بعض مشكلات السمعيات عند الزمخشري: وكتابه الكشاف مثالا

Yıl 2024, Sayı: 22, 451 - 474, 30.06.2024

Faruk Gün

https://doi.org/10.18498/amailad.1438730

Öz

تعتبر موضوع السمعيات من الموضوعات المهمة في علم الكلام، وينظر إليها من وجهة نظر المتكلمين المعتزلة وأهل السنة على حد سواء. يقصد بالسمعيات في علم الكلام المسائل التي لا يمكن الوصول إليها بالعقل وحده وبل لا بدا من معرفتها عن طريق الخبر – أي الوحي-، أما الموضوعات التي يتم تناولها في قسم السمعيات فهي تشمل عادة الحياة بعد الموت، الآخرة، الجنة، الجحيم، الصراط، والميزان، والحساب، ومسألة رؤية الله تعالى في الآخرة، وغيرها من المفاهيم، ولها أهمية خاصة في العلوم الإسلامية لأنها تشكل العناصر الأساسية للإيمان وتصور المسلمين للدنيا والآخرة. والمعتزلة، الذين اشتهروا بمنهجهم العقلاني في الاحتجاج يميلون إلى تفسير قضايا السمعيات في ضوء العقل. ويبرز منهجهم هذا بشكل خاص في محاولاتهم لتعزيز الأسس العقلانية للإسلام أثناء تناولهم لمسائل السمعيات. وفي الطرف الآخر يحاول علماء أهل السنة والجماعة الاحتجاج بالنقل (أي الوحي) في موضوع السمعيات، وذلك من خلال تفسيراتهم لآيات التي تتحدث عن الغيبيات بتفسيرات يدعمها النقل أولاً ثم العقل، وهدفهم أن يحافظوا على الجانب الإيماني لهذه الموضوعات مع اعتمادهم على منهجِ تأويلٍ لا يتعارض مع العقل. والهدف من هذه الدراسة هو تحليل الآراء التي يقدمها الزمخشري في كتابه الكشاف ومقارنتها بآراء أهل السنة. وتسعى الدراسة للكشف عن الفروقات التي يمكن أن يظهرها الزمخشري في فكر المعتزلة ومدى التشابه أو الاختلاف مع أهل السنة في الموضوعات نفسها. وقد أظهرت الدراسة أن طريقة تعامل الزمخشري مع موضوعات السمعيات تختلف بشكل كبير عن الفهم المعتزلي التقليدي. كما أثبتت الدراسة أن الزمخشري يحتل مكانة مستقلة في الفكر العقدي الإسلامي، وأنه قريب من فكر أهل السنة، وهي تقدم تفسيرات خاصة بمذهبه. كما تهدف الدراسة إلى تقديم رؤية جديدة تساعد على فهم الزمخشري وطريقة تناوله لمسائل العقائد، ومعرفة مكانته في تاريخ الفكر الإسلامي، وتقدم لبنية متميزة تسد ثغرة مهمة في موضوع السمعيات في الفكر الإسلامي، وكما تظهر الاختلافات الواضحة عن الدراسات السابقة.

Anahtar Kelimeler

السمعيات, الحشر, الكلام, المعتزلة, الزمخشري

Some Sem'iyyât Issues in Al-Zamakhshari: The Example of Al-Kashshaf

Öz

In Islamic theology, the matters of "sem'iyat" hold significant importance and are considered crucial subjects in the science of kalam, particularly when examined from the perspectives of Mu'tazilah and Ahl al-Sunnah. Sem'iyat are defined in the science of kalam as issues that cannot be comprehended through reason alone and are known through revelation. These topics typically include concepts such as life after death, the hereafter, heaven, hell, and the Sirat (the bridge over Hellfire). They hold special importance within Islamic sciences because they constitute the fundamental elements of faith and shape the Muslim understanding of the world and the hereafter. While the Mu'tazilah is known for its approach based on reason and logic, this sect tends to interpret the matters of sem'iyat in the light of reason. This approach is particularly notable for its efforts to strengthen the rational foundations of Islam by questioning issues related to sem'iyat. On the other hand, scholars of Ahl al-Sunnah approach sem'iyat with interpretations supported by both transmission (revelation) and reason. Thus, they preserve the faith-based aspect of these matters while adopting an interpretation that does not contradict reason. The aim of this study is to comparatively analyze the approaches to sem'iyat issues between the Mu'tazilah and Ahl al-Sunnah through the work of al-Zamakhshari, "al-Kashshaf." The research aims to reveal how al-Zamakhshari's Mu'tazilite thought structure differs and to identify the similarities or differences with Ahl al-Sunnah regarding sem'iyat issues. The research shows that al-Zamakhshari's approach to sem'iyat topics significantly diverges from the traditional Mu'tazilite understanding. The study documents that he occupies an independent position within Islamic theology, leaning towards Ahl al-Sunnah thought, while still providing interpretations unique to his own sect. These findings allow us to better understand al-Zamakhshari's place in the history of Islamic thought and offer a distinct structure that fills an important gap in the literature of Islamic theology, differentiating it from previous studies.

