FIKIH İLMİNİN SINIRLARINDA FIKH-I BÂTIN: TANIMLAR ve İÇSEL ANLAMLAR ÜZERİNE BİR ANALİZ

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 430 - 453, 17.08.2025

Muhammed Uzunyol , Rifat Okudan

https://doi.org/10.52115/apjir.1673230

Öz

Bu çalışma, İslam ilimleri arasında merkezi bir konuma sahip olan fıkıh disiplini ile tasavvuf arasındaki ilişkiyi, özellikle fıkhın tanımı, kapsamı ve tarihsel seyri bağlamında kavramsal bir çözümlemeyle ele almayı hedeflemektedir. Fıkhın sadece zâhirî hükümleri konu alan bir hukuk disiplini olarak değil, aynı zamanda bireyin inanç dünyasını, ahlâkî yönelişlerini ve kalbî sorumluluklarını da kapsayan bütüncül bir ilim olarak anlaşılabileceği fikri, bu çalışmanın temel varsayımını oluşturmaktadır. Bu doğrultuda başta Ebû Hanîfe olmak üzere klasik dönem fakihlerinin fıkıh tanımlarına odaklanılarak, bu tanımların içerdiği anlam genişliği ve tasavvufla olan örtüşme noktaları analiz edilmektedir. Sadruşşerîa, Subkî, İbn Kayyim el-Cevziyye, Taşköprülüzâde gibi âlimlerin görüşleri merkeze alınarak, fıkıh ve tasavvufun zâhir ve bâtın, amel ve niyet, şeriat ve hakikat gibi ikili kavramlar üzerinden nasıl ilişkilendiği gösterilmektedir. Sonuç olarak, fıkhın sadece dışsal davranışları düzenleyen bir yapıdan ibaret olmadığı; içsel olgunlaşmayı ve kalbî tasfiyeyi de önceleyen çok yönlü bir bilgi disiplini olduğu savunulmakta, tasavvuf ile arasında derin bir epistemolojik süreklilik bulunduğu ortaya konulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Fıkıh , Fıkh-ı Bâtın , Fıkh-ı Zâhir , Fıkh-ı Vicdânî

AT THE BOUNDARIES OF THE SCIENCE OF FIQH: FIQH AL-BATIN: AN ANALYSIS ON DEFINITIONS and INNER MEANINGS

Öz

This study examines the relationship between Islamic jurisprudence (fiqh) and Sufism by focusing on the definitional and conceptual foundations of fiqh. Rather than viewing fiqh as a discipline limited to external legal rulings, the article argues that classical definitions—especially that of Abu Hanufa—offer a broader framework encompassing spiritual and moral responsibilities. Through an analysis of historical definitions and terminological developments, the paper demonstrates how fiqh and Sufism converge within a unified understanding of religious knowledge. It highlights how the distinction between the outer and inner dimensions of religious life is reconciled in this holistic model, wherein fiqh becomes not only a legal system but also a discipline of ethical and spiritual cultivation. The study also explores the dynamic interplay between rational deduction and intuitive insight that has historically shaped both legal and mystical traditions in Islam. It discusses how early scholars synthesized these aspects to provide guidance that resonates both communally and personally. The integration of ethical refinement and legal accountability reveals a tension, yet also a vital complementarity, between outward observance and inward devotion. Drawing on major early Islamic thinkers, the study concludes that the historical synthesis of fiqh and Sufism offers valuable insights for contemporary Islamic ethics and practice.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Fiqh , Fiqh-ı Bâtın , Fiqh-ı Zâhîr , Fiqh-ı Vicdânî

