Türkiye orkideleri (Salepler)

Yıl 2010, Cilt: 23 Sayı: 2, 109 - 116, 01.12.2010

G. Sandal Z. Söğüt

Öz

Türkiye‟deki tüm bölgelerde toplam 24 cins ve 90 tür orkide doğal olarak yetişmektedir.
Bunlar arasında 28 tür endemik karakterlidir. Hemen tüm geofitlerde olduğu gibi oldukça
kısa sayılabilecek bir vejetasyon dönemi içinde çiçeklenen bu bitkilerden, yumrulu olan
orkide türleri salep yapımında kullanılmaktadır. Türkiye‟de orkidelerle ilgili çeşitli
çalışmalar yapılmıştır. Ancak, bu çalışmalar Türkiye orkidelerinin korunması ve
sürdürülebilir kullanımını sağlayacak temel bilgilerin yaygınlaşmasını sağlayacak düzeyde
değildir. Orkidelerle ilgili yapılacak çalışmaların üretim yöntemlerinin belirlenmesi ve
türlerin korunmaları yönünde yoğunlaşması gerekir. Bu kapsamda kırmızı liste
kategorilerinde türlerin yerleri yeniden belirlenmeli, yasal ve yönetsel düzenlemeler orkide
türlerinin korunması yönünde güncellenerek işlerlikleri artırılmalıdır. Endemik türlerin
doğadan sökümü ve toplanmasına izin verilmemeli, orkidelerin doğadan toplanması ile
elde edilecek kısa vadeli ekonomik gelirlere karşı uzun vadeli gelir getirecek önlemlerle
konu ülkesel ölçekte ele alınmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Orkideleri, Salep, Araştırmalar, Koruma-Kullanım

Orchids of Turkey (Salep)

Öz

In Turkey, a total of 24 genus and 90 species of orchids grow naturally. Among these 28 species are endemic. These plants flowers within very short vegetation period similar to most geofits. Tuberous orchid species are used to prepare salep. There are numerous researches carried out in Turkey on orchids. But the level of these studies is not sufficient to provide basic knowledge on conservation and sustainable use of the species in Turkey. The efforts on orchids should be concentrated on production methods and conservation of species. In this context the categories of species in the red list should be redefined. To conserve orchid species legal and administrative arrangements should be updated and applied. Wild collection of endemic species should be proscribed. Incomes of rural people coming from wild collection should be balanced by proper long term precautions in country scale.

