Klasik ve Modern Kaynaklarda İlk Cinayet Kıssası (Maide 5/27-31): Tefsir Metodolojisi Açısından Mukayeseli Bir İnceleme

Yıl 2020, Sayı: 15, 105 - 142, 30.12.2020

Yunus Emre Gördük

https://doi.org/10.18498/amailad.796592

Cited By: 1

Öz

Bu makalede, Mâide suresinde yer alan “İlk cinayet kıssası” (27-31. âyetler) klasik tefsir kaynakları ve modern çalışmalar ekseninde metodolojik açıdan ele alınmıştır. Kıssanın en önemli iki unsuru “Âdem’in iki oğlu” lafzıyla kimlerin kastedildiği ve karganın yapmış olduğu rehberliğin ne ifade ettiğidir. Müfessirler genel anlamda, bahsi geçen “Âdem”in Hz. Âdem olduğu kanaatindedir. Gönderilen karga ise cesedin nasıl defnedileceğini göstermiştir. Çünkü işlenen cinayet yeryüzündeki ilk cinayettir ve ölü bir bedenin ne yapılması gerektiği bilinmemektedir. Bu genel kanaatte lafzî delillerin ve metin içi bağlam unsurlarının yanı sıra tefsirde aslî unsur olan sahîh hadîsler, ardından sahâbe ve tâbiûndan intikal eden rivâyetler esas alınmıştır. Diğer hadîslerle birlikte; özellikle Mesrûk b. el-Ecdaʻ’ın, üstâdı Abdullah b. Mesʻûd’dan naklettiği ve neredeyse bütün sahîh kaynaklarda yer alan “Zulmen öldürülen hiç kimse yoktur ki, onun kanından Âdem’in ilk oğluna da bir hisse çıkmasın. Çünkü öldürme (cinayet) yolunu ilk açan odur.” hadîsinin cerhi mümkün görünmemektedir. Buna sahâbe ve tâbiûn görüşleri ile ümmetin ittifakı da eklenince kâtil ve maktûlün kimler olduğu konusu netlik kazanmıştır. Ayrıca cesedin nasıl örtüleceğini göstermesi için gönderilen karga da bu kanaati teyit etmektedir. Yirminci asra gelininceye kadar bir iki istisna haricinde müfessirlerin tamamının bu konuda ittifak halinde olduğu görülmektedir. Hasan el-Basrî ve Dahhâk gibi zâtlara atfedilen görüş, kıssada bahsedilen iki kişinin İsrâiloğulları’ndan iki kişi olduğu şeklindedir. Ancak bu görüşün Hz. Âdem ve eşinin ilk insan çifti olmadığı şeklindeki bir düşünceyle ilgisinin olmadığı yine bu zâtlardan gelen başka rivâyetlerle sâbittir. Dolayısıyla herkesçe müsellem bir Âdem anlayışı söz konusudur. Müfessirlerin yapmış oldukları izâhlarda konuyla ilgili farklı âyetler de göz önüne alınmıştır. Öte yandan âyetlerin zâhiri esas tutulmuş ve herhangi bir tereddüt yahut işkâl durumu söz konusu olmadığı için te’vile gerek duyulmamıştır. Bütün bunlar aynı zamanda klasik tefsirlerde izlenen metodun temel unsurlarını oluşturmaktadır.

Buna karşın evrimci bakış açısına göre ilk iki insanın ilk çocukları diye bir olgu söz konusu değildir. Zira evrimde ilk iki insan diye bir şeyden bahsedilmesi mümkün değildir. Modern tefsir anlayışını şekillendiren başat unsurlardan biri bu yaklaşım tarzıdır. Kıssaların sembolik olduğu iddiasına göre ise âyet lafızları zaten önem arz etmemektedir. Bu minvâlde kıssanın bir gerçekliğinin olmadığı ve Tevrat’a atfen zikredildiği öne sürülmektedir. Oysaki benzeri bir anlatının asıl itibariyle semâvî olan Tevrat’ta geçmesi, bir hakikat olarak Kur’ân’da da yer almasına aykırı değildir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm, Tevrat ve İncil metinleri/hükümleri üzerinde mübeddil ve musahhih olduğu gibi bazen de mütemmim ve musaddık olmuştur. Ayrıca Tekvin’deki Hâbil-Kâyin kıssasında kargadan bahsedilmemektedir. Sembolikçi anlayışa göre Kur’ân hayal ürünü olduğu iddia edilen bir kıssayı aktarmakta ve bu aktarım esnasında ona asılsız yeni bir unsur daha eklemektedir. Bu ise vehimden ibaret olup herhangi bir delile dayanmamaktadır. İlmi her şeyi ihâta eden ve Kur’ân’da anlatılanları mükerreren “Hakk” diye niteleyen Yüce Allah’ın irşad için hayali bir hikâyeyi anlatmaya muhtaç olmadığı muhakkaktır. Dahası, kıssa eğer sembolikse, Peygamber (s.a.s.) ve sahabe de dahil bütün ümmet on dört asırdır bunu anlamamış demektir ki bundan söz edilmesi bile abestir. Aynı tutarsız durum evrimci yorumlar için de geçerlidir.

