Tekvîr Sûresi’ndeki “Hunnes”, “Cevâri” ve “Künnes” Kelimeleri Bağlamında Bir Bilimsel Tefsir Denemesi

Yıl 2020, Sayı: 15, 239 - 273, 30.12.2020

Ahmet Akbaş

https://doi.org/10.18498/amailad.787642

Öz

Kur’ân’da, lafzi anlamları bilinse de delaletleri tartışılmış olan, konuları itibariyle de deney ve gözleme dayalı bilimsel alanı ilgilendiren bazı özel ifadeler mevcut olup bunlar, bilimsel tefsir metodunun araştırma sahasına girmektedir. Bu tür ifadeler, son asırda elde edilen bilimsel bulgularla çok daha iyi anlaşılabilen ve delaletlerinin ne olduğu konusunda daha tutarlı açıklamalar yapılabilen ifadelerdir. Kur’ân’ ın bu tür ifadeleri üzerine derinlemesine araştırmalar yapmak, onun her asırda yenilenen i‘câz yönünü açığa çıkarma gayretidir. Zira Kur’ân, asırlar öncesinden asırlar sonrasına da hitap edebilen mucizevi dil ve üslûp özelliklerine sahiptir. Bu da onun, bir beşerin değil, her şeye künhüyle vakıf olan Allah’ın kelâmı olduğunu göstermektedir.

Bu çalışmada ele alınan Tekvîr Sûresi 15-16. âyetlerde de pozitif bilimlerden biri olan astronominin araştırma sahasına giren bazı ifadeler mevcuttur. Âyetlerde geçen “hunnes”, “cevârî” ve “künnes” kelimelerinin delaletleri hakkında geçmiş asırlardaki tefsirlerimizde birçok yorum yapılmış, bu kelimelerle neye işaret edildiği uzun uzadıya tartışılmıştır. Tartışmanın temelini ise bu üç kelime ile geyik, ceylan ve antiloba mı yoksa yıldızlara mı yemin edildiği meselesi oluşturmaktadır. Müfessirlerin ekseriyeti burada yıldızlara kasem edildiği görüşünü tercih etseler de hangi yıldızlara kasem edildiği ve bu kelimelerle onların hangi vasıflarının vurgulandığı hususu ayrı bir tartışma konusu olmuştur. İlgili yorumlar ve tartışmalar, bu âyetlerdeki ifadelerin tam olarak anlaşılamadığını, en azından bir görüş birliğinin bulunmadığını göstermektedir. Açıklamaların sadra şifa olmaması, birbirini nakzeden ve bazen de lafızlarla birebir uyuşmayan görüşler içermesi, bu ifadelerin yeniden ele alınmasını ve asrımızdaki bilimsel birikimden de istifade edilerek yeniden yorumlanmasını zaruri kılmaktadır. Zira bu kelimeler, bilimsel araştırma sahalarından olan uzay âlemiyle ilgilidir. Günümüzde uzay âlemi ve yıldızlar hakkında ulaşılmış olan bilgi birikiminin, âyetlerin indiği dönemdeki bilgilerle kıyas dâhi edilemeyecek kadar ileri seviyede olduğu aşikârdır. Tekvîr Sûresi’ndeki bu ifadeler, uzay âlemine dair mevcut bilgilerle birlikte değerlendirildiğinde, burada son yıllarda keşfedilmeye başlanan özel bir yıldız türüne işaret edildiği sonucuna varılmakta, son asırdaki bazı âlimler âyetlerin tefsirinde bu hususa dikkat çekmektedirler. Zira temel anlamları itibariyle “hunnes” kelimesi gizlilik, görünmezlik ve geri çekilip büzüşme, “cevârî” kelimesi akıcılık ve hareketlilik, “künnes” kelimesi ise süpürüp toplama gibi anlamları ifade etmektedir. Âyetlere “lâ uksimu” kasemiyle başlanarak, “hunnes”, “cevârî” ve “künnes” kelimeleriyle işaret edilen fiziksel bir olguya güçlü ve vurgulu bir şekilde yemin edilmektedir. Kur’ân’ da özel bir yeri olan bu güçlü yemin üslûbuyla, yemin edilen olgunun Allah’ın kudret ve azametine delil oluşuna dikkat çekilmektedir. Âyetlerdeki üç kelimenin temel anlamları ve kastedilenin yıldızlar olduğuna dair tefsirlerimizdeki baskın görüş dikkate alındığında, bu âyetlerde, görünmezlik ve içe doğru büzüşme, hareket ve akıcılık, bir de etrafındaki nesneleri silip süpürerek yutma özellikleri son yıllarda keşfedilmiş olan ve “karadelik” olarak bilinen yıldız türüne işaret edildiği sonucuna ulaşılmaktadır. Zira karadelikler de bir yıldız türü olup sahip oldukları özellikler, âyetlerdeki kelimelerin ifade ettiği hakiki anlamlarla birebir uyuşmaktadır. 

