أسباب الترجيح بين احاديث المتعارضة في الفكر الزايدي خصوصا في أحمد ب. سليمان (ت. 566/1191)

Yıl 2023, Sayı: 21, 786 - 816, 30.12.2023

Semih Yolaçan

https://doi.org/10.18498/amailad.1339711

Öz

احمد ب. سليمان (ت 566/1191) زيدي ، فقيه ومحدث عاش في القرن السادس للهجرة. اثره المسمى اصول الاحكام لادلة لمثائل الحلال و الحرام هو أهماثر الذي يتكون من أحاديث الأحكام وشرح هذه الأحاديث.هذا الاثر مهم لأنه يسلط الضوء على وجهة نظر الفكر الزيدي في الأحاديث وطرق التفسير وطرق حل الخلاف بين الأحاديث التي يعتقد أنها متعارضة ولإعطاء فكرة عن هذه القضايا. الترجيح من طرق حل الخلاف بين الأحاديث. احمد ب. سليمان كثيرًا ما يشير إلى طريقة الاختيار في اثره. الترجيح ليس فقط طريقة لحل الخلاف بين الأحاديث ، بل هو أيضًا تعبير عن تفسير الأحاديث. ومع ذلك ، فإن عدم وجود توافق في الآراء بشأن المعايير في نشاط الترجيح يظهر كمشكلة مهمة. سيكون من الفعال إلى حد ما في حل هذه المشكلة التعامل مع الأنشطة الترجيح للأفكار المختلفة مثل أهل السنة والزيدية ، فرع الشيعة. في هذا المقال ، سوف تناقش معايير الاختيار احمد ب. سليمان بين أحاديث الاحكام تحت العناوين الرئيسية "التفضيلات المتعلقة بالسرد والإسناد ، تفضيلات نص الحديث ، تفضيل الإجماع ، تفضيل الحكمة والأولوية لبعض الناس". وفي إطار اثره المسمى "أصل الأحكام" . بهذا المعنى ، نعتقد أن هذه الدراسة ستقدم مساهمة صغيرة في موضوع الاختيار ، وهو منهج علم الأحاديث المختلفة.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الزيدية, احمد ب. سليمان, اصول الاحكام, المختلف الحديث, الترجيح, تفسير الحديث

Preference Criteria Among Conflicting Hadiths in Zaidi Thought: A Case Study on Ahmad b. Suleiman (d. 566/1191)

Öz

The issue of inconsistency among hadiths poses a significant challenge for scholars in various disciplines who consider hadiths as a source of information and use them for reasoning (istidlāl). This problem has been acknowledged by many muhaddiths engaged in hadith evaluation, leading both Sunni and Shia traditions to develop solutions based on their respective traditions and accumulated knowledge in this field. Consequently, a sub-discipline within the science of hadith, known as 'ilm al-muhtalif al-hadith (the science of conflicting hadiths), has emerged to address and resolve the inconsistencies among hadiths, contributing to a substantial literary legacy in this field. The necessity of drawing upon the rich heritage of the Islamic tradition to address the persistent issue at hand, which remains a problem in contemporary times as it did in the past, is a topic requiring elucidation. Within the realm of the science of conflicting hadiths (Muhtalif al-Hadith), the method of preference (Tadrij) has been identified as one of the means to resolve discrepancies among hadiths. While the prioritization of these methods may vary, it is noteworthy that each discipline turns to the method of preference, underscoring its ubiquity. Therefore, the criteria considered during the process of making preferences among hadiths hold paramount importance. Despite the apparent lack of consensus on the qualitative and quantitative aspects of these criteria, a general consensus can be formed. The act of preference, in essence, constitutes a form of hadith criticism (tankid of hadith), which is conducted within the framework of both the chain of transmission (sanad) and the text (matn) of the hadith. When employing the method of preference, aspects and reasons related to the text are also taken into account. From this perspective, studies conducted through the lens of the preference method have, historically, provided somewhat of a response to valid criticisms asserting the neglect of textual criticism in the ongoing evaluations of hadiths. In both the Sunni and Shia traditions, scholars have endeavored to resolve these issues within the paradigms of their respective traditions. However, relying solely on one's own tradition may lead to a unilateral perspective and the reinforcement of preconceived notions. To overcome this limitation, it is essential to consider the works of scholars from different traditions and evaluate various methods for addressing the problem. In this context, the works of the scholars affiliated with the Zaidiyyah sect, known for their proximity to Sunni thought within the Shia tradition, hold significant importance. This study focuses on the preference criteria expressed by the Zaidi muhaddith Ahmad ibn Sulaiman (d. 566/1191) regarding conflicting hadiths. Ahmad ibn Sulaiman, who lived in the sixth century of the Islamic calendar, was a Zaidi jurist and muhaddith. His work, "Usul al-Ahkam li Adillat (li mesaili)’l al-Halal wal-Haram" is a crucial source for jurisprudential hadiths and their evaluations. The work is noteworthy in shedding light on the methods employed in interpreting legal (ahkam) hadiths within Zaidi thought and addressing the methods used to reconcile discrepancies among hadiths perceived to be in conflict. Preference (tercih), as a method for resolving conflicts observed among hadiths, is not only an analytical tool but also a stage in the process of interpreting hadiths. However, the lack of consensus on criteria within the historical context of preference activities in the realm of hadith studies presents a notable challenge. Examining preference activities within different intellectual traditions, such as Zaidism, a branch of both Sunni and Shia, contributes in part to addressing this problem. The Zaidi muhaddith Ahmad bin Sulaiman consistently employs the method of preference within his work. The study explores Ahmad ibn Sulaiman's criteria for preference among conflicting Usul al-ahkam, categorized under main headings such as "Preferences related to Narrators and Chains of Transmission, Preferences related to the Text of the Hadith, Preference based on Consensus, and Preference for the Precautionary Approach." By examining examples from his work, the study employs inductive, illustrative, and analytical methods to shed light on the methodology of preference within the framework of his book.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Zaidiyya, Muhtelif al-hadith, Choice, Ahmad b. Suleiman, Usul al-ahkam