Sonuç itibariyle iki kardeşten biri diğerini katletmiş; daha sonra maktulün ortada kalan cesedini ne yapacağını bilememiş ve nihâyet onun defnedilmesi gerektiğini bir kargadan öğrenmiştir. Âyetin sarih ifadesi bu iki kişi için “Âdem’in iki oğlu” demektedir ve geçerli bir karine/delil olmadığı müddetçe bu konuda yapılacak te’vîl ikna edicilikten uzaktır. Tefsir metodolojisi açısından modern zamanların ürünü olan her iki yaklaşımın da sağlam birer ilmî temele dayanmadığı ve problem çözmekten ziyade farklı çelişkilere kapı araladığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mâide, Kıssa, Cinayet, Metodoloji

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

The Story of the First Murder (Surah al-Maidah/27-31) in Classic and Modern Sources: A Comparative Examination in Terms of Tafsir Methodology

Öz

In this article, the “qissa of the first murder" (al-Maidah/27-31) is discussed methodologically in the point of classical tafsir sources and modern studies. The qissa consists of two elements which are the phrases “two sons of Adam” and the “crow’s guidance to the murderer”. In general, the commentators consider that the “Adam” indicates the Prophet Adam. The crow was sent to show how the body would be buried because the murder committed is the first murder on earth that does not know what to do with a dead body. In this general opinion, as well as the proofs of verses words and in-text contex elements, authentic ḥadiths, which are the main references of the tafsir, and narrations of companion and followers were taken into consideration. Along with other ḥadiths; especially it is seen that it is not possible to discredite the following ḥadīth narration of Masruq Ibn al-Ajda reported from Abdullah Ibn Mas'ud that is included in almost all authentic ḥadith sources as “no person is killed wrongfully, but a share of responsibility for his blood will be upon the first son of Adam, because he was the first one to kill". By adding the views of the companions, followers and the alliance of the ummah, it has become clear who the killer and victim are. In addition, the crow sent to show how to bury the dead body that confirms this view. Until the 20th century, it is seen that all of the commentators are in alliance on this view. The view referred to personalities such as Ḥasan al-Baṣrī and al-Ḍaḥḥāk is that the two people mentioned in the qissa are from children of Israel. However it is evident from other narrations of this view is not related to the idea that Adam and his wife were not the first human couple. Therefore, there is not an unique understanding of Adam that is accepted by everyone. In the explanations made by the commentators taken into consideration the different verses related to the subject. On the other hand, the literal meaning of the verses was taken as a basis and there was no need for taʾwīl because of any ambigious expression. These are also constitute the basic elements of the method followed in classical tafsirs.

As for the evolutionist point of view; there is no such phenomenon as the first children of the first two people. Because in evolution, it is impossible to mention such a thing as the first two people. One of the dominant elements that shapes the modern exegesis understanding is this style of approach. According to the claim that the qissa's are symbolic, the verse statements are not important already. In this aspect, it is emphasized that both there is no reality of the story and is mentioned in reference to the Torah. But the similar story mentioned in the Torah, which is originally as divine, does not contradict its inclusion in the Qur’an as a truth. As a matter of fact, the Qur’an has been modifier and corrective as well as supplemantary and confirmative on the texts of Torah and Bible. In addition, the story of Abel and Cain in Torah is not mentioned the crow. According to the symbolist understanding, the Qur'an conveys a story that is claimed to be an imaginary product, and adds unfounded element to it during the transfer. This is a delusion that is not based on any evidence. It is certain that Allah, who knowledge encompasses everything and describes what is told in the Quran as truth, does not need to tell an imaginary story to show the guidance. Moreover, if the qissa of the first murder is symbolic, it means that the entire ummah, including the Prophet (pbuh) and the companions, has not understood this since 14th century which means that even mentioning this is absurd. The same inconsistent situation applies to evolutionist interpretations.