Kaynakça

• Abdulbâki, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur‘âni’l-Kerîm. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2007.
• ʿAclûnî, İsmail b. Muḥammed b. ʿAbdu’l-Hâdî el-Cerâḥî el-ʿAclûnî ed-Dimeşḳî Ebu’l-Fidâʾ el-. Keşfu’l-Ḫafâʾ. thk.
• ʿAbdu’l-Ḥamîd b. Aḥmed b. Yûsuf b. Hendâvî. 2 Cilt. b.y.: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, 1420/2000.
• ʿAlâʾuddîn el-Buḫârî, Abdulazîz b. Aḥmed b. Muḥammed el-Ḥanefî. Keşfu’l-ʾesrâr şerḥu ʾUṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Beyḍâvî, Ebû Saʿîd ʿAbdullâh b. ʿOmer el-Şîrâzî el-. Tuḥfetu’l-Ebrâr Şerḥu Meṣâbîḥi’s-Sunne. thk. Nûreddîn Ṭâlib. 3 Cilt. Kuveyt: y.y., 1433/2012.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-Ḫüsrevcirdî el-. Şuʿabu’l-Îmân. thk. ʿAbdulʿaliyy ʿAbdulḥamîd. 14 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1423/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muḥammed Zuheyr en-Nâṣır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 1422.
• Dârimî, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. ʿAbdurrahman et-Temîmî ed-. Sunenu’d-Dârimî. thk. Ḥuseyn Selîm ʾEsed edDârânî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Muğnî, 1412/2000.
• Debbûsî, Ebû Zeyd ʿAbdullâh b. Muḥammed b. ʿOmer b. ʿÎsâ ed-. Taḳvîmu’l-Edille fî’l-Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Ḥalîl Muḥyîddîn el-Meyyis. b.y.: y.y., 1421/2001.
• Dokgöz, Derviş. “Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi Üzerine Günümüzde Yapılan Akademik Çalışmalara Genel Bir Bakış”. Social Sciences Studies Journal 8/95 (01 Ocak 2022), 576-584. https://doi.org/10.26449/sssj.3857
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muḥammed Muḥyiddîn ʿAbdulḥamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, ts.
• Ebû Naṣr el-Cevherî, Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd el-Cevherî el-Fârâbî. Tâcu’l-Luğa ve Ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Aḥmed ʿAbdulğafûr ʿAṭṭâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Ebû Ṭâlib el-Mekkî, Muḥammed b. ʿAlî b. ʿAṭiyye el-Ḥâris̱î. Ḳûtu’l-Ḳulûb fî Muʿâmeleti’l-Maḥbûb ve Vaṣfu Ṭarîḳi’lMurîd ilâ Maḳâmi’t-Tevḥîd. thk. ʿÂṣım İbrahim el-Keyyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Fenârî, Muḥammed b. Ḥamza b. Muḥammed er-Rûmî el-. Fuṣûlu’l-Bedâiʿ fî ʾUsûli’ş-Şerâʾiʿ. thk. Muḥammed Ḥuseyn Muḥammed Ḥasen İsmaîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1427/2006.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed el-. İḥyâʾu ʿUlûmi’d-Dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’lMaʿrife, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed el-Gazzâlî el-. el-Mustasfâ. thk. Muhammed ’Abdusselâm ʿAbduşşâfî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1993.
• Gencer, Bedri. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni. ed. Bayram Ali Çetinkaya. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkî. ed-Dürrü’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-Ebsâr ve Câmiî’lBihâr. ed. Abdü’l-Mün’îm Halil İbrahim. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2002.
