Öz
Türkler tarih boyunca muhtelif coğrafyalarda bulunmuş ve bu coğrafyalarda siyasî, kültürel, dinî, iktisadî ve askerî bakımdan iz bırakmışlardır. Türklerin gulâm olarak bölgeye sistemli şekilde ilk gelişleri Abbâsî hilafetinin idaresinde olurken, bu durum Irak’ı bizzat yöneten Büveyhî döneminde de devam etmiştir. Onlar Müizzüddevle döneminden itibaren orduda varlığını güçlü şekilde hissettirmiş, Sebük Tegin gibi önemli bir lider çıkartmayı başarmışlardı. Müizzüddevle ile birlikte Irak’a gelmiş olan Sebük Tegin, onun döneminde hâciblik ve sipehsâlârlık görevlerinde bulunmuş, yine aynı dönemde devlet idaresinde emîrin ortaklarından biri haline gelmişti. Sebük Tegin’in yükselişine paralel olarak Türkler de Büveyhî Devleti’nde çeşitli görevler üstlenirken, Müizzüddevle’nin hayatını kaybetmesi tüm dengeleri kısa sürede değiştirdi. Devletin yeni idarecisi Bahtiyar İzzüddevle Türklerle anlaşamadığı için, bir süre sürüncemede devam eden ilişkiler nihayetinde çatışmaya dönüştü. Bu çatışmalar esnasında etrafına Deylemlileri alan emîr, Türkler açısından bölgenin kaderinin bir süreliğine de olsa değişmesine neden oldu. Biz de bu bilgilerden yola çıkarak, Türklerin Büveyhî liderlerinden Bahtiyâr İzzüddevle dönemindeki durumlarını kronolojik bir biçimde aktardık. Çalışmanın maksadı, Bahtiyar İzzüddevle döneminde görev almış Türklerin faaliyetlerini göstermek ve izah etmektir.
Anahtar Kelimeler
Irak Türkleri Büveyhîler Sebük Tegin Alp Tegin Bahtiyar İzzüddevle
Kaynakça
- Cemâlüddîn Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, C IV, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire, 1932.
- Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kūb b. Miskeveyh el-Hâzin, Tecâribü'l-Ümem, C II, Şirket el-Müdün el-Sanaiyye, 1914; İng. Trc. The Experiences of the Nations, Translated From the Arabic by H.F. Amedroz and D.S. Margoliouth, Vol. V, Basil Blackwell, London, 1921; Tr. Trc. Tecâribü’l-Ümem, Çev. Kıvameddin Burslan, Yay. Haz. Mehmet Şeker - Rıza Savaş - Süleyman Genç - Ali Ertuğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2016.
- Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Kureşî el-Maarrî (İbnü'l-Verdî), Târîhu İbnü’l-Verdî, C I, el-Matbaa el-Haydariyya, Necef, 1969.
- Ebû İshâk İbrâhîm b. Hilâl b. İbrâhîm b. Zehrûn es-Sâbî, Divân Resâil es-Sâbî, Thk. İhsân Zennûn es-Sâmirî, C I, Müessesetü‘l-Furkân li‘t-Türâsi‘l-İslâmiyye, Londra, 2017.
- Ebû İshâk İbrâhîm b. Hilâl b. İbrâhîm b. Zehrûn es-Sâbî, et-Tâcî fi ahbâri’d-devleti’d-Deylemîyye, fî Ahbâru eimmeti‘z-Zeydîyye, Collected and Edited By Wilferd Madelung, in Kommission Bei Franz Steiner Verlag, Beyrut, 1987.
- Ebû Ya‘lâ er-Reîsülecel Mecdürrüesâ el-Amîd Hamza b. Esed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkī et-Temîmî (İbnü'l-Kalânisî), Zeylü Târîhi Dımaşk, Matbaatü'l Abâü'l-Yesûiyyûn, Beyrut, 1908.
- Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî (İbn Haldûn), Kitâbü’l-İber Dîvânü’l-Mübtede ve’l-haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l Berber ve men-Âsarahüm min-Zevi’s-Sultâni’l-Ekber, C IV, Matbaatü Bûlâk, Kahire, 1865.
- Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed İbnü'l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, C XIV, Dârü’l-Kütübi’l-'İlmiyye, Beyrut, 1995.
- Ebû’l-Fidâ, Takvimü’l-Büldan (Ebû’l-Fidâ Coğrafyası), Çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2017.
