Modern Dünyanın Anlam Arayışına Tasavvufî Katkı: İbrahim Hakkı’nın İnsanın Mânâ Boyutuna Dair Düşünceleri

Yıl 2024, Sayı: 24, 11 - 46, 30.12.2024

Nuran Çetin

https://doi.org/10.18498/amailad.1511316

Öz

Geçmişten bugüne insanoğlu, dinî ve dünyevî planda hayatı anlamlandırma, sorgulama, tatminkâr cevaplar bulma arayışı içerisindedir. Aslında kulluk da böyle bir arayışla başlar. İnsan, sorgulama ihtiyacı hissettiği hususlarda tatmin edici cevaplara ulaşamadığında birtakım rûhsal problemlerle karşılaşabilmektedir. İhtiyaçlar, şartlar, zaman ve zemin her ne kadar sürekli olarak değişse de insan, gönül dünyasının merkezinde yer alan arayışını hep devam ettirir. Bu bağlamda hayatın anlamına dâir fikrî zeminin idrâk edilmesi, sağlıklı kişilik geliştirilmesi bakımından büyük önem arz eder. Anlam arayışı konusunda psikolojide kendini gerçekleştirmiş ideal insan anlayışı, tasavvufta ise mânevî mertebede en üst makâmdaki insân-ı kâmil tasavvuru, bu iki sahânın yöntem farklılıklarıyla ele aldığı temel konular arasındadır. İnsanın anlam arayışına tasavvufî cihetten bakıldığında bu durum, daha çok bireyin kendisini tanıması, iç âleminin farkında olması, bünyesindeki kalp, rûh, nefs ve aklın işlevlerini bilmesi ile gerçekleşir. Ehemmiyetine binâen bu kavramlar hem dinî metinlerde hem tasavvufî terminolojide yoğunluklu muhtevâda işlenir. Erzurumlu İbrahim Hakkı (öl. 1194/1780) âyet ve hadisler ekseninde ilgili terimlere eserlerinde detaylı olarak yer veren mutasavvıf, mütefekkir âlimlerden biridir. İbrahim Hakkı'nın kalp, rûh, nefs ve akıl kavramlarına getirdiği yorumlarla insanın mânevî boyutunu anlama, insana ve hayata bakışını belirleme amacı taşıyan bu makale, iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde genel olarak insanın anlam arayışı konusuna, ikinci bölümde ise onun mânâ boyutunu anlamaya yönelik olarak İbrahim Hakkı’nın kalp, rûh, nefs ve akla dair izâhlarına yer verilmiştir. Bu makalede modern dönemde insanın anlam arayışına dâir vurgulanan husûsların, hakîkati anlamlandırmada öne çıkan akıl, kalp, rûh, nefs terimleri çerçevesinde incelenmesi gayesi güdülmüştür. Makalenin sonunda ilgili konuya dair genel bir değerlendirme yapılmıştır. Belli bir amaç, anlam, ideal ve değerler bütünlüğü etrafında kişilik geliştiren bireylerin daha huzurlu olduğu bilinen bir gerçektir. Zihin dünyalarında anlamlandırmada sıkıntı yaşayanların ise heyecanları kalmadığından kaygı, bunalım ve depresyona girdiği, hatta intiharı bile tercih ettiği malûmdur. Çaba, zahmet, fedakârlık, feragat gerektiren, bazen kaygı ve sıkıntılar içeren hayatın anlamı, geçmişten bugüne sorgulana gelmiştir. İnsanoğlunun teknik imkânlara, rahat ve konfora ulaşmasına rağmen mutlu olamayışının nedenleri araştırıldığında anlamsızlık gibi bir iç sorunla karşılaşılmaktadır. Çalışma ve iş başarısının artmasına bağlı olarak modern insanın, dış dünyada ulaşabildiği imkânlar hayli zenginleşmiş olsa da iç âleminde o nispette bir mutlulukla gelen zenginliği elde edebilmiş değildir. Hayatın anlamına dâir arayışlarında çözüm noktasına ulaşamayan kişilerin, birtakım yetersizlik, eksiklik duyguları hissettikleri gözlemlenmektedir. Böylesi hissiyât aslında insanın iç âlemini tanımayışından kaynaklanır. Bu bağlamda insanın mânâ cihetiyle yakından ilgilenen sûfîlerin görüşlerinden istifade etmek önem arz eder. 18. yüzyılda yaşamış olan İbrahim Hakkı, kalp, rûh, nefs, akıl gibi insanın mânâ boyutunu eserlerinde detaylı olarak işleyen âlim ve ârif sûfîlerden biridir. Bilindiği üzere onun eserlerinin ana temasını Allah, âlem ve insana dâir görüşleri teşkil eder. İnsan ve âlem ancak Kur’ân ve sünnet temelinde, bilimsel veriler ışığında anlaşılabilir gerçeği ile hareket eden İbrahim Hakkı, teliflerinde muhtelif alanlarla yakından ilgilenmiştir. Bu makalede İbrahim Hakkı’nın günümüzde anlam arayışına temel teşkil etmesi yönüyle akıl, rûh, nefs, kalp kavramlarına dâir yaptığı izâhlar ele alınmıştır. Diğer taraftan Batılı bilim adamları, hayata dâir anlam arayışında insanı daha çok içsel ya da dışsal ihtiyaçları çerçevesinde değerlendirerek konuyu izâh etmişlerdir. Yani insanın mânevî yönünü bütüncül bir bakış açısıyla ele alamamışlardır. Dolayısıyla ilgili konuda dile getirilen husûsların sağlam zemine oturtulabilmesi için kalp, rûh, nefs, akıl gibi insanın mânâ boyutunun bütünü içeren unsurlarının daha iyi anlaşılmasına ihtiyaç vardır. Anlam arayışı sürecinde kalp, rûh, nefs, akıl hem insanı insan yapan hem de sorumluluk yükleyen vasıflar olması hasebiyle son derece önemlidir. Kişi bu yönüyle kendisini ve içinde bulunduğu âlemi anlamlandırır, ayrıca her şeyi var eden Varlık ile irtibat kurar. İnsanın anlam arayışına dair değerlendirmede bulunmak için öncelikle onun mânâ tarafının iyi anlaşılması gerekir. Malûm olduğu üzere insanın mânâ yönünde kalp, rûh, nefs, akıl gibi unsurlar yer alır. Dolayısıyla bu kavramları bilmek, insanın anlam arayışını temellendirmede önem arz eder.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Anlam, İbrahim Hakkı, Kalp, Rûh, Akıl.

