İBRAHİM ŞİNASİ’NİN SİYASÎ REJİM TİPLERİNE YÖNELİK FİKİRLERİ: MEŞRUTİYET, CUMHURİYET, SALTANAT VE TANZİMAT

Yıl 2025, Sayı: 75, 463 - 492, 08.10.2025

Ebuzer Karaaslan

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1799448

Öz

Modern Türk düşüncesi ve edebiyatının kurucu şahsiyetlerinden biri olarak kabul edilen İbrahim Şinasi, Tanzimat Devri’nde siyasete ilgi duyan parlak bir entelektüel figür olmasına karşın bugüne değin kendisinin siyasî fikriyatının yeteri kadar araştırılmadığı fark edilmektedir. Bu çalışma, Şinasi’nin meşrutiyet, Tanzimat, saltanat ve cumhuriyet gibi siyasî rejim tiplerine yönelik fikirleri ile bu fikirler bağlamında Osmanlı siyasî rejimine yönelik eleştirilerini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Veri toplama ve işleme tekniği olarak doküman analizine dayalı yürütülen araştırma kapsamında Şinasi’nin gazete yazıları ve şiirlerinin yanı sıra arşiv kayıtları ve konuyla alakalı yetkin eserlere müracaat edilmiştir. Çalışmada Şinasi’nin meşrutiyet ve cumhuriyet rejimlerine pozitif bir değer atfettiği, ancak imparatorluğun idare modeli olarak Tanzimat rejimini savunduğu ortaya çıkarılmıştır. Şinasi’nin bakış açısından Tanzimat rejimi, hak, adalet ve akıl kavramları ekseninde kurgulanan, iktidarın görev ve yetkilerinin kanunlarla sınırlandırıldığı, adil kanunların idare ettiği bir rejim olarak takdim edilmektedir. Bu bağlamda Şinasi’nin siyasî rejim türlerine yaklaşımını belirleyen öncelikli husus, iktidarın kanunla sınırlandırılması fikridir. Çalışmada Tanzimat rejiminin, saltanat makamını korumakla birlikte sultanın sahip olduğu yetkileri kanunla sınırlayan, cumhuriyet ve meşrutiyet rejimlerini ise seçim kurumunun varlığı dolayısıyla dışlayan karma bir rejim olduğu ortaya konmuştur. Söz konusu dışlamanın arka planında ise geniş halk kitlelerinin yaygın cehaleti, Osmanlı politik toplumunun henüz yeterince olgunlaşmaması ve imparatorluğun çok milletli yapısından kaynaklanan endişeler bulunmaktadır. Bu bağlamda Şinasi’nin, imparatorluk için Tanzimat rejimini mutlak ve nihai bir idare modeli olarak değil, bir geçiş dönemi rejimi olarak öngördüğünü ifade etmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

İbrahim Şinasi , Tanzimat , Meşrutiyet , Cumhuriyet , Saltanat , Kanun , Serbestiyet

İbrahim Şinasi’s Ideas on Political Regime Types: Constitutionalism, Republic, Sultanate and Tanzimat

Öz

Although İbrahim Şinasi, considered one of the founding figures of modern Turkish thought and literature, was a brilliant intellectual figure who was deeply interested in politics during the Tanzimat Period, it is notable that his political thought has not been sufficiently researched to date. This study aims to reveal Şinasi's ideas on political regime types such as constitutionalism, Tanzimat, sultanate, and republic and his criticisms of the Ottoman political regime in the context of these ideas. As part of the research conducted based on document analysis as a data collection and processing technique, reference was made to Şinasi's newspaper articles and poems, as well as archive records and relevant authoritative works. The study reveals that Şinasi attributed a positive value to the constitutionalism and republican regimes but defended the Tanzimat regime as the administrative model of the empire. From Şinasi's point of view, the Tanzimat regime is presented as a regime constructed on the axis of the concepts of right, justice, and reason, in which the duties and powers of the government are limited by laws and governed by just laws. In this context, the primary issue that determines Şinasi's approach to the types of political regimes is the idea of limiting power by law. The study reveals that the Tanzimat regime was a mixed regime that preserved the office of the sultanate but limited the sultan's powers by law while excluding the republic and constitutionalism regimes due to the existence of the electoral institution. This exclusion was motivated by widespread ignorance among the population, the immaturity of Ottoman political society, and concerns about the empire's multinational nature. In this context, it is possible to state that Şinasi envisioned the Tanzimat regime for the empire not as an absolute and final administrative model, but as a transitional regime.

