Siyak ve Belâğî Üslupların Tefsire Etkisi (Âl-i İmrân 130. Âyet Özelinde)

Yıl 2022, Sayı: 18, 501 - 533, 30.06.2022

Muhammed Elnecer Mustafa Aksoy

https://doi.org/10.18498/amailad.1073102

Öz

Araştırma, “…kat kat faiz yemeyin...” âyetindeki nehiyden ne kastedildiğini anlamada siyak ve belâğî üslupların önemine dikkat çekmektedir. Siyak, sevk kelimesinden türetilmiş ve asıl anlamı somut bir şeyi soyut bir şeye nakletmek demek olan bir kavramdır. Daha çok develerin birbirlerini takip etmelerini ifade etmek için mutêbea anlamında musêveka kullanılır ki anlamı sanki develer birbirlerini takip ederek birbirlerini sevk etmiş çekmiş olmaktadırlar. Bu kelime hangi bâb ve çekime girerse girsin hepsinde de mutâbe‘a’ya delalet etmektedir. Siyak kastedilen manayı belirlemede veya birbirine çok yakın iki anlamdan birini tercih etmede çok önemli olduğundan dolayı Fakihler, usûlcüler, dilciler, dil bilimciler, edebiyatçılar, tefsirciler ve daha birçok ilim dalı erbabı siyak kelimesini çokça kullanmışlardır. Araştırmada siyak kelimesiyle kastedilen şey bir metni kapsayan ve anlaşılmasında rol oynayan iç ve dış etkenlerin tamamıdır. Bunlar Sâbık/sözün evvelinde öncesinde bulunan karineler, lâhik/sözün sonrasında bulunan karineler, hâlu’l-mütekellim/söyleyenin durumu, hâlu’l-muhâtab/muhatabın durumu, ğarad/sözün söylen mesindeki maksat ve sebep/sözün söylenmesinin nedeni olarak sıralanabilir. Dış etkenlerden birisi ise örf ve sözün muktezasını belirlemek için manen söze bitişik kabul edilen nüzul sebebidir. Gerek sibak ve gerekse lihak için önce ve sonradan birkaç kelimeye veya önceki ve sonraki cümlelere bakmakla istenilen sonuç elde edilebilir. Yalnızca kelimelere veya âyetlere bakmak bazen yetersiz kalabilir. Böylesi bir durum sûrenin tamamını araştırmak ve âyetler arasındaki manevi bağları anlamayı gerektirir. İşte bu noktada, amaçlanan sonucun ortaya çıkmasında âyetin veya Kur’ân’dan bir parçanın veya bir sûrenin bağlamının rolü ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, lafzın -birçok anlam ihtimali olsa da- ana temaya hizmet yolunda siyak ile hakiki anlamda bir çelişkiye düştüğüne rastlamak mümkün değildir. Siyak, hangi nazım veya nesir parçası olursa olsun tevil veya tefsir ederken gerek kelimelerin gerekse cümlelerin delaletlerini araştırmada mihenk taşı olarak kabul edilir. Kur’ân-ı Kerîm naslarını, öncesi ve sonrasında zikredilenlere bakarak açıklamada ve kastedilen manayı beyan etme hususunda hiç şüphesiz siyakın çok büyük etkisi ve rolü vardır. Siyak sayesinde ana tema ortaya çıkar. Öyleyse siyak şöyle tarif edilebilir: “Bir nassın tamamını kapsayıp düzene koyan ve aynı zamanda nasla alakası kesinleşmiş karine ve delillerle çelişmeyen bir anlamdır.”
Belâğî üslup ve sanatlara gelince kavramın doğru tanımlanabilmesi için gramer kurallarının, anlamların maksadını ortaya çıkarmada üstlendiği rolü gereği kelimeler ve cümle bileşenleri de çalışmanın bir parçası olmuş, iç ve dış bağlam çerçevesinde âyetteki “kat kat” ifadesinden kastedilen manayı ortaya koymuştur. Bu çalışmanın hedeflerinden biri faiz âyetindeki belâğî üsluplara değinerek kelimelerin seçimi, seçilen kelimelerin kastedilen ve edilmeyen anlamları vermedeki kabiliyetleri ve nazımda kullanılan diğer kelimelerle ne kadar uyumlu olup olmadıklarını araştırmaktır. Nitekim üslup demek verilmek istenen anlamın muhataplara ulaşmasını sağlayan herhangi bir hitap şeklidir. Daha sonra ise kullanılan üslubun zarafetine, çeşitliliğine ve içerisinde barındırmış olduğu maksat ve hislere göz atarak incelemektir. Ayrıca çalışma, zikrettiğimiz âyet ile Bakara sûresindeki faiz âyetini birbiriyle irtibatlandırmıştır. Yine çalışma, birçok sapkın hata ve bozuk yorumların, sibak-siyak ilişkisi ve bağlamın kökenlerine ilişkin cehaletten kaynaklandığını açıkça ortaya koymuştur. Makalede kredi faizlerinin haram olduğunun vahyin her iki çeşidi Kur’ân ve Sünnet ile ayrıca icma ve kıyasla da sabit olduğu zikredilmiş ve bunun inkārının dinin açık bir emrini inkār etmek olduğu beyan edilerek araştırmaya son verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Siyak, Üslup, Faiz, Ed‘âfen Mudâ‘afe.