Anahtar Kelimeler

Sem’iyyât, Resurrection, Kalâm, Mu, al-Zamakhshari

Zemahşerî'de Bazı Semi’yyât Problemleri: el-Keşşaf Örneği

Öz

İslam teolojisinde önemli bir yer tutan sem'iyat meseleleri ve bu konuların Mu'tezile ve Ehl-i Sünnet perspektifinden ele alınışı kelam ilmi açısından ele alınan önemli konulardandır. Sem'iyat, kelam ilminde, akıl yoluyla ulaşılamayan ve vahiy aracılığıyla bilgi sahibi olunan meseleler olarak tanımlanır. Bu konular genellikle ölüm sonrası yaşam, ahiret, cennet, cehennem, sırat gibi kavramları içerir ve İslami bilimler içinde özel bir öneme sahiptir çünkü imanın temel unsurlarını oluşturur ve Müslümanların dünya ve ahiret anlayışını şekillendirir. Mu'tezile, akıl ve mantığı esas alan yaklaşımıyla bilinirken, bu mezhep sem'iyat konularını da aklın ışığında yorumlama eğilimindedir. Bu yaklaşım, özellikle İslam'ın rasyonel temellerini güçlendirme çabası içerisinde sem'iyat meselelerini sorgulamalarıyla dikkat çeker. Öte yandan, Ehl-i Sünnet alimleri, sem'iyyâtı hem nakil (vahiy) hem de akıl ile desteklenen yorumlarla ele alır, böylece bu konuların imani yönünü korurken, akılla çelişmeyen bir tevil yolunu benimserler. Bu çalışmanın amacı, el-Zemahşerî'nin eseri el-Keşşâf aracılığıyla, Mu'tezile ve Ehl-i Sünnet arasındaki sem'iyat meselelerine dair yaklaşımları karşılaştırmalı olarak analiz etmektir. Araştırma, el-Zemahşerînin Mu'tezili düşünce yapısından nasıl bir farklılık gösterdiğini ve sem'iyat konularında Ehl-i Sünnet ile olan benzerliklerini veya farklılıklarını ortaya koymayı hedeflemektedir. Yapılan araştırma el-Zemahşerînin sem'iyat konularını ele alış biçiminin, geleneksel Mu'tezilî anlayıştan önemli ölçüde ayrıldığını göstermektedir. Araştırma, onun İslami teoloji içerisinde bağımsız bir konumda olduğunu ve Ehl-i Sünnet düşüncesine yakın durduğunu, ancak kendi mezhebine özgü yorumlar sunduğunu belgelemektedir. Bu tespitler, el-Zemahşerî'nin İslam düşünce tarihindeki yerini daha iyi anlamamıza olanak tanımakta ve İslam ilahiyatı literatüründe önemli bir boşluğu doldurarak önceki çalışmalardan farklılaşan bir yapı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sem'iyyât, Haşr, Kelâm, Mu'tezile, Zemahşerî

