Anadolu'daki Erken Bizans Kiliselerinde Pastoforion

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 2, 83 - 99, 30.06.2025

Aybüke Aleyna Sandıkçı

Öz

Bu çalışma, Anadolu’da Erken Bizans Döneminde inşa edilmiş kiliselerde yer alan pastoforion adlı birimlerin mimari özellikleriyle ilişkili bir değerlendirmesini sunmayı hedeflemektedir. Bu birimler kilisenin merkezi apsisin iki yanında yer alan ve genellikle ökaristi ayini ile ilişkili kullanımları kabul edilmiş mekanlardır. Genellikle kare veya dikdörtgen planlı küçük boyutlu bu mekanlar kilise mimari şemasına dördüncü yüzyıl itibari katılmışlardır ve çeşitli eyaletlerin kilise binalarında görülürler. Ancak anlaşılan o ki her bölgede aynı anda ortaya çıkmamışlardır. Bu bağlamda Suriye, Ravenna, Yunanistan ve Anadolu’da erken dönem örnekleri bilinir. Fakat imparatorluğun başkenti Konstantinopolis’te ancak 10.yy’da ortaya çıkarlar. Bu sebeple Anadolu’nun erken pastoforionları özellikle coğrafi olarak yakınlık içinde olduğu Suriye örnekleriyle ilişkili olmalıdır. Suriye kiliselerinin ayırt edici özelliği, kutsal alanı apsis ve iki yanındaki odalarla tasarlayan üçlü mimari kurgu olarak tanımlanır ve fazlaca örneği bilinir. Ayrıca bölgede odaların ökaristi haricinde vaftizhane ve martirion işlevleriyle kullanıldığı bilinmektedir. Anadolu’daki erken dönemde kilise plan şemasına dahil edilmeleri, biçimlenişleri ve özellikle kanıtlanabilen vaftizhane kullanımları iki bölge arasında mimari pratiklerin aktarıldığını kanıtlar. Bu kanıya hizmet eden bir başka veri pastoforionlara sahip binaların Akdeniz’in kıyı şeridindeki yerleşimlerinde, Likya ve Pamphylia’da daha az olmakla birlikte Ovalık Kilikya ve Dağlık Kilikya (Isauria) bölgesinde yoğunlaşmasıdır. Ancak mimari ve işlevsel aktarımların tümüyle uygulandığını söyleyemeyiz. Örneğin martirion işlevi Suriye’ye kıyasla pek bilinmemektedir ve Kilikya kiliselerinde görüldüğü gibi farklı mimari biçimlenişlerle kendilerine has özellikler almışlardır.

