Rivayetlerle Fıkhî Zâbıtaların Etkileşimi: Meninin Necaseti Örneği

Yıl 2020, Sayı: 15, 517 - 547, 30.12.2020

Fikret Özçelik

https://doi.org/10.18498/amailad.794099

Öz

Rivayetlerle Fıkhî Zâbıtaların Etkileşimi: Meninin Necaseti Örneği

Öz

Hadis ilmi ile ilgili ihtilaflı meselelerden birisi de rivayetleri sahih veya zayıf kabul etme kriterleriyle ilgilidir. Bu bağlamda rivayetleri anlama, değerlendirme ve sıhhatlerini belirlemede farklı yöntemler kullanıldığı bir hakikattir. Bundan olsa gerektir ki ilk dönemden itibaren hadisleri anlamada ve yorumlamada farklı yaklaşımlar gündeme gelmiştir. Buna bağlı olarak farklı görüş ve mezheplerin ortaya çıkması da kaçınılmaz olmuştur. Öte yandan kaynağı Kitab, Sünnet ve içtihat olan küllî kâideler ve zâbıtalar, klasik fıkıh edebiyatında müstakil bir tür olarak gelişmiş ve sistemleşmiştir. Bunun yanı sıra âlimlerin, hadisleri anlama ve yorumlamadaki farklı anlayışları neticesinde sahih kabul ettikleri bir rivayetle ilgili farklı sonuçlara ulaştıkları ve bu hususta istinbâtta bulunurken bir takım fıkhi zâbıtalar ortaya koydukları görülmüştür. 

Bu çalışmada meninin necaseti ile ilgili var olan rivayetlerin fıkhî zâbıtalar çerçevesinde ele alınması hedeflenmiştir. Öncelikle temel hadis kaynaklarına müracaat edilerek konuyla ilgili rivayetler tespit edilmiştir. Belirlenen bu rivayetlerin isnad açısından sıhhat durumları izahata kavuşturulmuştur. Akabinde mezhep imamları başta olmak üzere âlimlerin fıkhî zâbıtalar bağlamında söz konusu rivayetlerle ilgili yaptığı yorumlara değinilmiştir. Bununla beraber rivayetlerin fıkhî zâbıtaların üzerindeki etkisine de işaret edilmiştir. Yapılan araştırmanın neticesinde meni ile ilgili birden fazla rivayet tespit edilmiş ve tespit edilen bu rivayetlerin isnad açısından sahih olduğu görülmüştür. Bunun yanı sıra rivayetlerin muhtevasının meninin yıkanması ve çitilenmesi olduğu tespit edilmiştir. Tespit edilebildiği kadarıyla meninin necaseti ile ilgili Hz. Peygamber’in doğrudan bir ifadesi bulunmamaktadır. Hal böyle olunca âlimlerin geliştirdikleri fıkhî zâbıtalar çerçevesinde söz konusu rivayetleri yorumladıkları ve bazı istinbatlarda bulundukları görülmüştür. 

Hanefilere göre ister yaş ister kuru olsun meni her durumda necistir. Onlar, görüşlerini “Hadese sebep olan her şey haddi zatında necistir.” fıkhî zâbıtasıyla beraber bazı nakli delillerle temellendirmeye çalışmışlardır. Aynı şekilde Hanefiler meniyi idrar ve hayız kanına kıyas ederek necis olduğunu söylemiştir. Ferk rivayetini kabul eden Hanefilerin, meninin necaseti konusunda fıkhî zâbıtayı önceledikleri görülmüştür. Bununla beraber Hanefi mezhebinde “Necis olan bir şeyin yıkanması vaciptir” bilinen bir fıkhî zâbıtadır. Ancak Hanefiler, meni kuru olduğunda bu kaideden istisna etmişler ve çitilemeyi yeterli görmüşlerdir. Böylece rivayet, fıkhî zâbıtaya tercih edilmiştir. 

Mâlik b. Enes meniyi necis kabul etmiş ve onun yıkanmasının zorunlu olduğunu iddia etmiştir. Ayrıca Mâlik çitilemeyi yeterli görmemiş ve böyle bir uygulamayı da kabul etmemiştir. Şâfiî mezhebinde şöyle bir zâbıta söz konusudur: “Arka ve önden çıkan her sıvı necistir.” Buna göre büyük abdest, idrar, kan ve meni necis kabul edilmelidir. Ancak meni bu zâbıtadan istisna edilmiş ve temiz olarak kabul edilmiştir. Gerekçe olarak da bazı akli delillerle beraber kıyas ve Hz. Âişe’den nakledilen ferk rivayeti öne sürülmüştür. Yani Şâfiîler rivayeti genel ilkelerine tercih etmişlerdir. 

