A Contribution to the “Turkish Art Music Unknown Lyrics Project”: Musa Kazım Pasha And His Sakiname

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 697 - 715, 20.07.2025

Abdulmuttalip İpek

https://doi.org/10.34083/akaded.1708985

Öz

The relationship between poetry and music is a deeply rooted one, shaping not only artistic production but also various aspects of daily life. Traces of this interconnection can be found throughout human history and are particularly pronounced within Turkish culture and civilization. In the tradition of classical Turkish music-transmitted through the master-apprentice (meşk) system- the lyrical content is predominantly derived from poetic texts composed in the verse forms of divan literature, such as ghazal, kaside (ode), murabba, kıt’a, and terkib-i bend. This reliance on literary forms has reinforced the bond between poetry and music not only at an aesthetic level, but also in terms of structure, rhythm, and formal design.

This article will examine the terkib-i bend in the form of a sakiname, which is found in the Divan of Koniceli Musa Kazim Pasha (1822-1889), one of the 19th-century divan poets. The poem consists of 7 stanzas and 63 couplets in total, with each stanza containing 9 couplets. The poem, which begins with “Sâkî çevir dem-â-dem câm-ı safâ-medârı/ Bezm-i felekde tutsun hurşîd şermsârî,” was composed in the nihavend makam by Haci Arif Bey (1831-1885), who is considered the founder of the neo-classical and romantic art movement in Turkish music as a composer and singer. However, in the sheet music of the Turkish Classical Music repertoire, the lyricist of the work, registered with the repertoire number 9089, is recorded as “unknown”, and the work has been included in the list of 5619 works with unknown lyricists in the Turkish Classical Music Unknown Lyrics Project. In the TRT repertoire, the makam, form, rhythm, composer, and the first verse in old letters are specified for the work. At the bottom of the sheet music, there are two couplets written in Latin letters, which appear to have been added later. However, this section, which contains the first two couplets of the sakiname-style poem, is faded, and the second line of the second couplet is crossed out.

This study will both identify the author of the lyrics of the work in question and examine the lyrics of the poem in the sakiname genre, and more specifically, the lyrics of the work in the nihavend song form. Through this examination, an evaluation will be made on the incomplete/erroneous parts in both the repertoire and relevant sources.

Anahtar Kelimeler

Musa Kâzım Pasha , Sâkî-nâme , Turkish Art Music , Hacı Ârif Bey , Lyrics

“Türk Sanat Mûsikîsi Meçhul Güfteler Projesi”ne Bir Katkı: Mûsâ Kâzım Paşa ve Sâkînâmesi

Öz

Şiir ve mûsikî arasındaki ilişki, yalnızca sanatsal üretimin değil, aynı zamanda gündelik hayatın da şekillenmesinde etkili köklü bir ilişkidir. Bu birlikteliğin ve ilişkinin izleri, insanlık tarihi kadar eski olup özellikle Türk kültür ve medeniyetinde belirgin bir şekilde gözlemlenmektedir. Klasik Türk mûsikîsinin meşke dayalı sözlü temelini oluşturan güfteler, çoğunlukla divan edebiyatına ait gazel, kaside, murabba, kıt’a, terkib-i bend gibi nazım şekilleriyle kaleme alınan şiirlerden meydana gelmiştir. Bu durum ise şiirin mûsikî ile kurduğu bağı yalnızca estetik düzeyde değil, yapı ve form açısından da derinleştirmiştir.

Bu makalede, XIX. yy. divan şairlerinden Koniçeli Mûsâ Kâzım Paşa’nın (1822-1889) Dîvân’ında yer alan ve her bir bendi 9 beyit olmak üzere toplamda 7 bend ve 63 beyitten oluşan sâkinâme türündeki terkib-i bendi ele alınacaktır. “Sâkî çevir dem-â-dem câm-ı safâ-medârı / Bezm-i felekde tutsun hurşîd şermsârî” şeklinde başlayan şiir, Türk mûsikîsinin neo-klasik ve romantik sanat akımının kurucusu kabul edilen bestekâr ve hânende Hacı Ârif Bey (1831-1885) tarafından nihavend makamında bestelenmiştir. Ancak Türk Sanat Müziği repertuvarındaki notalarda 9089 repertuvar numarası ile kayıtlı bu eserin güftekârı için “meçhul” kaydı düşülmüş olup eser, Türk Sanat Müziği Meçhul Güfteler Projesi’ndeki güftekârı meçhul 5619 eser listesine dahil edilmiştir. TRT repertuvarında makamı, formu, usulü, bestekârı ve eski harflerle ilk mısraı belirtilmiş olan eserin notasının en altında ise Latin harfleriyle ve sonradan eklendiği anlaşılan iki beyit yer almaktadır. Ancak sâkînâme türündeki şiirin ilk iki beytinin yer aldığı bu kısım silik ve ikinci beytin ikinci mısraının üzeri çizili vaziyettedir.