• İbn Baṭṭa, Ebû ʿAbdullâh b. Muḥammed b. Muḥammed el-ʿUkberî. İbṭâlu’l-Ḥiyel. thk. Zuheyr eş-Şâvîş. Beyrut: y.y., 1403.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî. Cemheretu’l-Luğa. thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris Zekeriyyâ el-Kazvînî er-Râzî Ebû’l-Huseyn. Hilyetu’l-Fukahâ. thk. Abdullâh b Abdilmuhsin et-Türkî. Beyrût: eş-Şirketü’l-Müttehidatü li’t-Tevzî‘, 1. Basım, 1983.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris Zekeriyyâ el-Kazvînî er-Râzî Ebû’l-Huseyn. Mucmelu’l-Luğa. thk. Zuheyr Abdu’l-Muhsin Sultân. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 2. Basım, 1986.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Muʿcemu Meḳâyîsi’l-Luğa. thk. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşkî elHanbelî. el-Fevâid. thk. Muhammed Azîr Şems,. Riyad; Beyrut: Dâru Atââti’l-İlm; Dâru İbn Hazm, IV (Dâru İbn Hazm için I)., 1440.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşḳī el- Ḥanbelî. Medâricu’s-Sâlikîn beyne Menâzili İyyâke Naʿbudu ve İyyâke Nestʿaîn. thk. Muḥammed el-Muʿtaṣm Billâh el-Bağdâdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1416/1996.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşḳī el- Ḥanbelî. Miftâḥu Dâri’s-Saʿâde ve Menşûru Vilâyeti’l-ʿİlm ve’l-İrâde. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Kudâme elCemmâʿîlî. Ravḍatu’n-Nâẓır ve Cennetu’l-Munâẓır fî Usûli’l-Fıkh alâ Meẕhebi’l-İmâm Ahmed b. Ḥanbel. 2 Cilt. b.y.: Muessesetu’r-Reyyân, 1423/2002.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 2 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, ts.
• İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manẓûr er-Ruveyfiʿî. Lisân’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1414/1993.
• İbn Sîde, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muḫaṣṣaṣ. thk. Ḫalîl İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1417/1996.
• İbn Sîde, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-aʿẓam. thk. ʿAbd el-Ḥamîd Hendâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• İbn ʿÂbidîn, Muḥammed Emîn b. ʿOmer b. ʿAbdilʿazîz el-Ḥuseynî ed-Dımeşḳî. Reddu’l-mụḥtâr ʿalâ’d-Durri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• Ḳurṭubî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî el-. el-Câmiʿ li-Âḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed el-Berdûnî- İbrahim İṭfeyyiş. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 1384/1964.
• Ḳuşeyrî, ʿAbdulkerîm b. Hevâzin b. ʿAbdilmelik el-. er-Risâletu’l-Ḳuşeyriyye. thk. ʿAbdulḥalîm Maḥmûd - Maḥmûd b. eş-Şerîf. 2 Cilt. Kahire: Daru’l-Meʿârif, ts.
• Mahallî, Celâluddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Bedru’t-Tâli’ fî Halli Cem’i’l-Cevâmi’. thk. Murtadâ Alî b Muhammed. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2005.
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ. thk. Muḥammed Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. Beyrut: y.y., 1406/1985.
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ (Rivâyetu Ebî Muṣʿab). thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf - Maḥmûd Ḫalîl. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1412.
• “el-Mevsûâtü’l-Fıkhiyye”. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâfi’l-İslâmiyye, 2012.
• Molla Hüsrev, Molla Hüsrev b. Ferâmurz b. Ali. Mirâtü’l-Mefâtîh fi Şerhi Mirkâti’l-Mefâtih. İstanbul: Fazilet Neşriyat, ts.
• Muslim, Ebû’l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîhu Muslim. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1374/1955.
• Mübârekpûrî, Muhammed Abdurrahmân b. Abdurrahîm. Tuhvetü’l-Ahvazî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. Ḥasen ʿAbdulmunʿîm. 10 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Nesefî, Hâfızüddîn Abdullah b Ahmed. Keşfu’l-Esrâr Şerhi’l-Musannifi ale’l-Menâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. en-Nevevî. el-Minhâc fî Şerhi Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1972.