Anahtar Kelimeler

İbrahim Şinasi , Tanzimat , Constitutionalism , Republic , Sultanate , Law , Liberty

Kaynakça

• Akşin S, “Birinci Meşrutiyet Meclis-i Mebusan”, C. 25, S. 1, 1970, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, ss. 19-39.
• Akün Ö F, “Şinasi”, İslam Ansiklopedisi, XI. Cilt, 2. Baskı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, ss. 545-560.
• Akyüz K, “Şinasi'nin Fransa'daki Öğrenimi ile İlgili Bazı Belgeler”, C. 3, S. 31, 1954, Türk Dili, ss. 397-405.
• Akyüz K, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri (1860-1923) I, 3. Baskı, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, 1979.
• Berkes N, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yay. Haz. A. Kuyaş, 18. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2012.
• BOA, A.MKT.MVL, 127 – 91; 10 Zilkade 1277.
• Davison R H, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, Cilt I, Çev. O. Akınhay, Papirüs Yayınevi, İstanbul, 1997.
• Davison R H, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, Çev. O. Akınhay, 2. Baskı, Agora Kitaplığı, İstanbul, 2005.
• Ebüzziya Z, Şinasi, Yay. Haz. H. Çelik, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997.
• Engelhardt E P, Tanzimat ve Türkiye, Çev. A. Reşad, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1999.
• Enginün İ, Yeni Türk Edebiyatı, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923), 15. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2020.
• Erol S, “Türk Basın Tarihinde İbrahim Şinasi Efendi ve Tasvîr-i Efkâr Gazetesi”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C. 5, S. 2, 2019, ss. 273-295.
• Eryılmaz B, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret Yayınları, İstanbul, 1992.
• Eryılmaz B. Kamu Yönetimi, Umuttepe Yayınları, Kocaeli, 2015.
• Fuat M, Şinasi, Yaşamı, Düşünce Dünyası, Sanatçı Kişiliği, Seçme Yapıtları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999.
• Gencer B, İslam’da Modernleşme (1839-1939), 3. Baskı, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2014.
• Gibb E J W, A History Of Ottoman Poetry Vol V, 2. Edition, Lowe And Brydone Ltd., London, 1967.
• Göçgün Ö, Belgelerle Yeni Türk Edebiyatı Tarihi - I - (Tanzimat Sonrası Arayışlar Dönemi), Nisan Kitabevi, Ankara, 2022.
• Gözler K, “Hukuk Açısından Monarşi ve Cumhuriyet Kavramlarının Tanımı Sorunu”, C. 54, S. 1, 1999, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, ss. 51-62.
• “Havâdis-i Hariciye - Avrupa - Roma Mes’elesi”, Tasvîr-i Efkâr, No: 1, Selh-i Zilhicce 1278, ss. 2.
• “Havâdis-i Hariciye - Avrupa”, Tasvîr-i Efkâr, No: 1, Selh-i Zilhicce 1278.
• “Havâdis-i Hariciye - Avrupa”, Tasvîr-i Efkâr, No: 31, 18 Rebîulâhir 1279.
• “Havâdis-i Hariciye - Avrupa”, Tasvîr-i Efkâr, No: 36, 7 Cemâziyelevvel 1279.
• “Havâdis-i Hariciye - Avrupa”, Tasvîr-i Efkâr, No: 203, 8 Muharrem 1281.
• Hayta N, Tarih Araştırmalarına Kaynak Olarak Tasvîr-i Efkâr Gazatesi (1278/1862 - 1286/1869), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018.
• İğdemir U, Kuleli Vak’ası Hakkında Bir Araştırma, 2. Baskı, TTK Basımevi, Ankara, 2009.
• “İlânat”, Tasvîr-i Efkâr, No: 269, 2 Ramazan 1281.
• “İlânat”, Tasvîr-i Efkâr, No: 268, 28 Şaban 1281.
• İnal İ M K, Son Asır Türk Şairleri, IV Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1970.
• İnalcık H, “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfi - Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları”, C. 13, S. 2, 1958, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, ss. 102-126.
• İskit S, Hususî İlk Türkçe Gazetemiz “Tercümaniahval” ve Agâh Efendi, Ulus Basımevi, Ankara, 1937.
• Kaplan M, Namık Kemal, Hayatı ve Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1948.
• Karaaslan E, “Yeni Belgeler Işığında İbrahim Şinâsî’nin Mehmed Emin Âli Paşa İle Münasebetlerinin Erken Dönemi”, C. 16, S. 4, 2024, History Studies, ss. 593-613.
