehnĭ ken atulı tügĭl itĭ “Eskiden bizde ördekleri az avlarlardı”; Pĭsnĭŋkĭ monta semelüt otsmas poron, torağa keme bĭlen parulı itĭ “Uçaklar uçmaya başlayıncaya kadar biz şehre gemilerle giderdik”; Qunaq kilse pötön awıl men anı qunaqqa yörtülĭ itĭ “Misafir gelse, onu bütün köy misafir ederdi” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı); Ĭlĭk utınnı at bĭlen taşulıyı “Eskiden odunu atla taşırlardı”; Suğış yıllarında ıstansadan tawarnı küterĭp qaytulıyı “Savaş vaktinde malları istasyondan insanlar omuzlarında taşırlardı” (Orta şive, Kazan ardı ağzı).

***

-ulı idĭ geçmiş zaman biçiminin izoglosu geniş yayılış alanına sahip olmasına rağmen bu biçim Tatar dili şiveleri sisteminin çekirdek kısmına girmez. Özel sistemlerin içinde bile o sadece kullanılması zorunlu olmayan unsurlardan sayılır. Bu eski bildirme kipi biçimi sporadik şekilde sadece orta ve Tobol-İrtiş şivelerinin ağızlarında kullanılır. Onun seyrek şekilde Mişer şivesinin Başkurdistan topraklarında yayılmış olan ağızlarında kullanılması Orta şivenin komşu ağızlarının etkisi sonucu olarak anlatılabilir.

Tatar şiveleri dışında -ulı idĭ biçiminin izoglosu Kazak dilinin Batı Kazakistan topraklarında yayılmış olan ağızlarında yer alır.

-uçan idĭ biçimi

Geçmiş zamanın -uçan ortacı temelinde idĭ yardımcı fiili yardımıyla yapılan -uçan idĭ bileşik biçimi sınırlı şekilde kullanılmasına rağmen Orta (Kazan Tatarları) şivenin -uçan ortacı kaydedilen ağızları için (Kazan ardı, Dağ tarafı, Minzele, Böri ve Başkurdistan’ın batı bölgelerinde yayılmış olan ağızları) için hastır. -uçan idĭ geçmiş zaman biçimi idĭ yardımcı fiiline (-uçanıyı) eklenen şahıs ekleri yardımıyla çekilir:

min baruçan-ıyım                   bĭz baruçan-ıyıq

sin baruçan-ıyıŋ                      sĭz baruçan-ıyığız

ul baruçan-ıyı                         alar baruçan-ıyı-lar

-uçan idĭ geçmiş zaman biçiminin olumsuz şekli ortaç temelinden sonra gelen tügĭl “değil” kelimesi yardımıyla yapılır:

min baruçan tügĭl iyĭm           bĭz baruçan tügĭl iyĭk

sin baruçan tügĭl iyĭŋ              sĭz baruçan tügĭl iyĭğĭz

ul baruçan tügĭl iyĭ                 alar baruçan tügĭl iyĭ

-uçan idĭ geçmiş zaman biçimi eylemi şahıs veya nesnenin geçmişteki özelliği olarak belirtir: Min yeş wahıtta salqın su bĭlen yuwınuçanıyım “Gençken ben soğuk suyla yıkanırdım”; Sarı maynı min çileklep ezĭrlep quyuçanıyım “Eritilmiş yağı ben kova kova hazırlardım”; Sin bit qaznı bik küp asırawçanıyıŋ “Sen kazları çok tutardın”; Buldırğanda balalarğa gĭl üzĭm tĭgĭp kidĭrtüçeniyĭm “Elimden geldiğinde çocuklara kendim dikip giydirirdim”; Bĭz buzanı üzĭbĭz yasawçanıyıq “Biz birayı kendimiz yapardıq”; Ĭlĭk halık kindĭr üstĭrüçeniyĭ “Eskiden insanlar keteni kendileri ekerlerdi” (Orta şive, Minzele ağzı); Babaŋ mal totarğa yaratuçanıyı “Deden mal tutmayı severdi” (Orta şive, Berengi ağzı); Min kebĭste aşı aşawçan tügĭl iyĭm “Ben lâhana çorbasını yemezdim”; Qara cilekke bĭznĭkĭler mariğa cĭrüçenneriyĭ “Yaban mersini toplamak için bizimkiler Marilere giderlerdi” (Orta şive, Kazan ardı ağzı).

***

-uçan idĭ geçmiş zaman biçimi şiveler sisteminin çekirdek kısmına girmez, sadece onun taşrasında yer alır. Buna rağmen, bu biçim Orta (Kazan Tatarları)  şivenin en bariz özelliklerinden sayılır. -uçan idĭ biçiminin izoglosu -uçan şimdiki zaman biçiminin izoglosuyla aynıdır. Tatar şiveleri dışında -uçan idĭ geçmiş zaman biçimi kaydedilmemiştir.