Sufi Contribution to The Modern World’s Search for Meaning: Ibrahim Hakki’s Thoughts on The Meaning Dimension of Humanity

Öz

From the past to the present, human beings have been in search of making sense of life, questioning, and finding satisfactory answers in both religious and worldly matters. In fact, servitude also begins with such a search. When a person cannot find satisfying answers to the issues they feel the need to question, they may encounter some spiritual problems. Although needs, conditions, time, and place are constantly changing, the search that lies at the center of the human heart continues. In this context, understanding the intellectual foundation of the meaning of life is of great importance for the development of a healthy personality. In psychology, the concept of the ideal human being who has realized themselves, and in Sufism, the concept of the perfect human being at the highest spiritual rank, are among the fundamental topics that these two fields address with different methodologies. From a Sufi perspective, the human search for meaning is realized primarily through an individual's self-awareness, recognition of their inner world, and understanding of the functions of the heart, soul, self, and intellect within them. Due to their importance, these concepts are extensively covered both in religious texts and in Sufi terminology. Erzurumlu İbrahim Hakkı (d. 1194/1780) is one of the Sufi thinkers and scholars who extensively discusses these terms in his works, particularly in the context of Quranic verses and Hadiths. This article, which aims to understand the spiritual dimension of a human being and determine one's perspective on life and humanity through İbrahim Hakkı's interpretations of the heart, soul, self, and intellect, is composed of two sections. The first section generally addresses the topic of human's search for meaning, while the second section delves into İbrahim Hakkı's explanations regarding the heart, soul, self, and intellect in an effort to comprehend the spiritual dimension. The article aims to examine the emphasized aspects of the modern search for meaning within the framework of the terms intellect, heart, soul, and self, which are prominent in understanding reality. A general evaluation of the subject is presented at the end of the article. It is a well-known fact that individuals who develop their personalities around a certain purpose, meaning, ideal, and set of values tend to be more at peace. It is also known that those who struggle to find meaning in their mental world lack enthusiasm and may fall into anxiety, depression, or even consider suicide. The meaning of life, which requires effort, hardship, sacrifice, and sometimes involves anxiety and difficulties, has been questioned from the past to the present. When investigating why humanity, despite having access to technical means, comfort, and convenience, still cannot find happiness, we encounter an inner issue such as meaninglessness. Although the opportunities available to modern humans in the external world have significantly increased due to improvements in work and career success, this has not translated into a corresponding richness and happiness in their inner world. It has been observed that individuals who cannot reach a resolution in their search for the meaning of life experience feelings of inadequacy and deficiency. Such feelings actually stem from a lack of understanding of one's inner world. In this context, it is important to benefit from the views of Sufis who closely engage with the spiritual aspect of human beings. Ibrahim Hakkı, who lived in the 18th century, is one of the scholars and wise Sufis who dealt in detail with the spiritual aspects of a human being, such as the heart, soul, self, and intellect, in his works. As is well known, the main themes of his works consist of his views on God, the universe, and humanity. İbrahim Hakkı, who approached the reality that humanity and the universe can only be understood on the basis of the Quran and the Sunnah, and in the light of scientific data, closely engaged with various fields in his writings. This article discusses İbrahim Hakkı's explanations of the concepts of intellect, soul, self, and heart, with a focus on their foundational relevance to the search for meaning in today's world. On the other hand, Western scientists have explained the search for meaning in life by evaluating humans primarily within the framework of their internal or external needs, failing to consider the spiritual aspect of a human being from a holistic perspective. Therefore, there is a need for a better understanding of the elements that encompass the whole of a human being's spiritual dimension, such as the heart, soul, self, and intellect, in order to ground the issues discussed on a solid foundation. In the process of searching for meaning, the heart, soul, self, and intellect are extremely important as they are the qualities that make a person human and also impose responsibilities.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Meaning, İbrahim Hakkı, Heart, Nafs, Mind