• Karaaslan E, “Tanzimat Devri’nde Edebiyat ve Siyaset: İbrahim Şinasi ve Sultan Abdülmecid Arasındaki Münasebetler”, C. 64, S. 3, 2024, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, ss. 723-747.
• Kia M, The Ottoman Empire A Historical Encyclopedia, Volume I, BC-CLIO, California, 2017.
• Kuntay M C, Sarıklı İhtilâlci Ali Suavi, Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul, 1946.
• Kuntay M C, Namık Kemal, Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında, Cilt I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• Mardin Ş, Türk Modernleşmesi, Makaleler 4, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991.
• Mardin Ş, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, Çev. F. Unan vd., İletişim Yayınları, İstanbul, 1996.
• Mermutlu B, Sosyal Düşünce Tarihimizde Şinasi, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2003.
• Mermutlu B, “Medeniyeti İbrahim Şinasi Efendi’ye Sormak”, Unutmadıklarımız XIX. Yüzyıl - Türkiye Sosyolojisi 2, Ertan Eğribel (Yay. Haz.), ss. 283-308, Kardeşler Matbaası, İstanbul, 2001.
• Oğur Y, “Osmanlı-Cumhuriyet Modernleşmesinde İki Özgürlük Kavramı”, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2005.
• Onan N H, Namık Kemal'in Talim-i Edebiyat Üzerine Bir Risalesi, Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, Ankara, 1950.
• Onaran B, “Kuleli Vakası Hakkında “Başka” Bir Araştırma”, S. 5, 2007, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, ss. 9-35.
• Ortaylı İ, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yayınları, İstanbul, 1987.
• Ortaylı İ, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2020.
• Râsim A, Matbû'ât Tarihine Medhal İlk Büyük Muharrirler'den Şinâsî Câmi‘ ve Mürettibi: Ahmed Râsim 1927, Haz. F. Korkmaz, Detay Yayıncılık, Ankara, 2016.
• Sami Ş, Kâmûs-ı Türkî, Haz. R. Gündoğdu, N. Adıgüzel ve E. F. Önal, 2. Baskı, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2012.
• Sevük İ H, Türk Teceddüd Edebiyatı Târîhi, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1340.
• Şinasi, Sadr-ı Esbak Merhûm Reşid Paşa Hazretlerinin Sitâyişini Mutazammın Olan Bazı Kasâid-i Âcizânemdir, İstanbul, 1275?.
• Şinasi, Müntehabât-ı Eş’ârım, 2. Baskı, Tasvîr-i Efkâr Matbaası, İstanbul, 1287.
• Şinasi, Divan-ı Şinasi Yay. Haz. E. Tevfik, 4. Baskı, Matbaa-i Ebüzziya, Konstantiniyye, 1303a.
• Şinasi, Müntehabât-ı Tasvîr-i Efkâr, Yay. Haz. E. Tevfik, Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniyye, 1303b.
• Şinasi, Şinasi, Bütün Eserleri, Haz. İ. Parlatır ve N. Çetin, Ekin Kitabevi, Ankara, 2005.
• Tanpınar A H, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Yay. Haz. A. Uçman, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.
• Tansel F A, Makaleler, Külliyat IV, Yazar: Şinasi, Dün Bugün Yayınevi, Ankara, 1960.
• Tevfik E, Bir İngiliz Risâle-i Mevkûtesinden, Yeni Tasvîr-i Efkâr, No: 4, 14 Cemâziyelevvel 1327.
• Tevfik E, Nümûne-i Edebiyyât Osmâniyye, 6. Baskı, Matbaa-i Ebüzziya, Konstantiniye, 1329.
• Tevfik E, Şinasi’nin Son Günleri ve Ölümü, Sunar Tiyatrosu Üsküdar Oyuncuları, İstanbul 1971.
• Tevfik E, Yeni Osmanlılar Tarihi, Sadeleştiren: Ş. Kutlu, Hürriyet Yayınları, İstanbul, 1973.
• Topal A E, Cumhurdan Cumhuriyete: Osmanlı Düşüncesinde Saltanat ve Muhalifleri, Telemak Kitap, İstanbul, 2023.
• Ülken H Z, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 12. Baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2015.
• Vefik A, Lehce-i Osmânî, Haz. R. Toparlı, İnc. İ. Parlatır, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
• Yıldırım T, Eşlerinin Gözüyle Edebiyatçılarımız, Selis Kitaplar, İstanbul, 2003.
• Yılmaz H, “From Serbestiyet to Hürriyet”, C. 111, S. 2, 2016, Studia Islamica, ss. 202-230.
• Yılmaz S, Şinasi’nin Düşünce Dünyası ve Mustafa Reşid Paşa’ya Yazdığı Kasidelerin Tematik Tahlili, S. 13, 2013, Gazi Türkiyat, ss. 157-185.