Metinlerarasılık Kavramı Işığında Edebî Hırsızlık

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 2, 224 - 248, 31.12.2021

Samah Ourna

Öz

Bu makale klasik Arap edebiyatı eleştirisindeki “serika” ile modern dönemdeki “metinlerarasılık” kavramlarının birbiri arasındaki benzer yönleri ele almaktadır. Bu bağlamda ortak görüşleri belirlemek amacıyla klasik dönem edebiyat eleştirmenlerinin görüşleri ile Avrupalı eleştirmenlerin görüşleri karşılaştırılmıştır. Çalışmanın sonucunda klasik dönem eleştirmenlerin şairler arasındaki etkileşimin varlığını kabul ettiği görülmüştür. Fakat bu olguya karşı iki karşıt tutum da bulunmuşlardır. Bir grup eleştirmen bu etkileşimi yadırgamış, özgünlük ve farklılığı yok ettiğini düşünmüşlerdir. Başka bir grup eleştirmen ise eski şairlerin bazı fikirlere önceden ulaşması ve bunun neticesinde zamanla yeni fikirlerin tükenmesi gerekçesiyle bu durumu makul karşılamışlardır. Bu son görüşün sahipleri ile batılı eleştirmenlerin, kaynakları açıkça belli olmayacak şekilde yeni bir eser üretmek amacıyla, sonrakinin öncekinden almasının yani metinlerarasılığın kabul edilebilirliği noktasında hem fikir oldukları görülmektedir.
Ayrıca klasik dönemdeki bu eleştirmenler şairler arasındaki etkileşimin nedenlerini de araştırmışlar ve bunu şairlerin benzer ya da aynı çevrede yetişmesi ve şairin edebi birikimi ile ilişkilendirmişlerdir. Bu konuda özgünlüğün öncekilerin bilgisine vakıf olmada saklı gören modern dönem eleştirmenleri ile örtüşmekte fakat sadece isimlendirme konusunda birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Klasik dönem Arap edebiyatı eleştirmenleri bu noktada “itbâ`”, “ahz” ve “ğâra” gibi kavramları kullanırken günümüz eleştirmenleri “metinlerarasılık”, “göstergelerarasılık” ve “metinlerarası ilişkiler” kavramlarını kullanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Metinlerarasılık, Göstergelerarasılık, İtbâ, Ahz, Ğâra

السرقة الأدبية في ضوء مفهوم التناص

Öz

يتناول هذا المقال أوجه التشابه بين مفهومي (السرقة) في النقد العربي القديم؛ و (التناص) في النقد الحديث.
اقتضت خطة العمل تتبُّعَ أقوال النقاد العرب القدماء؛ وموازنتها بأقوال النقاد الأوروبين لتحديد الأفكار المشتركة بينهم.
وقد توصل هذا البحث المتواضع إلى تسليم النقاد القدماء بوجود ظاهرة التأثر والتأثير بين الشعراء؛ لكن مواقفهم منها اختلفت؛ فكانوا في ذلك فريقين: فريق رأى فيها عَيْبًا ومَذَمَّةً تُبعِدُ صاحبها عن الإبداع والتميز، كابن طباطبا، وحازم القرطاجني.
وفريق رآها أمرا سائغا ومقبولا بحكم سَبْقِ الشعراء الأقدمين إلى المعاني واستنفادها بمرور الزمن، كأبي هلال العسكري، والآمدي، والقاضي الجرحاني وغيرهم.
وأصحاب هذا الفريق قد تطابقوا مع النقاد الغربيين في إجازتهم أخدَ اللاحقِ عن السابق من المبدعين، أي تواصل النصوص لإنتاج نص حديث يصعب تمييز أصوله. وهو ماذهب إليه دي سوسير، وباختين، وجوليا كريستينا.
كما أن النقاد القدماء من الفريق الثاني بحثوا عن أسباب ظاهرة التأثر والتأثير بين الشعراء، فوجدوا أنها تعود إلى البيئة الواحدة أو تقارب البيئة بين الشعراء، وإلى المحفوظ الشعري أي ثقافة الشاعر. وهو مارآه: ابن طباطبا، وابن خلدون.
وقد توافقوا في هذا الأمر أيضا مع النقاد المحدثين الذين رأوا أن أصالة المبدع تكمن في اطلاعه على علوم من سبقوه، مثل: فاليري، وتودورف، وجينيت. لكنهم اختلفوا في استخدام المصطلح فحسب، فذكر النقاد العرب القدماء مصطلحات: الاتباع، والأخذ، والإغارة، في حين استخدم النقاد المحدثون مصطلحات: التناص، والتناصية، وتداخل النصوص، وغيرها من المصطلحات الحديثة.