Ahmed b. Hanbel de meninin temiz olduğunu söylemiştir. Meni için çitilemeyi yeterli görenler, meninin yıkandığını ifade eden rivayetleri sahih kabul etmişlerdir. Onlara göre meninin çitilenmesi necis olduğu için değil tükürük ve toprak gibi mubah şeylerin temizlenmesi gibi temizlik için yapılmıştır. Bu tikel örnekten hareketle rivayetlerin fıkhî zâbıtaları etkiledikleri gibi, fıkhî zâbıtaların da rivayetleri anlama ve yorumlamada etkili olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca fıkhî zâbıtalar âlimlere ve mezheplere göre değişebilmektedir. Her ne kadar bütün fakîh ve mezheplerin ittifak ettiği fıkhî zâbıtalar bulunsa da bütün fıkhî zâbıtalar için bunu söylemek mümkün değildir. Bu da hadisleri anlamada ve değerlendirmede ihtilaflara ve farklı yaklaşımlara zemin hazırlamaktadır. Bunun bariz örneğini meninin necaseti meselesinde görmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Fıkhî Zâbıta, Meni, Temizlik, Mezhep İmamları

Transaction of Jurisprudential (Fiqhî) Specific Rules with Narrations: Example of Semen as Dirt

Öz

One of the controversies issues related to Hadith science is associated with the criteria to accept the narrations as authentic or weak. Within this context, it is a fact that various methods have been used to understand, evaluate and determine the authenticity of the narrations. Because of this fact that different approaches have been raised in understanding and interpreting the hadiths since the early period. In relation to this, it has also become inevitable that different views and sects emerged. On the other hand, the Qur’an, sunnah and ijtihad, which are universal rules and jurisprudential specific rules, have developed and systematized as a separate genre in classical fiqh literature. Also, it is seen that the scholars concluded different results about narrations the accepting a hadith as authentic and put forward some jurisprudential specific rules while making inferences (istinbât) on the issue as a result of different understanding in understanding and interpreting the hadiths. 

In this study, it is aimed to investigate the narrations about semen as dirt within the context of jurisprudential specific rules. Firstly, the narrations on the subject in the basic hadiths sources were determined. The authenticity status of these determined narrations were explained in terms of isnad. Then, the interpretations that especially sect imams and scholars made on these narrations in terms of jurisprudential specific rules were mentioned. Also, the effects of narrations on the jurisprudential specific rules were also pointed out. As a result of the investigations carried out, more than one narration about semen was identified, and it was seen that these narrations were authentic in terms of isnad. In addition, it was established that the content of the narrations is the washing and rubbing the semen. As far as it was determined, there is no statement directly belonging to Prophet about semen as dirt (najis). In this case, it was seen that scholars interpreted the narrations within the framework of jurisprudential specific rules that they developed and found some inferences (istinbat).

According to Hanafis, semen is najis whether it is wet or dry in all cases. They tried to prove their views with jurisprudential specific rules as well as some narrated evidences as “Whatever causes dirt is najis in its own right.”. Likewise, Hanafis said that semen is najis by comparing it to urine and menstruation blood. It is seen that Hanafis, who accept the Ferk narration, prioritized the jurisprudential specific rules about the issue that semen is najis. In addition to this, in the Hanafi sect, “it is wajib to wash away something najis” is a well-known jurisprudential specific rule. However, Hanafis made an exception when the semen was dry; and they found it sufficient to rub the dry semen away. So, the narration was preferred to jurisprudential specific rule. 

Mâlik b. Enes accepted semen as najis and claimed that it must be washed. In addition, Mâlik did not consider the rubbing as sufficient; and he did not accept such an application. In Shafi’îte sect, such a jurisprudential specific rule is valid as “Every liquid discharged from front or back of a person is najis.” According to this, feces, urine, blood and semen are to be accepted as najis. However, semen was exempted from this jurisprudential specific rule, and considered as clean. They put forward some logical evidences, comparisons and ferk narration narrated by Aisha as a justification. That is to say that Shafi’îtes preferred the narration to their general principles. 

Ahmad b. Hanbal also said that semen was clean. Those, who consider the sufficient to rub away the semen, accepted the narrations expressing that the semen should be washed away as authentic. According to them, rubbing act was performed not for the fact that semen is najis, but it was like cleaning mubah things such as saliva and soil. Based on this particular example, it is understood that the narrations affect the jurisprudential specific rules, and at the same time the jurisprudential specific rules are also effective in understanding and interpreting the narrations. In addition, the jurisprudential specific rules can vary according to scholars and sects. Though there are the jurisprudential specific rules on which all scholars and sects agree, it is not possible to tell this for all jurisprudential specific rules. And this paves for controversies and different approaches in understanding and evaluating hadiths. It is possible to see the plain example of this in the example of semen as dirt (najis). 