-uçı idĭ biçimi

-uçı itĭ biçimi -uçı biçimi gibi Baraba şivesi için hastır. -uçı ve -uçı idĭ biçimlerinin yegâne kullanılış olayları Orta şivenin Dağ tarafı ağzında kaydedilmiştir. Baraba şivesinde -uçı itĭ geçmiş zaman biçimi yapısında itĭ yardımcı fiilinin bulunmasından dolayı geçmişte mutat şekilde defalarca tekrarlanan eylemleri belirtir.

Örnekler: Pĭs awılta yeşegensĭn, pĭs mal totuçı itĭk “Köyde yaşadığımız için, mal tutardık”; Pĭs te pı ışkulta uquçı itĭk “Biz de bu okulda okumuştuk” (Sibirya Tatarları, Baraba şivesi).

-uçı itĭ biçimi benzer anlamlarda Kazak, Karaçay-Balkar, Kırgız dillerinde kullanılır. Bu dillerde o geçmişteki sona ermemiş mutat eylemi belirtir.

Orta şivenin Dağ tarafı ağzında -uçı idĭ biçimi geçmişte gerçekleşecek olan fakat bir takım nedenler dolayısıyla sona dek gerçekleşmeyen eylemi belirtir. Bu biçim idĭ yardımcı fiiline eklenen şahıs ekleri yardımıyla çekilir:

baruçı idĭm                 baruçı idĭk

baruçı idĭŋ                  baruçı idĭgĭz

baruçı idĭ                    baruçı idĭ (-ler)

Örnekler: Min bügĭn bereŋgĭ aluçı idĭm “Ben bugün patates toplayacaktım”; Elfinur qaytıp citse, qunaqqa baruçı idĭgĭz “Eğer Elfinur yetişseydi, misafirliğe gidecektiniz”; Biz utın kisüçĭ idĭk, caŋgır çıqtı “Biz odun kesecektik, yağmur başladı” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı).

 

Sonuç

Çekirdek unsur sayılan -a idĭ biçiminin birçok fonetik ve morfolojik varyantı vardır. Orta şive için idĭ yardımcı fiilinin temel fiille kaynaşması hastır: barayı > bara idĭ. Mişer şivesinde o ayrı şekilde kullanılır: bara idĭ. Sibirya Tatarları şiveleri başkalardan şahıs ekleriyle çekilen -atı itĭ biçiminin kullanılmasıyla ayrılır. Bu biçimle yanı sıra burada onun kısalmış varyantı da kullanılır: alatıytım, altıytıŋ, alatıytı, alatım, alatık. Aynı şey -ğan idĭ, -a torğan idĭ biçimleri için de hastır: -a torğanıyı > -a torğa idĭ (Orta şivede), -gan idĭ, -a torgan idĭ (Mişer şivesinde). Sibirya Tatarları şivelerinde bu biçimlerin iki türü de kullanılır: -ğayıntı, -ğaytı, -ğantı, -ğayı; -atığan itĭ, -atıhan it, -atığayıntı, -atığaytı, -atığayt, -atıhaynt, -atığan. Onlar bu şivelerin tasnifi özellikleri sayılırlar.

-ganda idĭ,  -uçan idĭ, -uçı idĭ, -ulı idĭ, -adır idĭ, -ır idĭ, -açaq idĭ biçimleri sadece özel sistemler içinde kullanılırlar. Demek onlar şiveler sisteminin kullanılması zorunlu olmayan unsurlarından sayılırlar ve onun taşrasında yer alırlar. Bilindiği gibi bu biçimler sadece belirli şivelerde kullanılırlar. Mesela, -ganda, -ganda idĭ biçimlerinin izoglosu Orta şivenin sadece Nokrat ve Glazov ağızlarını kapsar. -uçan idĭ biçimi Kazan ardı topraklarında, Tataristan’ın Dağ tarafı bölgesinde, doğu bolgelerinde ve Başkurdistan’ın batı bölgelerinde adacıklar şeklinde bir takım izoglosları meydana getirir. -açaq idĭ biçiminin yayılış alanı Orta (Kazan Tatarları) şive sistemi içinde bile sınırlanmıştır. -adır idĭ, -ulı idĭ, -ır idĭ biçimlerinin izoglosları çeşitli şivelerin içinde geniş yayılış alanına sahiptir. Buna rağmen bu biçimlerin birçoğu ayrı şivelerin tasnifi özellikleri sayılabilirler.