The Effect of Context and Rhetorical Manners on Interpretation of Âyahs (Based on The Sûra Âl-i İmrân, Âyah Number 130)

Öz

This research aims to draw attention to the importance of context and rhetorical methods in explaining what is meant by the prohibition in the Allah’s saying: "Do not consume usury doubled and multiplied; exponentially". The term “context” is derived from the word dispatch which basicly means to change something concrete to something abstract.
The word Musêveka is most commonly used in the sense of mutêbea to express that camels follow each other, which means that the camels follow each other and lead each other. It refers to the word mutabe'a in all cases, no matter if it is used as a subjunctive or an inflection. Because the context is so critical to specify what is meant by a word and to decide between its meanings close to each other, it is commonly used as a concept by canonists, Usul-i Fiqh scholars, linguists, literators, Tafsir scholars and many other scholars of various sciences. What is meant by the word “context” in the research is all of the internal and external factors that cover a text and play a role in its understanding.
Internal factors can be listed as Sâbik/presumptions before the word, lahik/presences after the word, halu'l-mutakallim/state of the speaker, halu'l-muhatab/the state of the interlocutor, garad/the purpose of saying the word and the reason/reason of saying the word.
One of the external factors, on the other hand, is the reason for the descent of a verse, which is accepted as adjacent to the word in sense in order to determine the required meaning and the referring custom. For both sabik and lihak, the desired result can be obtained by looking at a few words before and after, or the sentences before and after. Just looking at words or the verses may sometimes be insufficient. In this case it is required to scrutinize the whole sura or indicate the given verse’s inner relationship with the other verses. “Context” is accepted as a touchstone in researching the signs of both words and sentences while interpreting and interpreting no matter what verse or prose piece it is.
There is no doubt that “context” has a great influence and role in explaining the verses of the Qur'an by looking at what is mentioned before and after them, and in explaining the meaning. Thanks to the “context”, the main theme emerges. So context can be described as follows: “It is a meaning that encompasses and organizes the whole of a text, and at the same time does not contradict with the clue and the evidence which are determined by the nass itself.” As for sprempt styles and arts the words and sentence components were part of the study, as well as the role of the grammar and sentence components in order to be able to identify the maximum of the concepts, in terms of the internal and external context. The target meaning has been put.
One of the objectives of this study is to examine the choice of words by referring to the eloquent manners in the verse of interest, the ability of the selected words to give meanings that are meant and not, and to investigate whether they are compatible with other words used in the verse. As a matter of fact, manner is any form of address that allows the meaning to reach the audience. Then, it is to examine the elegance of the manner used, its diversity and the purpose and feelings it contains. In addition, the study connects the verse we mentioned with the interest verse in the chapter of al-Baqara. Again, the study made it clear that many diverted errors and distorted interpretations arose from ignorance of the context relationship and the origins of the context.
In the article, it is indicated by both types of revelation, Qur'an and Sunnah, as well as by consensus and analogic comparison (qiyâs), that loan interest is haram, and the research ends by declaring that its denial leads to the denial of an explicit command of the religion.

Anahtar Kelimeler

Interpretation, Context, Manner, Usury, Doubled And Multiplied.