Kur’ân’ da böyle bir fiziksel olguya işaret edilmiş olması, onun, ilmi ve kudretiyle her şeyi kuşatmış olan Allah kelâmı olduğu hakikatini pekiştirmektedir. 20. asırda keşfedilmeye başlanan ve hakkındaki bulgular günbegün artan, bilim adamlarını hayretler içinde bırakan böyle bir fiziksel olguya Kur’ân’da asırlar öncesinden kasem edilerek dikkat çekilmiş olması, sûrenin devamında kasemin cevabı olarak vurgulanan, Kur’ân’ın Allah katından gelen bir kelâm oluşu gerçeğini pekiştirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Bilimsel Tefsir, Tekvîr Sûresi, Karadelik, Künnes

An Essay on the Scientific Tafsir in the Context of the Words “Hunnes”, “Cevâri” and “Kûnnes” from Surah at-Takwir

Öz

In the Qur'an, although the literal meanings are known, there are some specific expressions concerning the scientific field based on experiment and observation in terms of their subjects, whose meanings have been discussed, that enter the research area of the scientific tafsîr method. Such statements can be better understood by the scientific findings obtained in the last century and more consistent explanations of what their purposes are. To conduct in-depth research on such expressions of the Qur'an is an effort to reveal its renewed direction in every century. Because the Qur'an has miraculous language and style characteristics that can also appeal to centuries ago. This shows that it is nor a human being, but the word of Allah, who knows everyting.
In this study, there are some expressions in the 15th and 16th verses of Takwir Surah that enter the research field of astronomy, which is one of the positive sciences. Many interpretations have been made in our interpretations of the words "hunnes", "cevârî" and "künnes" in the verses of past centuries and discussed at length what is pointed out by these words. The basis of the discussion is the question of whether these three words are sworn to deer, gazelles and antiloba or stars. Even if most commentators prefer the view that the stars are sworn in this verse, the issue of which stars are sworn and what qualities of these words emphasized that has been a separate topic of discussion. The relevant comments and discussions show that the statements in these verses are not fully understood, at least not a consensus. The fact that these explanations are not unconvincing in terms of containing irreconcilables make it necessary to reconsider these statements and to reinterpret them by taking advantage of the scientific accumulation of this century. Because these words are related to the space realm, which is one of the fields of scientific research. Today, it is obvious that the knowledge gained about the space realm and stars is too advanced to be even compared with the information at the time of the verses. When these expressions in the Takwir Surah are evaluated together with the available information about the space realm, it is concluded that a special type of star has been discovered here in recent years, and some scholars in the last century draw attention to this issue in the verses. Because in terms of its basic meanings, the word "hunnes" means privacy, invisibility and retreat and puckering, the word "cevârî" means fluency and mobility, and the word "kunnes" means sweeping and collecting. The verses begin with the oath “lâ uqsimu" that refers to strongly hard-indicating sworn to a physical phenomenon marked by the words "hunnes", "cevârî" and "kunnes". With the style of oath, which has a special place in the Qur'an, is drawn an attention to the fact that the oath is evidence of God’s power and greatness. With the considering the usual view int he exegesis that these words in the verses mean stars, it is concluded that these verses point to the type of a star knwn as “black hole”, whose invisibility and inward puckering, movement and fluency, as well as the ability of swallow objects around it, have been discovered in recent years. Because the black hole is also a type of star, their characteristics match the true meanings expressed by the words in the verses.
The fact that such a physical phenomenon has been pointed out in the Qur'an that reinforces the fact of the Allah Word, which is encompassed by its knowledge and power. The fact that such a physical phenomenon, which is discovered in the 20th century which the findings about it increased day by day was noted from centuries ago in the Quran which reconfirms the fact of Qur’an as Allah’s word.