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ. Beyrut: b.y, 1993.
• Adler, Alfred. İnsanı Tanıma Sanatı. çev. Kâmuran Şipal. İstanbul: Say Yayınları, 2010.
• Adler, Alfred. Yaşamın Anlam ve Amacı. çev. Kâmuran Şipal. İstanbul: Say Yayınları, ts.
• Ağar, Mehmed Emin. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Hayatı ve Eserleri”. Mârifetnâme. Çev. Faruk Meyan. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1999.
• Altıntaş, Hayrani. “Erzurumlu İbrahim Hakkı”. Sahabeden Günümüze Allah Dostları. İstanbul: Şule Yayınları, 1995.
• Altıntaş, Hayrani. Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Tasavvuf. Ankara: Akçağ Yayınları, 2018.
• Avnikli Molla Halil. Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretlerinden Nasihatler. sad. Ali Sözer. İstanbul: Şadırvan Yayınları, 2013.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire,1333.
• Cüceloğlu, Doğan. İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2006.
• Diclehan, Şakir. Sevgi ve Aşk Mimarı Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Ses Getiren Mektupları. İstanbul: Vekitap Yayıncılık, 2016.
• Erzurûmî, İbrahim Hakkı. Cilâü’l-Kulûb Zikrullah: Allah’a Ulaştıran On Esas. haz. Ferzende İdiz. İstanbul: Hâcegân Yayınları 2012.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. İnsanın Yaratılış Mâhiyeti. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2019.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. Kalbin Mâhiyeti. çev. Mazhar Bediroğlu. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2019.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. Mârifetnâme. sad. Turgut Ulusoy. İstanbul: Hasankale İbrahim Hakkı Yaşatma Derneği, 1986.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. Dîvân. haz. M. Kayahan Özgül. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. Rûhun Mâhiyeti. İstanbul: Ehil Yayınları, 2019.
• Eucken, Rudolf. Yaşamın Anlamı ve Değeri. çev. Ahu Karauslu. İstanbul: İzdüşüm Yayınları, 2000.
• Frankl, Viktor E. İnsanın Anlam Arayışı. çev. Selçuk Budak. İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2015.
• Hume, David. İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme. çev. Ergün Baylan. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2009.
• Hume, David. İnsan Zihni Üzerine Bir Araştırma. çev. Selim Evrim. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945.
• Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-mahcûb: Hakîkat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbrahimhakkıoğlu, Belkıs. Aşk ile An Seyretmek. İstanbul: Sûfî Kitap, 2012.
• Kâşânî, Abdurrezak. Istılâhâtu’s-sûfiyye. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi Yayınları, 2014.
• Kelâbâzî, Ebûbekir. Ta’aruf: Doğuş Devrinde Tasavvuf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul Dergâh Yayanları, 1992.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risâlesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
• Külekçi, Numan. Erzurumlu İbrâhim Hakkı:Hayatı-Kişiliği-Eserleri-Şiirlerinden Seçmeler. İstanbul: Toker Yayınları, 2002.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kûtü’l-Kulûb: Kalplerin Azığı. trc. Muharren Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Meyan, Faruk. “Sadeleştirenin Mukaddimesi”. Mârifetnâme. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1999.
• Okçu, Naci. “Hâzık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/122. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Tolstoy. Hayatın Anlamı. trc. Ersin Yıldırım. İstanbul: Arkhe Yayınları, 2003.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lüma‘: İslâm Tasavvufu. haz. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: yy., 1996.
• Yalom, Irvin. Varoluşçu Psikoterapi. çev. Zeliha İyidoğan Babayiğit. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1999.