Kaynakça

• Bardakoğlu, Ali vd. İlmihal İslâm ve Toplum. 2 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 17. Basım, 2010.
• Bayraklı, Bayraktar. Kur’ân Tefsîri. 21 Cilt. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 3. Basım, 2008.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meâl-i Âlisi ve Tefsiri. 6 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, t.y.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Mustafa Dibel-Buğâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Kesîr, 3. Basım, 1407.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfu’l-kınâ‘ ‘an metni’l-iknâ‘. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkāmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdulğafur Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm Li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Dırâz, Muhammed Abdullah. er-Ribâ fî nazari’l-kānûni’l-İslâmî. Beyrut: el-Asru’l-Hadîs, 1987.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî. Sünen Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye- t.y.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Buḥûs̱ fi’r-ribâ. Kâhire: Dârü'l-Fikri'l-'Arabî, 1986.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Tahrîmu’r-ribâ tanzim iktisâdî. Cidde: ed-Dârü’s-Su‘ûdiyye Li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, 1985.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Usûlü’l-fıkh. Kâhire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1958.
• Ebû Zeyd, Muhammed. “et-Tercîh beyne delâleti’s-siyâk ve sebebi’n-nuzûl”. Mecelle Câmiatu Dımaşk. Dımaşk: 3-4/15 (2012), 11-49.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzîbü’l-luga. thk. Abdusselam Hârûn. y.y. el-Müessesetu’l-Mısriyyeti’l-Âmme, 1964.
• Hallâf, Abdülvahhâb. İlmü usûli’l-fıkhi ve hulâsatü târîhi’t-teşrîi’l-İslâmî. Kâhire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1996.
• İbn Âşur, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dârü Sahnûn, 1993.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib. el-Muharrarü’l-vecîz. thk.
• Abdusselam Abduşşafi Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Fâris er-Râzî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed. Mu’cemü mekāyîsi’l-luga. thk. Abdusselam Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Hacer el-Askalânî Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-Ucâb fî beyâni’l-esbâb. thk. Abdulhakim Muhammed el-Enîs. y.y. Dâr İbni’l-Cevzî t.y.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh. Muğnî’l-lebîb an kütübi’l-e‘ârîb. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 6. Basım, 1985.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Dâr Tayyibe, 2. Basım, 1999.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Yaîş el-Esedî, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed el-Halebî. Şerhu’l-Mufassal. Ed. İmîl Bedî’ Yâ’kûb. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Atâ-Mustafa Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrahim en-Nîsâbûrî. el-İcmâ‘. thk. Ebû Hammâd Sağîr Ahmed b. Muhammed Hanîf. ‘Acmân: Mektebetü’l-Furkān, 2. Basım, 1999.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed el-Kureşî. Garîbü’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Ed-Dâvudî. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1412.
• Kardâvî, Yûsuf. Fevâidü’l-bunûk hiye’r-ribâ’l-muharram. Kâhire: Dârü’s-Sahve, 1994.
• Kur’ân Yolu Meâli. çev. Karaman, Hayrettin vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi’ li-ahkāmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî. 10 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Lekānî, Ebû İshâk Abdusselâm Bürhânüddîn İbrâhîm b. İbrâhîm b. Hasen. İthâfu’l-mürîd bi-cevherati’t-tevhîd. Kâhire: Matbatu’s-Sa‘âde, 2. Basım, 1955.
• Murâdî, Hasan b. Kāsım el-Mısrî’l-Mâlikî. el-Cinâ’d-dânîfî hurûfi’l-meânî. thk. Fahruddîn Kabâve-Muhammed Nedîm Fâdıl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t,y.
• Râzî, Muhammed b. Ebu Bekir b. Abdulkadir. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Muhammed Hâtır. Beyrut: y.y., 1995.
• Rûmî, Fehd b. Abdurrahman. Dirâsât fî ulumî’l-Kur’ân. y.y., 12. Basım, 2003.
• Sâbûnî, Muhammed Alî. Ravâi’u’l-beyân. 2 Cilt. Müessesetu Menâhilü’-İrfân, 3. Basım, 1980.
• Selkînî, İbrahim Abdullah. Âl-ü Selkînî fî Haleb. Diyârbekr: Mektebetü seydâ, 2021.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yûsuf b. Abdiddâim. ed-Dürrü’l-masûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed El-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, t.y.
• Senhûrî, Abdurrazzak Ahmed. Masâdıru’l-hakk fî’l-fıkhi’l-İslâmî. 6 Cilt. Beyrut: Dâr İhyâü’t-Türâs, 1997.
• Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdusselam Muhammed Harun. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ceyl, t.y.
• Süyûtî Celâlüddîn. el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kâhire: el-Hey’etu’l-Mısriyye’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 1974.
• Şa’râvî, Muhammed Mütevellî. Tefsîrü’ş-Şa’râvî. 24 Cilt. Kâhire: Metâbi’ Ahbâri’l-Yevm, t.y.
• Şeltût, Mahmûd. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: Dârü’ş-Şürûk, 12. Basım, 2004.
• Şevkānî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. 6 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1413.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmi‘u’l-beyân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 6 Cilt. Müessesetu’r-Risâle, 1420.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târihu’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Türâs, 2. Basım, 1387.
• Tantâvî, Muhammed Seyyid. Müâmelâtü’l-bünûk ve ahkâmühâ’ş-şer‘iyye. Kâhire: Dâr Nehda, 1997.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kasım Mahmud b. Ömer. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1391.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühû. 10 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 12. Basım, t.y.