- Ebû’l-Fidâ’ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî, el-Muhtasar fi Ahbâri’l-Beşer, C I, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 1997.
- İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-aʿyân (Biographical Dictionary), Vol. II, Translated From the Arabic by: Mac Guckin de Slane, Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland, London, 1843.
- İbn Havkal, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, Çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2014.
- İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye (Büyük İslâm Tarihî), Çev. Mehmet Keskin, C XI, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1994.
- İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih (İslâm Tarihî), Çev. Ahmet Ağırakça, C VIII, Bahar Yayınları, İstanbul, 1985.
- İstahri, Ülkelerin Yolları, Çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2019.
- Kitâbü'l-uyûn ve'l-hadâik fî ahbâri'l-hakâik, C IV, Thk. Ömer es-Saîdî, el-Maʿhedü'l-Fransî bi Dımaşk li'd-Dirâsâti'l-Garbiyye, Dımaşk, 1972-1973.
- Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî, Tekmiletü Târîhi’t-Taberî, Thk. Albert Yosef (Yusuf) Ken’ân, Matba’a el-Katolikiyye, Beyrut, 1961.
- Muhammed b. Ahmed el-Mukaddesî, İslâm Coğrafyası (Ahsenü’t-Takâsîm), Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2015.
- Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek ed-Devâdârî, Kenzü’d-dürer ve câmi’u’l-gurer, ed-Dürretü’s-seniyye fî ahbâri’d-devleti’l-ʿAbbâsîyye C V, Thk. Dorothea Krawulsky, Beyrut, 1992.
- Şemsüddîn Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu b. Abdullah Sıbt İbnü'l-Cevzî, Mir'âtü'z-Zamân fî Târîhi'l-A'yân, C XVII, Dârü'l-Risâletü'l-'Âlemiyye, Beyrut, 2013.
- Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, C XXVI, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004.
- Yahyâ b. Saîd el-Antâkî, Târîhu Yahyâ b. Saîd el-Antâkî, fî Kitâbu'l-Târîh el-Mecmû' Alâ'l-Tahkîk ve'l-Tasdîk, Matba'atü'l-Abâ'ü'l-Yesûi'yyîn, Beyrut, 1905.
- AĞIRAKÇA, Ahmet; Abbâsî Devletinde Türk Kumandanlar, Akdem Yayınları, İstanbul, 2015.
- BOSWORTH, C.E.; ‘’Military Organisation Under the Būyids of Persia and Iraq’’, Oriens, Vol. 18/19 (1965/1966), pp. 143-167.
- BOSWORTH, C.E.; ‘’The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000-1217)’’, The Cambridge History of Iran, Volume 5, Edited by J.A. Boyle, Cambridge University Press, Cambridge, 1968.
- ÇELİK, Aydın; ‘’Fatımiler Devrinde Bir Türk Komutan: Alptekin’’, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 1, 2002, s. 283-296.
- DONOHUE, John J.; The Buwayhid Dynasty in Iraq 334 H./945 to 403 H./1012, Brill, Boston, 2003.
- El-KUREVÎ, İbrâhîm Selmân; el-Büveyhîyyûn ve’l-Hilafetu’l-Abbâsîyye, Mektebetu Dâri‘l-Arûbe, Kuveyt 1982.
- EMÎN, Hüseyin; Târîhu’l-'Irâk fi’l-'asri’s-Selcûkī, el-Mektebetü'l-Ehliyye, Bağdad, 1965.
- GENÇTÜRK, Cihan; Büveyhîlerin İran Hâkimiyeti, (Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı - Doktora Tezi), Erzurum, 2020.
- HACIYEV, Khanoghlan; Irak Büveyhîleri'nin Kuruluşu ve Muizzüddevle Dönemi (334-356/945-967), (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihî ve Sanatları Anabilim Dalı İslâm Tarihî Bilim Dalı - Doktora Tezi), İstanbul, 2012.
- KABIR, Mafizullah; The Buwayhid Dynasty of Baghdad, Iran Society, Calcutta, 1964.
- MALCOLM, Sir John; The History of Persia, Vol. I, John Murray, London, 1829.
- MERÇİL, Erdoğan, ‘’Sipehsâlâr’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C XXXVII, İstanbul, 2009.
- TANERİ, Aydın, ‘’Hâcib’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C XIV, İstanbul, 1996.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 23 Şubat 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Cilt: 21 Sayı: 35 |