Anahtar Kelimeler

Surah at-Takwir, Tafsir, Scientific Tafsir, Blackhole, Kûnnes

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Muʻcemuʼl-Müfehres li-Elfâziʼl-Kurʼâniʼl-Kerîm. Kahire, Dâruʼl-Hadîs, ts.
• Akbaş, Ahmet. “Kur’ân Nassının Bilimsel Veriler Işığında Yorumlanmasının İmkân ve Sınırları”. İslam ve Yorum. ed. Fikret Karaman.. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı Yayınları, 2017.
• Akbaş, Ahmet. Prof. Dr. Zağlûl en-Neccâr ile Bilimsel Tefsir Üzerine. İstanbul: Nida Yayınları, 2017.
• Akdemir, Salih. Son Çağrı Kur’ân. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Âlûsî, Şihâbuddin es-Seyyid Mahmud el-Bağdâdî. Rûhu’l-Meʻânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-ʻAzîm ve’s-Sebʻi’l-Mesânî. 15 Cilt. Beyrut: Dâruʼl-Kütübiʼl-ʻİlmiyye, 1415 h.
• Aydın, Şükrü. “Kur’ân’daki Yeminlerde (Aksamu’l-Kur’ân) Çeviri/Anlama Problemi ve Alternatif Muhammed Esed Çevirisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/46 (2016), 914-924.
• Bağış, Mehmet. Beydâvî Tefsirinde Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usûlü. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mesʻûd. Meʻâlimuʼt-Tenzîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâiʼt-Türâsiʼl-ʻArabî, 1420 h.
• Beyzâvî, Nâsıruddin Ebû Saʻîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şirâzî. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâiʼt-Türâsiʼl-ʻArabî, 1418 h.
• Bintü’ş-Şâti, Âişe Abdurrahman. et-Tefsîru’l-Beyânî li’l-Kur’âni’l-Kerîm. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Yemin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/417-420. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Cevherî, İsmail b. Hammad. es-Sıhâh. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1990.
• Coşkun, Muhammed. “Aksâmu’l-Kur’ân: 89/Fecr, 1-14. Âyetleri Örneğinde Yemin İfadelerinin Anlaşılması ve Tercüme Edilmesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2014), 37-68.
• Çalışkan, Mustafa. Kur’ân Dilinde Kasem (Yemin) Üslûbu. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Çelik, Ömer. Tefsir Usûlü ve Tarihi. İstanbul: Kampanya Kitapları, 2015.
• Dartma, Bahattin. “İlmî Bir Tefsir Denemesi: Kur’ân Bağlamında Dünya Dışındaki Gök Cisimlerinde Canlı Varlıkların Olabileceğine Dair”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/4 (2004), 7-15.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf b. Ali el-Endelüsî. el-Bahru’l-Muhît. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420 h.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1381 h.
• Ebü’s-Suûd, Muhammed b. Muhammed el-ʻİmâdî. İrşâduʼl-ʻAkliʼs-Selîm ilâ Mezâyaʼl-Kur’âniʼl-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâiʼt-Türâsiʼl-ʻArabî, ts.
• Ekinci, Kutbettin. “Kur’ân’da Allah’ın Zatı Dışında Kullanılan Yeminleri Sözün Maksadı Açısından Anlamak”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57/1 (2016), 85-102.
• Ensari, Abdurrahman. el-Mürşidü’l-Vecîz ilâ ‘Ulûmi’l-Kur’âni’l-Azîz. İstanbul: Nida Yayınları, 2016.
• Eren, Cüneyt, “Bilimsel Tefsir Metodolojisi”. İslami İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi. ed. İsmail Kurt - S. Ali Tüz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed. Tehzîbüʼl-Lüğa. 15 Cilt. Mısır: el-Müessetüʼl-Mısriyyetüʼl-ʻÂmme, 1964.