Bu makale ile hem söz konusu eserin güftesinin kime ait olduğu tespit edilmiş olacak hem de sâkînâme türündeki şiir ve daha özelde ise nihavend şarkı formundaki eserin güftesi incelenerek gerek repertuvar gerek ilgili kaynaklardaki eksik/hatalı kısımlar üzerine bir değerlendirme yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mûsâ Kâzım Paşa , Sâkînâme , Türk Sanat Müziği , Hacı Ârif Bey , Güfte

Kaynakça

• Ahmet Haşim (2008). Piyâle: şiir (M. F. Andı-N. Sağlam, Haz.). Yapı Kredi Yayınları.
• Arslan, M. (2012). Sâkî-nâmeler. Kitabevi Yayınları.
• Arslan, M. (2014). Kâzım Paşa, Mûsâ Kâzım, Koniçeli. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS) içinde. Erişim 20 Haziran, 2025, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kazim-pasa-musa-kazim-koniceli.
• Artuk, İ. (2007). Nişan. İslâm Ansiklopedisi (33. Cilt, ss. 154-156) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bardakçı, R. (2007). Musa Kâzım Paşa: hayatı-sanatı ve külliyatı (Tez No. 218313) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Çeçen, M. K. (2008). Koniçeli Kâzım Paşa. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17 (2), 15-34. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/50435.
• Çıpan, M. (2019). Klasik Türk Mûsikîsi eserlerinin güfteleri/mûsikîmizin şiiri. Eski Türk edebiyatı çalışmaları XIV dîvân’dan nağmeler: farklı boyutlarıyla edebiyat-mûsikî ilişkileri içinde (ss. 173-215). Klasik Yayınları.
• Dilçin, C. (2016). Örneklerle Türk şiir bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ekici, H. (2017). Bâkî Divanı’nda sâkî mefhumu. Littera Turca, 3 (3), 55-76. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/329735.
• Ercan, Ö. (2021). Bestelenen şiirlerin iz düşümü ve klasik Türk şiirinde mutribin sazından şiirler. Turkish Studies Language and Literature, 16 (1), 223-250. http://dx.doi.org/10.47845/TurkishStudies.48498.
• Fatîn Dâvud (2017). Fatîn tezkiresi: Hâtimetü’l-eş’âr (Ö. Çiftçi, Haz.). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55976,fatin-tezkiresi-pdf.pdf?0.
• Gökalp, H. (2006). Eski Türk edebiyatında manzum sergüzeşt-nâmeler (Tez No. 205508) [Doktora tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Gökçe, E. (2022). Mehmet Turan Yarar’ın güfte arşivinin tasnifi. H. Yücel ve S. Türkel Oter (Ed.), Müzik kültürüne dair çeşitli görüşler X içinde (ss. 109-141). Eğitim Yayınevi.
• Hasan Tahsin (1317). Güldeste-i mûsikî: Cüz 18. Kasbar Matbaası.
• Hasan Tahsin (1324). Gülzâr-ı mûsikî. Mihrân Matbaası.
• Hazîne-i evrâk mecmuası. 1 Mayıs 1297 [13 Mayıs 1881], 1. devre no: 6, 87-89.
• İnal, İ. M. K. (1958). Hoş sadâ: son asır Türk mûsikîşinasları. Maarif Basımevi.
• İnal, İ. M. K. (1969). Son asır Türk şairleri (İ-N), (Cilt II). Millî Eğitim Basımevi.
• İnalcık, H. (2015). Has-bağçede ayş u tarab: nedimler şâirler mutribler. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• İpek, A. (2016). Nedim’in köşk kasidesi’nin Tâhirü’l-Mevlevî tarafından şerhi. Folklor/Edebiyat, 22 (88), 247-270. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/542757.
• İpek, A. (2024). Türk müziğinin “TSM meçhul güfteler projesi”ne bir katkı: Kâzım Paşa ve sâkînâmesi. H. Yalap (Ed.), 7. Uluslararası İpek Yolu Akademik Çalışmalar Sempozyumu Öz Kitabı içinde (ss. 74-75). ECPD.
• İpekten, H. (2011). Eski Türk edebiyatı nazım şekilleri ve aruz. Dergâh Yayınları.
• Levend, A. S. (1984). Divan edebiyatı: kelimeler ve remizler mazmunlar ve mefhumlar. Enderun Yayınları.
• Macit, M. (2016). Nedîm Dîvânı. (T. Karataş, Ed.). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmanî (Cilt 3). Yurt Yayınları.
• Mert, T. (2016). Hacı Ârif Bey. Osmanlı İstanbulu (Cilt IV). İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları.
• Ökten, S. (2008). Yahya Kemal’in rüzgarıyla düşünceler ve duyuşlar. Ötüken Yayınları.
• Özgül, M. K. (1993). Koniçeli Mûsâ Kâzım Paşa’nın hicviyeleri. Türk Kültürü, 31 (361), 43-56.
• Özgül, M. K. (2012). XIX. asrın özel bir edebiyat mahfeli olarak encümen-i şuarâ. Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Öztuna, Y. (1986). Hacı Ârif Bey. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (Cilt 2). Millî Eğitim Basımevi.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (Cilt 3). Millî Eğitim Basımevi.
• Pala, İ. (2017). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. Kapı Yayınları.
• Proje TSM (2015). Erişim 27 Haziran, 2025, http://projetsm.com/guftekarlar/1488-mechul-eserleri Rauf Yektâ. Hacı Ârif Bey. Şehbâl: şark mûsikîsi, 15 Mayıs 1328 [28 Mayıs 1912], 53.
• Sezgin, B. S. (1996). Hacı Ârif Bey. İslâm Ansiklopedisi. (14. Cilt, ss. 440-442) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• T.C. Devlet Arşivleri Başkanlığı, TRT Müzik Dairesi TSM Nota Arşivi, Muallim İsmail Hakkı Bey Koleksiyonu (171) 584, Yer Bilgisi: 171-300, Repertuvar No: 9089.
• Tokaç, M. S. ve Güray, C. (Ed.). (t.y.). Bin yılın mirası Türk müziği. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1998). Türkçe sözlük (Cilt 2). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yahya Kemal (2010). Edebiyata dair. İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Yarar, M. T. (2010). Güfte Antolojisi Dilden Tele (Cilt II). Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Yücebaş, H. (1976). Hiciv ve Mizah Edebiyatı Antolojisi. Milliyet Dağıtım.