حدیقة الحقیقة وشریعة الطریقة للسنائي الغزنوي؛ رائد الشعر الصوفي الفارسي

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 31 - 43, 27.12.2022

Moustafa Albakour

Öz

 يتضمن التراث الصوفي الفارسي مؤلّفات مهمّة في ذكر مقامات التصوّف وشرح مبانيها منذ القرن الرابع الهجري، لكن القرنين الخامس والسادس من أهمّ مراحل التصوف في إيران، إذ سادت فيهما النزعة الصوفيّة بين الناس نتيجة فتور النزعة القوميّة والحماسيّة وشيوع النزعة الدينية، ولعلّ مطالعة أحوال شيوخ التصوّف ومدارسه في هذين القرنين حتى أوائل القرن السابع تبدو أكبر من أن تحصر في كتاب، فقد تأسّست الفرق الصوفية الكبرى، وكثُر المشايخ أصحاب التأليف، وتنوّعت آثارهم، وتجاوزَ دائرة الزهد والتعبّد، وتحوّلَ إلى دائرة الفلسفة والفكر. إن أوّل شاعر صوفيّ في الأدب الفارسيّ هو السنائي الغزنوي، وقد تجلّى إبداعه في منظومته حديقة الحقيقة أو(إلهي نامه)، وقد تركت مضامينها وأساليبها تأثيراً في عدد كبير من المؤرّخين والمفسّرين وشعراء الصوفية، ومن أشهر هؤلاء الشعراء النظامي الكنجوي في (مخزن الأسرار)، وفريد الدين العطّار في (منطق الطير)، ومولانا جلال الدين الرومي في (مثنوي معنوي). وتسعى هذه المقالة إلى التعريف بأهم محطات حياة السنائي وعصره، ومؤلفاته، وتفصِّل في الحديقة وتأثيرها بشكل خاص في أهم المؤلفات الأدبية.  

Anahtar Kelimeler

التصوّف الإسلاميّ, الشعر الصوفيّ الفارسي, السنائيّ الغزنويّ،, حديقة الحقيقة, الهى نامه

İranlı Sufî Öncü Şâir es-Senâî el-Ğaznevî'nin Ḥadîḳatü’l-ḥaḳīḳa ve şerîʿatü’ṭ-ṭarîḳa İsimli Eseri

Öz

İran sûfî geleneği dördüncü hicrî asırdan başlamak üzere içerisinde tasavvufun temel meselelerine önemli eserler ve onun temel yapı taşlarına dair önemli şerhler dair barındırmaktadır. Ancak hicrî beşinci ve altıncı asır İran tasavvufunun en önemli dönemleri olarak kabul edilegelmektedir. Zira bu dönemlerde insanlar arasında ırkçılık, kavmiyetçilik ve hamasetin yerini dini tavır yayılmıştır. Belki de bu iki asırdan yedinci asrın başlarına kadar olan dönemdeki şeyhlerin ve tasavvuf ekollerinin durumlarının incelenmesi tek bir esere hasredilemeyecek kadar fazla bilgi sunacaktır. Zira büyük tasavvufî ekolleşmeler bu dönemde meydana gelmiş، eser veren meşâyihin sayıları yine bu dönemde artmış ve bu eserler içerik olarak da çeşitlenmeye başlamıştır. Neticede bu dönemde tasavvuf sırf bir zühd ve ibadet hareketi olmanın çok ötesine geçmiş ve bir düşünce ve felsefe tavrı kazanmıştır.İran edebiyatında ilk sûfî şâir Senâî el-Ğaznevî’dir. Onun manzûn eser vermedeki dehâsı Hadîkatu’l-hakîka (İlâhînâme) kendisini göstermektedir. Onun bu eserinin hem içerik hem de üslûb özelliklerini kendisinden sonra gelen birçok tarih âlimi, müfessir ve sûfî şâirlerinde görmek mümkündür. Bu onun kendisinden sonra gelenleri etkilediğini göstermektedir. Bu şâilerin en önemlilerinden bazıları ve eserleri şöyledir: en-Nizâmî el-Kuncevî Mahzenu’l-Esrâr, Ferîduddîn el-‘Attâr en-Nîşâbûrî ve mesnevî eseri Mantıku’t-Tayr; Mevlânâ Celâluddîn er-Rûmî ve en meşhûr eseri Mesnevî-i Ma’nevî. Bu makale es-Senâî’nin hayatının merhaleleri ile yaşadığı dönemi ve onun eserlerini tanıtmaya çalışmaktadır. Biraz daha özel olarak el-Hadîkâ adlı eserin ayrıntılarına inip onun etkilerini tespit etmeye çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tasavvuf, İran Sûfî Şiiri, Senâî el-Ğaznevî, Hadîkatu’l-hakîka, İlâhînâme, التصوّف الإسلاميّ, الشعر الصوفيّ الفارسي, السنائيّ الغزنويّ،, حديقة الحقيقة, الهى نامه