Literary Theft in the Light of Intertextuality

Öz

This article deals with the similarities between the concepts of “theft” in ancient Arab criticism, and “intertextuality” in modern criticism. The action plan required following the words of ancient Arab critics and comparing them with the words of European critics to identify common ideas between them.
This modest research has reached the acceptance of earlier critics of the existence of the phenomenon of influence and influence among poets. However, their location is different on them. So they were two groups: One group saw a flaw and humiliation protecting its owner from creativity and distinctiveness, such as Ibn Tabataba and Hazem Al-Carthaginian. And one group saw this as an acceptable and acceptable subject because ancient poets like Abu Hilal Al-Askari, El-Amadi, Al-Qadi Al-Jarjani, and others prioritize meanings and become extinct over time. And the owners of this team coincided with Western critics in their power to take the following from the creators. So the continuation of the texts De Saussure, Bakhtin and Julia Kristeva sought to produce a modern text whose origins are difficult to discern.

Kaynakça

• Tabakâtü fuhûli’ş-şuarâ, İbn Selâm el-Camhî, Tahk. Dr. Mahmud Muhammed Şakir, Dârü’l-hadis, 1998, Kahire.
• el-Hitâbü’r-rivâî, Mihail Bakhtin, Terc. Muhammed Berrada, Dârü’l-fikr, 1987, Kahire.
• el-Mevazane beyne’t-tîayyîn, el-Amidi, Tahk. es-Seyyid Ahmed Saqr, Darü’l-maarif.
• el-Umde fi mehâsini’ş-Şi’r ve âdâbihi ve nakdihi, İbn Reşîk al-Kayravânî, Tahkik: Muhammed Karkazan, 1988, Dârü’l-marife, Beyrut.
• el-Vasata beyne’l-Mutebennî ve husûmih, el-Kadi el-Cürcânî. Tahk. El-Bicâvî vd. Dârü ihyâi’l-kütübi’l-Arabî 1951.
• eş-Şi’riyye, Todorov, Terc. Şükrî el-Mebhût ve Recâ b. Selâme, Dar Tubkâl, ed-Dârü’l-beydâ, 1987.
• eş-Şiir ve’ş-şuarâ, İbn Kuteybe, Tahk. Ahmed Muhammed Şâkir, Dârü’l-hadis, 1998, Kahire.
• et-Tenâs fi şiiri’r-revâd, Ahmet Nahim, 2004, Bağdat.
• et-Tenâs, Todorov, Terc. Fahrî Salih, Mecelletü’s-sekâfeti’l-ecnebiyye, sayı (4), 1988.
• Fî usûli’l-hitâbi’l-cedid, Todorov, Terc. Ahmed el-Medini, Dârü’ş-şuûn, 1987, Bağdat.
• İstirâciyyetü’t-tenâs, Muhammed Miftâh, İlk baskı, Dârü’t-tenvîr, 1985,Beyrut.
• İtticâhâtü’n-nakdiye ve muasira: Dr. Vael Barakât, Dr. Ghassan el-Sayed, Dr. Najah Hârun, Şam Üniversitesi, Matbaatü’r-ravda, 2005.
• İyârü’ş-şiir, İbn Tabâtaba, Tahk. Dr. Abdülaziz bin Nasır el-Mâni’, Dârü’l-ulum, 1985, Riyad.
• Kitâbü’s-sinaateyn, Ebû Hilal el-Askari, Tahk. Ali Muhammed el-Bicâvî ve Ebü’l-Fadl İbrahim, el-Bâbi’l-Halabi, 1971.
• Lisânü’l-Arab, İbn Manzur, Dâr sâdir, 1997, Beyrut.
• Mefhûmât fi bünyeti’n-nas, Julia Kristeva, Terc. Dr. Wael Barakat, Dâr Ma’d 1990, Şam.
• Minhâcü’l-bulegâ ve sirâcü’l-üdebâ, Hazem el-Kartacî, Tahk. Muhammed el-Habîb, 1966, Tunus.
• Mukaddimetü İbn Haldûn, Tahk. Dr. Ali Abdel Wahed Wafi, Nahdetü Mısır, Mısır.
• Müşkiletü’l-sarikat fi nakdi’l-Arabiyyi’l-kadim, Dr. Muhammed Mustafa Hadara, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut.
• Tâcü’l-arûs min cevahiri’l-kâmûs, el-Murtadâ ez-Zebîdî el-Matbaatü’l-hayriyye, 1306, Mısır.