As a result, after one of the two brothers killed the other; the killer did not know what to do the dead body, and finally learned from a crow that he should be buried. The literal expression of the verse refers to these two people as "two sons of Adam", and ta'wîl on this issue is far from convincing unless there is a valid evidence. It is seen that both approaches, which are the product of modern times in terms of methodology of Qur’anic Exegesis, are not based on solid scientific basis and lead the way to different contradictions rather than solving problems.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Maidah, Qissa, Murder, Methodology

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Abdürrezzak es-Sanʻânî. Tefsîru Abdirrezzak. thk. Mahmud Muhammed Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd.. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
• Âlûsî, Şihâbuddin Mahmud b. Abdillah el-Hüseynî. Rûhu’l-meʻânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. thk. Ali Abdülbârî ‘Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• ʻAskalânî, İbn Hacer. Fethü’l-Bârî alâ Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1959.
• Ateş, Süleyman. “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Evrim Teorisi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975), 127-146.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. 10 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1997.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd b. Muhammed b. el-Ferrâ. Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdürrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• Beydâvî, el-Kâdî Nâsıruddîn Ebî Sa‘îd Abdullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar`aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1997.
• Bikâ‘î, Ebu’l-Hasan Burhanüddin İbrahim b. Ömer. Nazmu’d-dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-suver. 22 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• Birışık, Abdülhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Birışık, Abdülhamit. “Pervîz, Gulam Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/247-249. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Buhârî, Ebû Abdullah İsmail b. İbrahim el-Cu’fî. Sahîh. thk. Muhammed Hüseyin b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2002.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-Beyân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Cezâirî, Câbir b. Mûsa b. Abdülkadir Ebû Bekir. Eyserü’t-tefâsîr. 5 Cilt. Medîne: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2003.
• Ebû Hafs en-Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. Beyrut: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Ebû Hayyân, Esîrüddin Muhammed Yûsuf b. Ali. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemil. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ebû Müslim el-Isfahânî. Tefsîru Ebî Müslim Muhammed b. Bahr el-Isfahânî. ed. Hıdr Muhammed Nebhâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebu’s-Suʻûd el-ʻİmâdî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa. İrşâdu’l-ʻakli’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitabi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Eliaçık, R. İhsan. Yaşayan Kur’an-Türkçe Meal-Tefsir. İstanbul: İnşa Yayınları, 2014.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı. çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşâret Yayınları, 1999.
• Dahhâk b. Müzâhim. Tefsîru’d-Dahhâk. ed. Muhammed Şükri Ahmed ez-Zâviyetî. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Gördük, Yunus Emre. “Elmalılı Hamdi Hz. Âdem’in Evrimle Yaratıldığını mı Söylüyor? (Süleyman Ateş’in İddiası Üzerine Bir İnceleme)”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (Haziran 2019), 27-42.
• Gördük, Yunus Emre. “İlk İnsan Nesli Nasıl Devam Etti? Ensest İlişki İddiası Üzerine Eleştirel Bir Analiz”. Usul İslam Araştırmaları 29 (2018), 69-97.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme. et-Tehzîbu fi’t-tefsîr. 10 Cilt. Kahire/Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye/Dâru’l-Kütübi’l-Lübnâniyye, 2018.
• Halefullah, Muhammed Ahmed. el-Fennü’l-kasâsî fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Müessesetü’l-İntişâri’l-Arabî/Sîna, 1999.
• Hasan el-Basrî. Tefsîru’l-Hasani’l-Basrî. ed. Muhammed Abdürrahim. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Hâzin, Alâuddîn Ali b. Muhammed b. İbrâhim. Lübâbü’t-te’vîl fî meʻâni’t-tenzîl. thk. Muhammed Ali Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Humeydî, Ebû Bekir Abdullah b. ez-Zübeyr el-Kureşî. Müsnedu’l-Humeydî. thk. Hasan Selim Esed ed-Dârânî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sekâ, 1996.
• İbn ʻAcîbe, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Hasanî. el-Bahru’l-medîd fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî Ruslan. 7 Cilt. Kâhire: y.y., 1999.
• İbn ʻÂdil, Ebû Hafs Siracüddîn Ömer b. Ali. el-Lübâb fî ʻulûmi’l-Kitab. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muʻavvıd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn ʻÂşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. Tahrîru’l-maʻna’s-sedîd ve tenvîru’l-ʻakli’l-cedîd min tefsîri’l-Kitâbi’l-Mecîd. 30 Cilt. Tûnus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn ʻAtıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʻAzîz. thk. Abdüsselam Abdüşşafî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman. Zâdu’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abrürrezzak el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2001.