Anahtar Kelimeler

Orchids of Turkey, Sahlep, Researches, Conservation-Use

Kaynakça

• Arı E (2000) Orkideler ve Türkiye‟deki mevcut durum. Derim 17:136- 152.
• Arı E (2003) Antalya‟da Doğal Yayılış Gösteren Orkide Türlerinin Tespiti ve DNA Parmak İzlerinin Saptanması. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Narenciye ve Seracılık Araştırma Enstitüsü. Antalya.
• Arduzlar D (2003) Salep içeceğinin reolojik özelliklerinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Aybeke M (1997) Edirne çevresindeki Ophrys L. (Orchidaceae) türleri üzerinde morfolojik, karyolojik ve pallinalojik araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne.
• Aybeke M (2000) Edirne çevresindeki Ophrys L. (Orchidaceae) türleri üzerinde karyolojik araştırmalar. Ot Sistematik Botanik Dergisi 7: 187-195.
• Aybeke M (2002) Orkidelerde granuler polenler ve poliniumlar üzerinde in vitro çimlenme deneyleri. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi 15: 71-80
• Aybeke M (2004) Trakya Bölgesinde yetişen bazı orkide türleri üzerinde anatomik araştırmalar. Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi Fenbilimleri Enstitüsü, Edirne.
• Baytop T (1968) Çayır Salebi‟nin menşei. İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Mecmuası 4: 69.
• Baytop T, Sezik E (1968) Türk salep çeşitleri üzerinde araştırmalar. Journal of the Faculty of Pharmacology 4: 61-68.
• Çağlar O (2006) Akdağ Madeni (Yozgat) Salebi üzerine araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Çağlayan K, Özavcı A, Eskalen A (1997) Kahramanmaraş yöresinde doğal yayılış gösteren salep orkidelerinin in vitro‟da sürgün ucu kültürü ile çoğaltılabilme olanakları üzerinde araştırmalar. Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 2: 11-24.
• Çağlayan K, Özavcı A, Eskalen A (1998) Doğu Akdeniz Bölgesinde yaygın olarak yetişen bazı salep orkidelerinin embriyo kültürü kullanılarak in vitro koşullarda çoğaltılmaları. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 22: 187-191.
• Davis P H (1984) Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 8. Edinburgh University Pres, Edinburgh.
• Ekim T, Koyuncu M, Vural M, Duman H, Aytaç Z, Adıgüzel N (2000) Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, Ankara.
• Erdem H E (2004) Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değerinin belirlenmesi: Yabani orkide örneği. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Gezgin Y (2004) Çeşitli salep (orkide) türlerinde mikoriza oluşturan fungusların izolasyonu ve tanımlanması ile inokulant olarak kullanım olanaklarının incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Gönülşen N (1983) Salep Bitkilerinden Orchis anatolica Boiss.‟in Doku Kültürleri ile Üretimi. E.B.Z.A.E. Yayınları No:28, İstanbul.
• Gönülşen N, Yıldızgördü, K, Önal K, Şekeroğlu E, Ercan N, Biçici M, Eskalen A (1996) Ege ve Doğu Akdeniz Bölgelerinde doğal yayılış gösteren Orchidaceae familyasına ait bazı türlerin in vitro ve in vivo koşullarda üretimleri üzerinde araştırmalar. Proje No: TBGAG-52, İzmir.
• Güler N (1997) Edirne Bölgesinde yetişen Orchis L. türleri üzerinde korolojik, morfolojik, sistematik, karyolojik ve palinolojik araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne.
• Güler N (2005) Kazdağları'nda yetişen Orchidaceae familyası bitkileri üzerinde morfolojik ve korolojik araştırmalar. Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne.
• Güner A, Özhatay N, Ekim T, Başer K H C ( 2000) Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Vol.11). Edinburgh University Pres, Edinburgh..
• Güven M, Karaca OB, Kaçar A (2003) The effects of the combined use of stabilizers containing locust bean gum and of the storage time on Kahramanmaraş type ice creams. International Journal of Dairy Technology 56: 223-228
• Hatipoğlu A, Ringe F, Korkut A (1984) Toprak orkidelerinin doğal yetişme alanlarında bir vejetasyon süreci içerisindeki biyoloji k ritminin gözlenmesi ve toprak orkidelerinin üretimi. Ege Üniversitesi, Giessen İşbirliği Haftası ve Sempozyumu, 29 Nisan-6 Mayıs 1984 (Bildiri Özetleri). Justus Liebig Üniv.
• İşler S (2005) Van Salebinin menşei ve Van civarının orkideleri. Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Van.
• Kaya S, Tekin AR (2001) The effect of salep content on the rheological characteristics of a typical ice-cream mix. Journal of Food Engineering 47: 59-62.
• Keçeli T, Konar A (2003) Salep ve alternatif bazı stabilizatör maddelerin inek sütünden yapılan dondurmaların özelliklerine olan etkileri. Gıda 28: 415-419.
• Önal K (1999) Ege Bölgesi‟nde doğal yayılış gösteren Orchidaceae familyasına ait bazı türlerin in vitro koşullarda üretimleri üzerinde araştırmalar. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 23: 1057- 1064.
• Özkoç İ, Dalcı M (1991) Bazı orkide türlerine ait tohumların çimlenmesi üzerine yüzeysel sterilizasyonda kullanılan sodyum hipokloritin etkisi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 3: 116-122.
• Özkoç İ, Dalcı M (1992) İki farklı kültür ortamında Serapias vomeraceae (Orchidaceae) tohumlarının çimlenme ve gelişme üzerine bazı fungusların etkisi. Turkish Journal of Biology 16: 158- 164.
• Özavcı A (1995) Kahramanmaraş Bölgesinde doğal yayılış gösteren bazı salep orkidelerinin in vitroda yumru oluşturma yeteneklerinin araştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• Rasmussen H N (2008) Terrestrial Orchids From Seed to Mycotrophic Plant. Cambridge University Press, Edinburgh.
• Sazak A (2004) Bazı orkide türlerine ait tohumların simbiyotik ve asimbiyotik olarak çimlendirilmesi ve fide gelişimi. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun.
• Sezik E (1967) Türkiye‟nin salepgilleri ticari salep çeşitleri ve özellikle Muğla Salebi üzerinde araştırmalar. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Kürsüsü, İstanbul.
• Sezik E (1984) Orkidelerimiz. Sandoz Kültür Yayınları No:6, İstanbul.
• Sezik E, Baykal T (1991) Maraş Salebinin menşei. Doğa-Turkish Journal of Pharmacology (1): 10-16.
• Sezik E (2002) Turkish orchids and salep. Acta Pharmaceutica Turcica 44:151-157.
• Tamer CE, Karaman B, Copur OU (2006) A Traditional Turkish beverage: Salep. Food Reviews International 22:43-50.
• Tamer CE, Karaman B, Aydoğan N, Çopur ÖU (2009) II. Geleneksel Gıdalar Sempozyum Kitabı, Van.
• Telcioğlu A (2006) Farklı tatlandırıcı ve süt tiplerinin düşük kalorili salep içeceğinin reolojik özelliklerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kayseri.
• Tosun F (2007) Salebin yoğurdun depolama stabilitesi üzerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya.
• Vakkasoğlu F (1995) Orkidelerde mikorizal fungusların orkide tohumlarının çimlenmesi ve büyümeleri üzerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
• Yücel M (1991) Türkiye‟nin çevre politikası ve Avrupa Topluluğu‟na girme sürecinde çevre politikasını geliştirme önerilerinin saptanması üzerinde bir araştırma. Bundesforschungs anstalt für Naturschutz und Landschafts ökologie. (Basılmamış.) S. Bonn.
• Yücel M (1995) Çevre Sorunları. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:109, Ders Kitabı Yayın No:28, Adana.