Zeydî Düşüncede Müteârız Hadisler Arasında Tercih Sebepleri: Ahmed b. Süleyman (öl. 566/1191) Özelinde

Öz

Hadisleri bilgi kaynağı olarak kabul edip onlarla istidlâl eden hemen hemen her disiplinin karşılaşmış olduğu en önemli problemlerden biri hadisler arasında görülen teâruzdur. Bu problem, hadis değerlendirmesi ile meşgul olan birçok muhaddis tarafından dile getirilmiştir. Bu sebeple gerek Ehl-i sünnet gerek Şiî geleneğe mensup ulema, mensubu bulundukları gelenek ve bu alandaki bilgi birikimleri ölçüsünde çözümler ortaya koyma gayreti içerisinde olmuştur. Bunun neticesinde hadisler arasındaki teâruzu giderme konusunda, ulûmu’l-hadis içerisinde muhtelifü’l-hadis ilmi teşekkül etmiş ve bu sahada kayda değer bir literatür miras bırakılmıştır. Geçmişte olduğu gibi günümüz için de sorun teşkil eden bu meselenin çözümünde İslam geleneğinin bu zengin mirasından istifade etmenin gerekliliği izahtan vâreste bir konudur. Muhtelifü’l-hadis ilmi kapsamında, aralarında çelişki olduğu kanaati oluşan hadisler arasındaki ihtilafı giderme yöntemlerinden biri de tercih olarak tespit edilmiştir. Bu bağlamdaki yöntemler arasındaki sıralaması değişse de her disiplinin, tercih yöntemine müracaat ettiği dikkatlerden kaçmamaktadır. Bu sebeple hadisler arasında tercih yapılırken gözetilen ölçütler önem arz etmektedir. Her ne kadar bu ölçütlerin keyfiyet ve kemiyeti konusunda ortak bir sonuca varmak mümkün gözükmese de bu minvalde yapılacak çalışmaların genel bir kanaat oluşturması mümkündür. Hattı zatında tercih ameliyesi bir hadis tenkididir ve hadis tenkidi hadisin hem senedi hem de metni çerçevesinde yapılmaktadır. Tercih yöntemi uygulanırken metin ile ilgili yönler ve sebepler de ele alınmaktadır. Bu zaviyeden bakıldığında tercih yöntemi perspektifinden bakılarak yapılan çalışmalar öteden beri süre gelen hadis değerlendirmelerinde metin tenkidinin göz ardı edildiğine dair haklı eleştirilere bir nebze olsun cevap niteliğinde olacaktır. Bu tarz problemlerin çözümünde Ehl-i sünnet ve Şiî uleması genellikle kendi mensup olduğu geleneğin paradigması çerçevesinde çözümler ortaya koymaktadır. Bu tarz yaklaşımlar sorunlara tek taraflı ve daha dar bir açıdan bakmaya ve aynı zamanda ön kabullerin pekişmesine yol açmaktadır. Bu durumun önüne geçebilmek için farklı disiplinlerde yapılmış çalışmaların ele alınması ve çözüm yollarının değerlendirilmesi, bakış açımızın genişlemesine ve yöntem zenginliğinin sağlanmasına katkı sağlayacaktır. Bu anlamda Şîa içerisinde Ehl-i sünnet düşüncesine yakınlığı ile bilinen Zeydiyye mezhebine mensup âlimlerin hatırı sayılır çalışmaları göz ardı edilmemesi gereken önemi haizdir. Bu bağlamdan yola çıkarak çalışmamızın konusu Zeydî muhaddis Ahmed b. Süleyman’ın (öl. 566/1191) müteârız hadisler arasında ortaya koyduğu tercih sebepleridir. Ahmed b. Süleyman, hicrî altıncı asırda yaşamış Zeydî, fakih ve muhaddistir. Onun Usulü’l-ahkâm li edilleti (li mesaili)’l-halâli ve’l-haram adlı eseri ahkâm hadisleri ve bu hadislerin değerlendirilmesinden oluşan en önemli eseridir. Eser, Zeydî düşüncenin ahkâm hadislerini yorumlama yöntemlerine ve aralarında ihtilaf olduğu düşünülen hadisler arasındaki ihtilafı giderme yöntemlerine ışık tutması açısından dikkat çekicidir. Tercih, hadisler arasında görülen ihtilafı çözümleme yöntemi olduğu gibi aynı zamanda hadisleri yorumlamanın da bir aşamasıdır. Bununla birlikte hadis tarihinde tercih faaliyetindeki kıstaslarda fikir birliğinin sağlanamamış olması ayrıca bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Ehl-i sünnet ve Şîa’nın bir kolu olan Zeydiyye gibi farklı düşüncelerdeki tercih faaliyetlerini ele almak bu problemin çözümüne bir nebze olsun katkı sunacaktır. Zeydî muhaddis Ahmed b. Süleyman, eseri içerisinde tercih yöntemine sıklıkla başvurmaktadır. Bu çalışmada onun, aralarında ihtilaf olduğu düşünülen ahkâm hadisleri arasındaki tercih kriterleri “Râvî ve İsnad ile İlgili Tercihler, Hadisin Metni ile İlgili Tercihler, İcmânın Tercihi ve İhtiyatlı Olanı Tercih” ana başlıkları altında ve Usulü’l-ahkâm adlı eseri çerçevesinde ele alınacaktır. Çalışmada Usulü’l-ahkâm adlı eser içerisindeki tercih örnekleri ele alınarak tümdengelim, örneklendirme ve analiz yöntemleri kullanılacaktır. Bu çerçevede çalışmanın muhtelifü’l-hadis ilminin bir yöntemi olan tercih konusunun anlaşılmasına küçük de olsa bir fayda sağlayacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Zeydiyye, Muhtelifü'l-hadis, Tercih, Ahmed b. Süleyman, Usulü'l-ahkâm