• Okuyucu, Nail. Fıkıh İlmine Giriş: Metinler Seçkisi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muhammed b Muhammed b el-Hüseyin. Ma’rifetü’l-Huceci’ş-Şer’iyye. ed. Abdulkâdir b Yâsin b Nâsır. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2000.
• Râġıb El-İsfahânî, Ebû’l-Ḳāsım Hüseyn b. Muḥammed b. er-. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Ṣafvân ʿAdnan edDâvûdî. Dımaşk: Daru’l-Ḳalem;Daru’ş-Şâmiyye, ts.
• Sadrüşşerîa, Sadrüşşerîa es-Sânî Ubeydullāh b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa Ömer b. Sadrişşerîa el-Evvel Ubeydillāh b. Mahmûd el-Mahbûbî el-Buhârî. et-Tavdîh fî Ğavâmidi’t-Tenkîh. Mısır: Matbaʿatü Muhammed ʿAlî Sabîh, 1957.
• Sübkî, Kâdî’l-Kudât Tâcuddîn Abdulvahhâb b Alî. Cem’u’l-Cevâmi’ fi Usûli’l-Fıkh. ed. Abdulmun‘im Halil İbrâhim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2002.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Ömer es-. Avârifu’l-Meârif. thk. Ahmed Abdurrahîm Sâyih, Tevfîk Ali Vehbî. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’t-Dîniyye, 2006.
• Şa’rânî, Ebü’l-Mevâhib (Ebû Abdirrahmân) Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî eş-Şa‘rânî el-Mısrî. el-Ecvibetü’l-Merdıyye an Eimmeti’l-Fukahâi ve’s-Sûfiyye. thk. Abdulhâdî Muhammed el-Harse. Dımeşk (Şam): Darü’l-Beyrûtî, 1. Basım, 2010.
• Şevkânî, Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî eş-. İrşâdu’l-Fuḥûl ilâ Taḥḳîḳi’l-Ḥaḳḳi min ʿİlmi’l-Uṣûl. thk. eş- Şeyḫ Aḥmed ʿİzzu ʿİnâye. 2 Cilt. Dımaşk: y.y., 1419/1999.
• Tâcuddîn es-Subkî, Tâcuddîn ʿAbdulvehhâb b. Taḳıyyuddîn es-Subkî. Refʿu’l-Ḥâcib ʿan Muḫtaṣari İbni’l-Ḥâcib. thk. ʿAlî Muḥammed Muʿavvaḍ - ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd. 4 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1419/1999.
• Taşköprîzâde, ’İsâmu’d-dîn Ebu’l-Hayr Ahmed b. Mustafâ. Miftâhu’s-Sa’âde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevdû’âti’l-’Ulûm. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1985.
• Teftâzânî, Saʿduddîn Mesʿûd b. ʿÖmer. et-Telvîh ʿalâ’t-Tavdîh li-Metni’t-Tenkîh fî Usûli’l-Fıkh. Mısır: Matbaʿatü Muhammed ʿAlî Sabîh, 1957.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. es-Sunen. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Turbüştî, Ebû Abdullah Fadlullah b. Hasan b. Hüseyin. el-Müyesser fî Şerhi Mesâbîhi’s-Sünne. thk. Abdülhamîd Ahmed Yusuf Hindâvî. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 2008.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Luma’. thk. Abdulhalîm Mahmûd, Tâhâ Abdulbâkî Surûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1380.
• Türcan, Talip. İslam Hukuk Biliminde Hukuk Normu: Kavramsal Analiz ve Geçerlilik Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Basım, 2012.
• Wensinck, A. J. el-Mu‘cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Hadîsi’n-Nebevî. Leiden: Brill, 1936.
• Yıldız, Kemal. Fıkhın Aydınlığında İbadet ve Hayat. İstanbul: Semerkand Yayınları, 9. Basım, 2014.
• Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ ez-. Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî ez-. el-Mens̱ûr fi’l-Ḳavâʿidi’l-Fıḳhiyye. 3 Cilt. b.y.: Vizâratu’l-ʾEvḳâfi’l-Kuveytiyye, 1405/1985.
• Zernûcî, Burhânuddîn ez-. Ta‘lîmü’l-Müte‘allim Tarîḳa’t-Te‘allüm. çev. Ali Kara. İstanbul: Karaca Yayınevi, 2008.
• Zeynuddîn er-Râzî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Ebî Bekr b. ʿAbdulḳâdir el-Ḥanefî. Muḫtâru’s-Ṣıḥâḥ. thk. Yûsuf eş-Şeyḫ Muḥammed. Beyrut; Sayda: ed-Dâru’n-Nemûẕeciyye, 1420/1999.