Geçmiş zaman biçimleri sistemi içinde Tatar şivelerinin tasnifi özellikleri olarak aşağıdakiler sayılır:

1) Orta şive için:

a) -dı biçiminin ki, ise edatlarıyla birlikte kullanılması; -dı biçiminin zaman anlamlarından başka modal anlamları da belirtmesi;

b) -ganda, -ganda idĭ, -uçan idĭ, -açaq idĭ biçimlerinin bulunması;

c) -a idĭ, -adır idĭ, -gan idĭ, -ır idĭ, -dı idĭ, -a torgan idĭ biçimlerinin kısalmış varyantlarının kullanılması;

2) Mişer şivesi için yardımcı fiilin ayrı şekilde kullanılması ve -a idĭ, -gan idĭ, -ır idĭ, -adır idĭ, -dı idĭ, -a torgan idĭ bileşik biçimlerinin hiçbir değişikliğe uğramadan korunması hastır;

3) Sibirya Tatarları şiveleri için has özellikler:

а) -atı itĭ geçmiş zaman biçiminin kullanılması;

е) Bildirme kipi biçimlerinin -ğayıntı, -ğaytı, -ğayı, -atıytı; -atığan itĭ, -atıhan it, -ğaytı, -ğantı, -ğayı, -atıytı; -atığan itĭ, -atıhan it, -atığayıntı, -atığan kısalmış şekillerinin kullanılması;

g) -ır idĭ geçmiş zaman biçiminin kullanılmaması.

 

KAYNAKLAR

BASKAKOV N. A. (1940). Nogayskiy Yazık i Yego Dialektı,  Moskva-Leningrad.

BASKAKOV N. A. (1956). “Sistema spryajeniya ili izmeneniya slov po litsam v yazıkax Tyurkskoy gruppı”, Sravnitelnaya Grammatika Tyurkskix Yazıkov. Morfologiya, Moskova.

BLAGOVA G. F. (1976). “İmena deystviya v tyürkskix yazıkax sredneaziatskogo regiona”, Tyurkologiçeskiye İssledovaniya, Moskva, s. 68.

GADJİYEVA N. Z. (1976). Tyurkoyazıçnıyı Arealı Kavkaza, Moskva.

İVANOV S. N. (1969). Rodoslovnoyo Drevo Tyurok Abu-l Gazi-hana... Grammatiçeskiy Oçerk (İmya i Glagol. Grammatiçeskiye Kategorii), Taşkent.

FAZILOV E. İ-ZİYATOVА M. T. (1978). İzıskannıy Dar Tyurkskomu Yazıku. Grammatiçeskiy Traktat XIV Veka Na Arabskom Yazıke. Vvedeniye, Leksiko-Grammatiçeskiy Oçerk, Perevod, Glossariy. Grammatiçeskiy Ukazatel, Taşkent.

KAYDAROV A. T. (1966). “Uygurskiy (novouygurskiy) yazık”, Yazıki Narodov SSSR,  T. 2., Tyurkskiye Yazıki, Moskva, 363-386.

KONONOV A. N. (1960). Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka, Moskva.

KONONOV A. N. (1969). Rodoslovnaya Turkmen. Soçineniye Abu-l-Gazi Hana Hivinskogo, Moskva.

KORKİNA Y. İ. (1970). Nakloneniya Glagola v Yakutskom Yazıke, Moskva.

MALOV S. Y. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti. Tekstı i              İssledovaniya, Moskva.-Leningrad.

MAXMUTOVA L. T. (1978), Opıt İssledovaniya Tyürkskih Dialektov. Mişarskiy Dialekt Tatarskogo Yazıka, Moskva.

NASİLOV V. M. (1940). Grammatika Uygurskogo Yazıka, Moskva.

NİGMATOV H. G. (1978). Morfologiya Yazıka Vostoçno-Tyürkskih Pamyatnikov XI-XII Vekov (po Materialam Soçineniy Yusufa Balasagunskogo, Mahmuda Kaigarskogo, Ahmeda Yugnakskogo): Avtoref. diss. ... d-ra. filol. Nauk, Baku.

URUSBİYEV İ. H. (1963). Spryajeniye Glagola v Karaçayıvo-Balkarskom Yazıke, Çerkessk.

ORUZBAYEVA B. O. (1955). Formı Proşedşego Vremeni v Kirgizskom Yazıke, Frunze.

CELEY, L., (1947), Tatar Dialektologiyesi, Kazan.

ÇAYKOVSKAYA, A.İ., (1978), Tyurkskaya Grammatika v Araboyazıçnıx Filologiçeskix Traktatax XIII-XIV vv. (Glagol),  Taşkent.

ÇARIYAROV B. (1969). Gunorta-Gunbator Türki Dillerde İşlik Zamannarı, Aşgabat,  s. 248.

SADVAKASOV G. (1976). Yazık Uygur Ferganskoy Dolinı, Alma-Ata.

SEVORTYAN E. V. (1966). Affiksı İmennogo Slovoobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yazıke. Opıt Sravnitelnogo İssledovaniya, Moskva.

Sovremennıy Kazahskiy Yazık (1962),  Alma-Ata.

ŞİRALİJEV M. (1962).  Azerbajcan Dialektologiyası Esasları, Baku.

ŞUKUROV Ş. İ. (1966). İstoriya Razvitiya Glagolnıh Form Uzbekskogo Yazıka, Taşkent.

TURSUNOV A. (1969).  “Kategoriya vremeni glagola v kirgizskom yazıke”, Voprosı Kategorii Vremeni i Nakloneniya v Tyurkskix Yazıkax,  Baku.

YULDAŞEV A. A. (1965). Analitiçeskiyi Formı Glagola v Tyurkskix yazıkax, Moskva.