Kaynakça

• Abdürrezzak. Musannef. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403.
• Altaş,Özsoy, İlhan, Abdulvahab. “Hz. Âişe’ye Yöneltilen Eleştiriler”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/18 (2022), 629-659.
• Atar, Fahrettin. “Mükâtebe”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/530-532. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir. es-Sünenü’l-Kübra. Lübnan-Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 2003.
• el-Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr. el-Bahru’z-zehhâr. Medine: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hıkem, 2009.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları. İstanbul: İFAV Yayınları, 1982.
• Dârakutnî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer. Sünenü Dârakutnî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü er-Risâle, 2004.
• Darekutnî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer. Sünen. Lübnan: Müessesetü’r-Risale, 2004.
• Demirci, Kadir. Zeydiyye ve Hadis. Ankara: Gece Akademi, 2019.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistani. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Yûsuf. el-Harâc. b.y.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye Li’t-Türas, ts.
• el-Ferrâ, Ebû Mahammed b. el-Hüseyin. et-Tehzîb fî fıkhi li İmâm e’ş-Şâfiî. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1997.
• el-Gazalî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. b.y.: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• el-Hârûnî, Ahmed b. el-Hasen. Şerhu’t-Tecrîd. 6 Cilt. San’a: Merkezü’l-Bühûs ve’t-Türasi’l-Yemenî, 2006.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit. el-Kifaye fi ilmi’r-rivaye. Medine: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir. Musannef. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hibbân, Muhammed el-Büstî. Sahîh-u İbn Hibbân. Beyrut: Müessesetü er-Risâle, 1988.
• İbn Hişâm, Abdülmelik. es-Sîratü’n-Nebeviyye. b.y.: Şeriketü’t-Tabâtü’l-Fenniyye el-Müttehıde, ts.
• İbn Râhûye, Ebû İshâk Yakub. Müsned. Medîne: Mektebetü’l-Eymân, 1991.
• İmam Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs. Müsned. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1980.
• el-Kâsânî, Alâüddin. Bedâiu’s-sanâi’. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1986.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayıncılık, 1992.
• el-Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Hâvî el-Kebîr. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1999.
• el-Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. Beyrut: Müessesetü er-Risâle, 1980.
• Nesaî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Özşenel, Mehmet. Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• es-Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1993.
• es-Süyûtî, Celaleddin. Miftahü’l-cenne fî ihticâci bi’s-sünne. Medine: el-Câmiu’l-İslâmiyye, 1989.
• es-Süyûtî, Celaleddin. Tedrîbü’r-ravi. b.y.: Dâru Tîbe, ts.
• eş-Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1990.
• eş-Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakkı min ılmi’l-usûl. y.y.: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1999.
• et-Tahâvî, Ebû Cafer. Şerhu meâni’l-âsâr. b.y.: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• el-Vezir, İbrahim Muhammed es-Sarimüddin. el-Fusulü’l-lü’liyye. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Menâhil, 2001.
• Yolaçan, Semih. Usulü’l-Ahkâm Eseri Bağlamında Zeydî Muhaddis Ahmed b. Süleyman’ın (öl. 566/1171) Ahkâm Hadislerini Yorumlama Esasları. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Zehebî, Şemseddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. Siyer-u â’lâmi’n-nübelâ. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Zeyd b. Ali. Müsnedü el-İmam Zeyd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.