Anahtar Kelimeler

Hadith, Jurisprudential Specific Rules, Semen, Cleanliness, Sect Imams

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsned. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Akay, İhsan. “Klasik Fıkıh Literatüründeki Küllî Kâidelerle Mecelle’deki Küllî Kâidelerin Karşılaştırılması”. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Tam Metin Bildiriler Kitabı. ed. Mehmet Bilen vd.. 319-323. Diyarbakır: Şarkiyat Bilim ve Hikmet Vakfı Yayını, 2017.
• Akay, İhsan. “‘Kavâid-i Fıkhiyyenin Müstakil Delil Olma Problemi’”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 31 (2018), 91-101.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Ma’rifetü’s-sünen ve’l-asar. 10 Cilt. Karaçi: Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1991.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. et-Târihü’l-kebîr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. Sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422h.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. el-İlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Rayyân, 2011.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Te’sisü’n-nazar. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Dimyâtî, Tâcüddîn Ebû’l-Bekâ Behrâm b. Abdillah b. Abdülaziz ed-Demîrî. eş-Şâmil fî fıkhi’l-İmâm Mâlik. 2 Cilt. Dublin: Merkezu Necibeveyh li’l-Mahtûtât ve Hıdmeti’t-Türas, 2008.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as b İshak b. el-Ezdi es-Sicistânî. Sünen. 4 Cilt. Cidde: Darü’l-Kıble li’s-Sekafeti’l-İslamiyye, 1998.
• Ebû Şuca’, Şihâbüddîn Ahmed b. Hüseyn. el-Gâyetü ve’t-Takrîb. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Efendioğlu, Mehmet. “Muhadramûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/395-396. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2005.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilber en-Nemerî. el-İstizkâr. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Ebî Hatim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris Razî. el-Cerh ve’t-ta’dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Fethü’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 2000.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Hind: Dâiretü’l-Maârif, 1326.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Telhîsü’l- habîr fî tahrîc-i ehâdîsi’r-Râfiiyyi’l-kebîr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’s-sikât. 9 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Meşâhîru ulemâi’l-emsâr. Kahir: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1959.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b Ahmed b. Muhammed b Kudâme Cemmâîlî Makdisî. el-Mugnî. 15 Cilt. Riyâd: Âlemü’l-Kütüb, 1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebei el-Kazvînî. Sünen. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Mencûye, Ebû Bekr Ahmed b. Ali Muhmamed el-İsfahânî. Ricâlu Sahîhi Müslim. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1987.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbnü’l-Cârûd, Ebû Muhammed Abdullah b. Ali b el-Cârûd. el-Müntekâ mine’s-süneni’l-müsnedi an Resulillâh. Beyrut: Kitâbü’s-Sakâfiyye, 1988.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2006.
• İbnü’l-Irâkî, Ebû Zür‘a Veliyyüddîn Ahmed b. Abdirrahîm b. el-Hüseyn el-Kürdî el-Mihrânî. Tuhfetü’t-tahsîl fî zikri ruvâti’l-merâsîl. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• İbnü’l-Mülakkin, Ebû Hafs Siraceddin Ömer b. Ali b. Ahmed. et-Tezkira fî’l-fikhi’ş-Şâfiî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İclî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Abdullah b. Salih. Ma’rifetü’s-sikât. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
• İshak b. Râhûye, Ebû Ya’kub İshak b İbrâhim b Mahled. Müsnedu İshak b. Râhûye. 5 Cilt. Medîne: Mektebü’l-Îmân, 1991.
• Kahraman, Hüseyin. “Hadislere Göre Cinsel Organa Dokunmanın (Messü’l-Ferc) Abdeste Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (01 Ocak 2010), 111-142.
• Kahraman, Hüseyin. “Namazda Kahkaha ile Gülmenin Abdeste Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (01 Haziran 2010), 73-92.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. ez-Zahîre. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr fî fıkhi mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Mergînânî, Ebû’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1999.
• Mevsıli, Ahmed b Ali b el-Müsenna Ebû Ya’la. Müsnedu Ebî Ya’la el-Mevsılî. 13 Cilt. Cidde: Dârü’l-Me’mun li’t-Türas, 1989.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1418.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib el-Guneymî el-Meydânî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1998.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâleddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nîsâbûrî. Sahîh. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955.
• Müzenî, Ebû İbrâhim İsmail b. Yahyâ b. İsmail eş-Şafii. Muhtasarü’l-Müzenî fî füru’i’ş-Şâfiîyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb. Sünen. Haleb: Mektebetü’l-Metbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû’ şerhi’l-Mühezzeb. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Özen, Şükrü. “Nehaî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/535-538. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2006.
• Özşenel, Mehmet. Hanefi Hadis Anlayışının Teşekkülü. İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2. Basım, 2018.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. Kitâbü’l-Üm. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlânî. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğnî’l-Muhtâc. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme b. Abdülmelik b Seleme Ezdî Hacrî Mısrî. Şerhu meânî’l-âsâr. 5 Cilt. Riyâd: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Tehânevî, Zafer Ahmed. Kavâid fî ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 10. Basım, 2007.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünen. 5 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 3. Basım, 2010.
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ el-Bağdâdî. Târîhu İbn Maîn (Rivâyetü’d-Dûrî). 4 Cilt. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmi ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1979.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Kâşif fî ma’rifeti men lehu rivâye fi’l-kütübi’s-sitte. 2 Cilt. Cidde: Dârü’l-Kible, 1992.
• Zerkâ, Ahmed. Şerhü’l-kavâ’idi’l-fıkhiyye. Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 7. Basım, 2007.