Kaynakça

• Dehbâşî، Mehdî ve Mîrbâgrî Ferid، Ali Asğar. Târih-i Tasavvuf: Seyr-i Tatavvur-i ‘İrfân-ı İslâmî ez Âğaz tâ Karn-ı Şeşem-i Hicrî. Tahran: İntişârât-ı Semet، 1394 hş.
• Dergâhî، Mahmûd. Tâlâye-i Dâr-ı Tarîkat: Nakd u Şerh u Şi’r u Endişe-i Senâî. Tahran: Çâphâne-i Ârimân، 1373 hş.
• el-Câmî، ‘Abdurrahmân. Nefâhâtu’l-Üns min Hazerâtu’l-Kuds. nşr. Mehdî Tevhîdî Pûr. Tahran: Kitâbfurûşî Mahmûdî، 1337 hş.
• el-Ğazzâlî، Ebû Hâmid. el-Munkiz mine’d-Dalâl. Cidde: Dâru’l-Minhâc، 1. Basım، 1434 hş.
• et-Taftâzânî، Ebu’l-Vefâ el-Ğanîmî. Medhal ile’t-Tasavvuf el-İslâmî. Kahire: Dâru’s-Sekâfe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’، 3 Basım، 1979. Frûzânfer، Bedî’uzzamân. Sahn u Sahnûrân. Tahran: Zevvâr، 1. Baskı، 1387hş. İbn Haldûn، ‘Abdurrahmân. Mukaddimetu İbn Haldûn. thk. ‘Abdullâh Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Belhî، 1. Basım، 2004. Mîtz، Âdem. El-Hadâratu’l-İslâmiyye fi’l-Karni’r-Râbi’ el-Hicrî. trc. Muhammed ‘Abdulhâdî Ebû Rîde. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabî، ts. Nefîsî، Sa’îd. Serçeşme-i Tasavvuf der Îrân. Tahran: Kitâbfurûşî-i Furûğî، 1345 hş.
• Safâ، Zebîhullâh. Târîh-i Edebiyât-ı der Îrân. 2 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Firdevsî، 1369 hş.
• Senâî Ğaznevî، Ebu’l-Mecd Mecdûd b. Âdem. Dîvân-ı Hekîm-i Senâî Ğaznevî. thk. Müderris Rızavî. Tahran: Çâp-ı İttihâd، 1341 hş. ____________، Ebu’l-Mecd Mecdûd b. Âdem. Hadîkatu’l-Hakîka ve Şerî’âtu’t-Tarîka. trc. ve nşr. İbrâhîm ed-Desûkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Emîn، 1. Basım، 1415/1995.
• ____________، Ebu’l-Mecd Mecdûd b. Âdem. Hadîkatu’l-Hakîka ve Şerî’âtu’t-Tarîka (Fahrînâme). nşr. Meryem Hüseynî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî، 1. Basım، 1382 hş.
• ____________، Ebu’l-Mecd Mecdûd b. Âdem. Hadîkatu’l-Hakîka ve Şerî’âtu’t-Tarîka. nşr. Müderris Rızavî. Tahran: Çâphâne-i Sipihr، 1382 hş.
• ____________، Ebu’l-Mecd Mecdûd b. Âdem. Mekâtîb-i Senâî. thk. Nezîr Ahmed. Kabil: Menşûrât-ı Mîzân، 1356 hş.
• ____________، Ebu’l-Mecd Mecdûd b. Âdem. Münşeât. nşr. Ğulâm Cîlanî. Ğaznîn: Matba’at-u Senâî، 1332 hş.
• ____________، Ebu’l-Mecd Mecdûd b. Âdem. Seyru’l-‘İbâd ile’l-Me’âd. nşr. Meryem es-Sâdât Rencber. İsfehan: İntişârât-ı Mânî، 1378 hş.
• Şefî’î Kedkenî، Muhammed Rızâ. Tâzeyâne-i Hây-i Sülûk. Tahran: Neşr-i Âgâh، 11. Basım، Baskı، 1390 hş.
• Zerrînkûb، ‘Abdulhuseyn. Ezreş-i Mîrâs-ı Sufiye. Tahran: İntişârât-ı Âriyâ، 12. Baskı، 1385 hş.