• İbn Cüzey, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl li ʻulûmi’t-tenzîl. thk. Abdullah el-Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketu Dâri’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʻAzîm. thk. Esʻad Muhammed Tayyib. 10 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr, 1998.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman. Müsned. thk. Yûsuf el-Azâzî - Ahmed b. Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1992.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Mısır: Dâru’t-Taybe, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebeî el-Kazvinî. Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbaki. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İslamoğlu, Mustafa. Nüzul Sırasına Göre Hayat Kitabı Kur’an. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• İslamoğlu, Mustafa. Yaratılış ve Evrim. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2018.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddin b. Muhammed Sa‘îd. Mehâsinü’t-te’vîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Kurtubî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Hazrecî. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil). İstanbul: Kitab-ı Mukaddes Şirketi - Yeni Yaşam Yayınları, 2010.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mecdî Bâslûm. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mazharî, Muhammed Senâullah Pânîpetî. Tefsîru’l-Mazharî. thk. Ğulam Nebî et-Tûnisî. 10 Cilt. Pakistan: Mektebetü’r-Rüşdiyye, 1992.
• Mekkî b. Ebî Talib, Ebû Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye fî İlmi meʻâni’l-Kur’ân ve Tefsîrihi. thk. Heyet. 13 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Câmiatu’ş-Şârika/Külliyetü’ş-Şeria ve’d-Dırâsâti’l-İslâmiyye, 2008.
• Merâğî, Ahmed Mustafa. Tefsîru’l-Merâğî. 30 Cilt. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbi’l-Halebî, 1946.
• Mevdûdî, Ebu’l-Aʻlâ. Tefhîmu’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayani vd.. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmud Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâs, 2001.
• Mücâhid b. Cebr. Tefsîru Mücâhid. thk. Mahmud Abdüsselam Ebû’n-Nîl. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmiyyi’l-Hadîse, 1989.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahihu Müslim. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi.
• Nesâî, el-İmam Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. Sünen. thk. Abdülğaffar Süleyman el-Bendârî - Seyyid Küsrevî Hasan. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Hâfızuddîn. Medârikü’t-Tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Neysâbûrî, Nizâmüddin el-Hasan b. Muhammed el-Kummî. Garâibu’l-Kur’ân ve reğâibu’l-Furkân. thk. Zekeriyya ʻUmeyrat. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Nu‘aym b. Hammâd el-Mervezî, Ebû Abdillah. Kitâbu’l-fiten. thk. Semîr Emin ez-Züheyrî. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’t-Tevhîd, 1991.
• Okuyan, Mehmet. Kıssalar Ne Söyler. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2017.
• Öztürk, Mustafa. Kıssaların Dili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an-ı Kerim Meali-Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Parvez, Ghulam Ahmad. Lughatu’l-Quran. çev. Sheraz Akhtar. 4 Cilt. Oslo: Quranic Education Society, 2015.
• Perviz, Ġulâm Ahmed. İblîs-u Âdem. Lahor: Tulû-i İslâm, 6. Basım, 2000.
• Perviz, Ġulâm Ahmed. Mefhûmu’l-Kur’ân. Lahor: Tulû-i İslâm, 2. Basım, 2002.
• Perviz, Ġulâm Ahmed. Metâlibu’l-Furkân. Lahor: Tulû-i İslâm, 1996.
• Perviz, Ġulâm Ahmed. Metâlibu’l-Kur’ân fî dürûsi’l-Furkân-(Sûretü’n-Nisâ). Lahor: Tulû-i İslâm, 2007.
• Râgıb el-Isfahânî. Tefsîrü’r-Râgıb el-Isfahânî. thk. Hind bint Muhammed b. Zâhid Serdâr. 2 Cilt. Mekke: Camiatu Ümmi’l-Kurâ/Külliyyetü’d-Da’veti ve Usûli’d-Dîn, 2001.
• Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• Reşid Rıza, Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr). 12 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-ʻÂmme li’l-Kitâb, 1990.
• Saʻlebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-Beyan an Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Se‘âlibî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Muʻavvıd - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Semʻânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrâhim - Ğanîm b. Abbâs b. Ğanîm. 6 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys. Bahru’l-ʻUlûm. 3 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Seyyid Kutub. Fî zılâli’l-Kur’ân. 6 Cilt. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1991.
• Suyûtî, Celâlüddin Abdurrahman. ed-Dürrü’l-mensûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Şaʻrâvî, Muhammed Mütevelli. Tefsîru’ş-Şaʻrâvî (el-Havâtır). 20 Cilt. Mısır: Matâbiʻu Ahbâri’l-Yevm, 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Yemenî. Fethu’l-Kadîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1992.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr. Câmiʻu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Beyrut: Müesseset’r-Risâle, 2000.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-türâs, 1967.
• Taslaman, Caner. Bir Müslüman Evrimci Olabilir mi? İstanbul: Destek Yayınları, 2017.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa es-Sevre. el-Câmiu’s-Sahîh (Sünenü Tirmizî). 5 Cilt. Mısır: Şeriketü’l Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî’l-Halebî, 1975.
• Vecdi, Muhammed Ferid. el-Mushafu’l-Müfesser. Kahire: Daru’ş-Şa’b, 1977.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. et-Tefsîrü’l-münîr. 30 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1998.