• Ferâhidî, Halil b. Ahmed. Kitabu’l-’Ayn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd. Meʻâniʼl-Kurʼân. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâu Ulumi’d-Din. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
• Gedikoğlu, Muzaffer. Arap Dilinde Kasem. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Güllüce, Veysel. “Rahman Sûresi 24. Âyetteki el-Cevârî Kelimesi Hakkında Farklı Bir Yorum ve Değerlendirmesi”. Ekev Akademi Dergisi 1/4 (1999), 123-134.
• Güllüce, Veysel. Bilimsel Tefsirde Usûl. Erzurum: Aktif Yayınevi, 2007.
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 06.10.2020. http://sozluk.gov.tr.
• Habenneke, Abdurrahman Hasan el-Meydanî. Kavaidü’t-Tedebbüri’l-Emsel li Kitabillahi Azze ve Cell. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2009.
• Habenneke, Abdurrahman Hasan el-Meydânî. Me‘âricu’t-Tefekkür ve Dekaiku’t-Tedebbür. 15 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2000.
• Hawking, Stephen. Kara Delikler. çev. Kerem Cankoçak. İstanbul: Alfa Bilim Yayıncılık, 2018.
• Hawking, Stephen. Zamanın Kısa Tarihi. çev. Barış Gönülşen. İstanbul: Alfa Bilim Yayıncılık, 2015.
• Heyet. el-Mu‘cemü’l-Vesît. ed. Şevki Dayf. Kahire: Mektebetü’ş-Şürûk, 2004.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Tefsîru’t-Tahrîr veʼt-Tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâruʼt-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhakk b. Ğâlib el-Endelüsî. el-Muharraruʼl-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-ʻAzîz. 6 Cilt. Beyrut: Dâruʼl-Kütübiʼl-ʻİlmiyye, 1422 h.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan. Cemheretü’l-Lüğa. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebüʼl-Hüseyn Ahmed. Muʻcemu Mekayîsi’l-Luğa. 6 Cilt. Dımaşk: Dâruʼl-Fikr, 1979.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyüb b. Sa‘d el-Cevziyye. et-Tibyân fî Aksâmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Kesir, Ebüʼl-Fidâ İsmail b. Amr ed-Dimaşkî. Tefsîruʼl-Kur’âniʼl-ʻAzîm. 8 Cilt. by.: Dâru Taybe, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Kitâbu’l-Cerâsîm. 2 Cilt. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekafe, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed. Lisânu’l-ʻArab. 55 Cilt (6 Mücelled). Kahire: Dâruʼl-Meʻârif, 1981.
• İbn Sikkît, Ebû Yusuf Yakub b. İshak. el-Kenzü’l-Lüğavî. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebüʼl-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdu’l-Mesîr fî ‘İlmiʼt-Tefsîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâruʼl-Kitabiʼl-ʻArabî, 1422 h.
• İsfahânî, Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal er-Râgıb. Muʻcemu Müfredâti Elfâzi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Karadâvî, Yusuf. Kur’ân’ı Anlamada Yöntem. çev. M. Nurullah Aktaş. İstanbul: Nida Yayınları, 2015.
• Karaman Hayrettin vd.. Kurʼân Yolu. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Kasimî, Muhammed Cemalüddin. Mehâsinu’t-Te’vîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418 h.
• Kırca, Celal. “Aksâmu’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/290-291. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Kurtubî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmiʻ li-Ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Kahire: Dâruʼl-Kitabiʼl-Mısriyye, 1964.
• Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Ebû Mansur. Te’vilâtü Ehli’s-Sünne. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebüʼl-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüketü ve’l-‘Uyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâruʼl-Kütübiʼl-ʻİlmiyye, ts.
• Merâğî, Ahmed Mustafa. Tefsîruʼl-Merâğî. 30 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebetü ve Matbaʻatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1946.
• Mevdûdî, Ebü’l-A‘lâ. Tefhîmu’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayani vd.. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Neccâr, Muhammed Zağlûl. es-Semâu fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2005.
• Neccâr, Muhammed Zağlûl. Kadiyyetü’l-İ’cazi’l-İlmî. Amman: Cem’iyyetü’l-Muhafaza ‘ala’l-Kur’âni’l-Kerîm, 2005.
• Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. İ‘râbu’l-Kur’ân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421 h.
• Nursi, Said. Sözler. İstanbul: Sözler Yayınları, ts.
• Nursi, Said. Mektûbât. İstanbul: Sözler Yayınları, ts.
• Ocak, Mahir E. “İlk Karadelik Görüntüleri”. Bilim ve Teknik Dergisi (Mayıs 2019), 12-25.
• Ömer, Ahmed Muhtar. Mu‘cemü’l-Lüğati’l-Arabiyyeti’l-Mu‘asıra. 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2008.
• Penrose, Roger. Zaman Döngüleri. çev. Kerem Cankoçak - Murat Metehan Türkoğlu. İstanbul: Alfa Bilim Yayıncılık, 2015.
• Râzî, Fahruddin Muhammed. Mefâtîhuʼl-Ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâiʼt-Türâsiʼl-ʻArabî, 1420 h.
• Semerkandî, Ebüʼl-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed. Bahruʼl-ʻUlûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yusuf b. Abdiddâim. ed-Dürrü’l-Mesûn fî ‘Ulûmi’l-Kitabi’l-Meknûn. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethuʼl-Kadîr. 6 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesir, 1414 h.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiʻu’l-Beyân ‘an Teʼvili Âyiʼl-Kur’ân. 24 Cilt. b.y.: Müessetüʼr-Risâle, 2000.
• Tekin, Bayram. “Kim Korkar Karadelikten”. Bilim ve Teknik Dergisi (Ekim 2008), 44-48.
• Temizkan, Abdullah. “Bilimsel Tefsire Farklı Bir Yaklaşım: Zağlûl Neccâr Örneği”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10/1 (19) (2018), 39-67.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Halil b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/309-312. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Turan, Abdulbaki. “Kur’ân-ı Kerîm’de Yeminler (Aksâmu’l-Kur’ân)”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1986), 97-114.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
• Zebîdî, Muhibbuddin Ebü’l-Feyz Muhammed Murtaza el-Hüseynî. Tâcu’l-ʻArûs min Cevâhiriʼl-Kamûs. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatu Hukûmetiʼl-Kuveyt, 1965.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. es-Seriyy. Meʻâniʼl-Kurʼân. 5 Cilt. Beyrut: Âlemüʻl-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebüʼl-Kasım Cârullah Mahmud b. Ömer. Esâsü’l-Belâğa. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebüʼl-Kasım Cârullah Mahmud b. Ömer. Tefsîruʼl-Keşşâf ‘an Hakaikiʼt-Tenzîl ve ‘Uyûniʼl-Ekavîl fî Vücûhiʼt-Teʼvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâruʼl-Kitabi’l-‘Arabî, 1407 h.
• Zerkanî, Muhammed Abdulazim. Menâhilü’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2005.