Kaynakça

• Akman, Mustafa. “İbnu’s-Semmâk (öl. 799)”, İslam’ın Akılcıları Mu‘tezilî Öncüler. Ed. Mehmet Azimli- Özden Kanter. İstanbul: İlim Yurdu Yayıncılık, 2021. Akman, Mustafa. “Kelâm Perspektifinden Kıyâmet Alâmetlerinin Mahiyeti”. İslâmî Araştırmalar 32/1 (2021), 190-214. https://dergipark.org.tr/tr/pub/@makman.6491.
• Beycuri, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed eş-Şafii. Tehfetü'l-Murid Şerh Cevheretü't-Tevhid. 6. Baskı. Beyrut: Darü’l- Kitabi’l-İlmiyye, 1434/2013.
• Beydâvî Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil I-V. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar’aşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- ‘Arabî, 1418.
• Beyhâkî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali b. Musa. İ'tikad ve el-Hidaye ila Sabil er-Reşad. çev. İbrahim Ebu'l Aynayn. 2. Baskı. Mısır: Dar el-Fazila ve Darü’l-Huda, 1427-2006.
• Butî, Muhammed Said Ramazan. Evrensel Kesin Bilgilerin En Büyüğü Yaratıcı'nın Varlığı ve Yaratılmışın Görevi. 33. Baskı. Şam: Darü’l-Fikr, 1434/2013.
• Cenabî, Murat Abdullâh. Mehdi, Havz ve Sırat ve Mizan. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• Dibevî, İbrahim Ahmed. Hadis Kitapları Işığında Kelamcıların Akide Meselelerinin Temelleri. Şam: Daru’l Tayba, 1435/2014.
• Dibevî, İbrahim Ahmed. İmam Nevevî'nin Akîde Meselelerindeki Görüşleri. Şam: Darü’l-Muktabas, 1439/2018.
• Dibevî, İbrahim Ahmed. İslami Akidenin Temelleri Delilleri ve Etkileri. İstanbul: Darü’n-Nida, 2023.
• Eş'arî, Ali b. İsmail, Ebu'l Hasan. Müslümanların Makaleleri ve Namaz Kılanların İhtilafları, çev. Ahmed Cad. Kahire: Darü’l-Hadis, 1430/2009.
• Habenka, Abdurahmân Hasan el-Meydanî. İslami Âkide ve Temelleri. 16. Baskı. Şam: Darü’l-Kalem, 1433/2012.
• Hamavî, Şihabeddin Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah er-Rumi. Edebiyatçılar Sözlüğü Erib'in Edebiyatçıyı Tanıma Yolculuğu. çev. İhsan Abbâs. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslamî, 1414- 1993.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed. Mukaddime. çev. Abdullah b. Muhammed ed- Derviş. Şam: b.y. 1425.
• İbn Hallikân, Ebu'l Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebu Bekir İbn Halkan el-Bermeki. Vefayat el-A'yan ve Enba' Abna' ez-Zaman. çev. İhsan Abbas. Beyrut: Darü’l-Sadr, 1994.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mekrim b. Ali, Ebu'l Fazl, Cemalüddin. Lisanü’l Arab, 3. baskı, Beyrut: Darü’s-Sadr, 1414.
• Kâdî, Abdulcabbâr b. Ahmed b. Abdulcabbâr el-Hemedani el-Esedî Ebadî. Beş Temel Prensibin Şerhi, çev. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Muʻtezile’nin Temel Öğretileri”. İslami İlimler Dergisi 12/2 (Aralık 2017), 43-80.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbailer'in Kelam Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mu'tezile'nin Felsefe Eleştirisi Harezmli Mu'tezilî İbnü'l-Melâhimî'nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları 2010.
• Murad, Shavish. “The Jurisprudential Rooting Of Imam Al-Zamakhshari, Bütün Yönleriyle Zemahşerî”. Cumhuriyet Üniversitesi. ed. Ömer Aslan ve Hasan Özal. (Sivas: 2023), 2/223- 233. https://www.scribd.com/document/683263462/Zemahşerî-Feri-Sempozyumu-Ozet-Kitapcığı.
• Osman, Abdulbari Aziz. “The Jurisprudential Rooting Of Imam Al-Zamakhshari, Bütün Yönleriyle Zemahşerî”. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi. ed. Ömer Aslan ve Hasan Özal. Sivas: 2023, 2/193- 200. https://www.scribd.com/document/683263462/Zemahşerî-Feri-Sempozyumu-Ozet-Kitapcığı.
• Pezdevî, Ebu Yüsr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akaidi. cev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1988.
• Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin et-Teymi Fahreddîn. Mefâtihü’l-Gayb Tefsirü’l-Kebîr. 3. Baskı. Beyrut: Darü’l-İhya, 1420.
• Sallabî, Ali Muhammed Muhammed. Ahirete İman Allah'a Kavuşmanın Fıkhı. 1. Baskı. Beyrut: Darü’l-Maarife, 1431/2010.
• Şaşa, Mehmet. “Arapça Dil Dinamiğinin Kelâmî İhtilâflara Etkisi (Rü’yetullâh Örneği)”, Temel İslam Bilimleri Araştırmaları -I-, ed. Alparslan Kartal. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2019.
• Şaşa, Mehmet. Kelâm’da Müteşâbihler: Haberî Sıfatlar Ekseninde Mukâyeseli Bir İnceleme. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2022.
• Şenyayla, Gencal. “The Jurisprudential Rooting Of Imam Al-Zamakhshari, Bütün Yönleriyle Zemahşerî”. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi. ed. Ömer Aslan ve Hasan Özal. Sivas: 2023, 288- 296. https://www.scribd.com/document/683263462/Zemahşerî-Feri-Sempozyumu-Ozet-Kitapcığı.
• Telmesanî, Şerefeddin. İmam Fakhr er-Razi'nin Usulüddin'in İşaretleri Şerhi. çev. Nizar Hamadî, 1. Baskı. Beyrut- Lübnan: Darü’l-Maarif, 1432/2011.
• Ünverdi, Mustafa. Ahirete İman: Kabir Hayatı ve Kıyamet, İslam İnanç Esasları. ed. İbrahim Aslan-Orhan Şener Koloğlu. Ankara: Nobel, 2022.
• Ünverdi, Veysi- Ünverdi, Mustafa. Mead ve Ahiret Ahvali, Sistematik Kelam. Ed. İshak Aslan - Osman Demir - S. Öğe, İstanbul: Fikir Yayınları, 2024.
• Ünverdi, Veysi. Kelami Bir Problem Olarak Rüyetullah Meselesi. IV Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kong. Mardin 2018, 518-530. https://isamveri.org/pdfdrg/G00419/2018/2018.
• Ünverdi, Veysi. “Kadı Abdülcebbar’ın Rüyetullahın Reddine İlişkin Dayanakları”. Bilimname. 28/1, 2015. 201-245. https://oaji.net/articles/2015/1607-1430351458.