Anahtar Kelimeler

Pastoforion , Prothesis , Diakonikon , Bizans Mimarisi , Anadolu

Kaynakça

• Akyürek, E. ve Tiryaki, A. (2010). Rhodiapolis Piskoposluk Kilisesi Kazılarından Üç Mimari Plastik Eser Üzerine Değerlendirmeler. ADALYA, 13, 389- 403.
• Alpaslan, S. (1998). Demre’deki H. Nikolaos kilisesi liturjik mekanları. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15(1), 159–173.
• Asutay-Fleissig, Neslihan. (1998). Byzantinische Apsisnebenräume: Untersuchung zur Funktion der Apsisnebenräume in den Höhlenkirchen Kappadokiens und in den Mittelbyzantinischen Kirchen Konstantinopels. Weimar.
• Aydın, A. (2006). Kilikya ve İsaurya Bölgesi Vaftiz Yapıları. Sanat Tarihi Dergisi, 15(1), 1–19.
• Aydın, A. (2009). Hıristiyan Dinindeki Martir-Aziz ve Rölik Kültünün Kilikya-Isaurya Bölgesi Hıristiyanlığına Yansımaları. OLBA, 17, 53-82.
• Aydın, A. (2019). Dağlık Kilikia’daki Geç Antik Dönem Kırsal Yerleşimlerinde Kiliselerin Rolü: Seyranlık-Bağlıalan Örneği. Sanat Tarihi Dergisi, 28(2), 521–547.
• Balcı, Ö. B. (2020). Ayatekla Kutsal Alanı’nda (Meryemlik’te) Bulunan “Kubbeli Kilise”nin Güncel Bulgular Doğrultusunda Yeniden Değerlendirilmesi ve Mekansal Özellikleri. [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı]. İstanbul.
• Bayliss, R. (1997). The Alacami in Kadirli: Transformations of a Sacred Monument. Anatolian Studies, 47, 57–87. https://doi.org/10.2307/3642900
• Bayliss, R. (2001). Provincial Cilicia and the Archaeology of Temple Conversion [Doctoral dissertation, University of Newcastle upon Tyne]. Newcastle.
• Bornert, René. (1966). Les commentaires byzantins de la Divine Liturgie du VIIe au XVe siècle. Archives de l’Orient Chrétien 9. Institut français d’études byzantines.
• Brightman, F. E. (1896). Liturgies. Eastern and Western. (Volume 1). Clarendon Press.
• Butler, H. C. (1906). The Tychaion at Is-Sanamên and the Plan of Early Churches In Syria (Princeton University Expedition). Revue Archéologique, 8, 413–423.
• Butler, H. C. (1923). Nabataean Temple Plans and the Plans of Syrian churches. In H. Glück (Ed.), Studien zur Kunst des Ostens: Josef Strzygowski zum sechzigsten Geburtstage von seinem Freunden und Schülern. (pp. 9–16). Avalun-Verlag.
• Butler, H. C. (1929). Early Churches in Syria Fourth to Seventh Centuries. E. Baldwin Smith (Ed.). Princeton University.
• Cormack, Robin. (1990). The Temple as the Cathedral, In Charlotte Roueché and Kenan T. Erim (Eds). Aphrodisias Papers: Recent Work on Architecture and Sculpture. (pp.75–88). Cushing-Malloy.
• Cresswell, R. H. (1900). The Liturgy of the Eighth Book of 'The Apostolic Constitutions': Commonly Called the Clementine Liturgy. E. & J. B. Young & Co.
• Crowfoot, J.W. (1941). Early Churches in Palestine. Oxford University Press.
• Dagron, G. and O. Callot (1998). Les bâtisseurs isauriens chez eux. In I. Ševčenko and I. Hutter (Eds.), AETOΣ. Studies in Honour of Cyril Mango presented to him on April 14, 1998. (pp.55–70). Teubner.
• Descoeudres, Georges. (1983). Die Pastophorien im syro-byzantinischen Osten: Eine Untersuchung zu architektur- und liturgiegeschichtlichen Problemen. Wiesbaden.
• Edwardś, R. W. (1982). Two New Byzantine Churches in Cilicia. Anatolian Studies, 32, 23–32. https://doi.org/10.2307/3642669
• Eyice, S. (1976). Silifke Çevresinde İncelemeler: Kanlıdivan (Kanytelleis-Kanytelideis Basilikaları/ Bir Ön Çalışma). Anatolian Research, 4. 411-442.
• Eyice, S. (1979). La Basilique de Canbazlı en Cilicie. Zograf, 10, 22–29.
• Eyice, S. (1982). Un site byzantin de la Cilicie: Öküzlü et ses basiliques. In L. Hadermann-Misguich and G. Raepsaet (Eds.), Rayonnement grec: hommages à Charles Delvoye. (pp. 355–367). Editions de l'Université de Bruxelles.
• Funk, F. X. (1905). Didascalia et Constitutiones Apostolorum (Volume 1). In libraria Ferdinandi Schoeningh.
• Gough, Michael. (1972). The Emperor Zeno and some Cilician Churches. Anatolian Studies, 22, 199–212. https://doi.org/10.2307/3642564
• Hebert, L. (2000). The Temple-Church at Aphrodisias. [Ph.D. Thesis, New York University, Institute of Fine Arts]. New York.
• Herzfeld, E. and Guyer, S. (1930). Meriamlik und Korykos: Zwei Christliche Ruinenstätten des Rauhen Kilikiens. MAMA (Volume 2). Manchester University Press.
• Hild, F., Hellenkemper, H. and Hellenkemper-Salies, G. (1984). Kommagene-Kilikien- Isaurien. In K. Wessel and M. Restle (Eds.). Reallexikon zur Byzantinischen Kunst, IV, (pp.182–356). Anton Hiersemann.
• Hill, S. (1996). The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria. Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs Vol. 1. Variorum.
• Hoddinott, R. F. (1963). Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia: a Study of the Origins and the Initial Development of East Christian Art. Macmillan.
• Karydis, N. (2019). The development of the Church of St. Mary at Ephesos from late antiquity to the Dark Ages. Anatolian Studies, 69, 175–194. https://doi.org/10.1017/S0066154619000103
• Kramer, J. (1963). Ein Fund an der Kuppelbasilika von Meriamlik. Byzantinische Zeitschrift 56(2), 304-307. https://doi.org/10.1515/byzs.1963.56.2.304
• Krautheimer, R. (1986). Early Christian and Byzantine Architecture. Revised by Richard Krautheimer and Slobodan Ćurčić. Yale University Press.
• Mansel, A. M. (1978). Side: 1947-1966 Yılları Kazıları ve Araştırmalarının Sonuçları. Türk Tarih Kurumu.
• Marinis, Vasileios. (2014). Architecture and Ritual in the Churches of Constantinople: Ninth to Fifteenth Centuries. Cambridge University Press.
• Mathews, Thomas F. (1971). The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy. Pennsylvania State University Press.
• Mathews, Thomas F. (1982). Private' Liturgy in Byzantine Architec-ture: Toward a Reappraisal. CahArch, 30, 125–38.
• Muluk, Y. (2006). Öküzlü Kuzey Kilise Örneğinde Erken Bizans Dönemi Kilikia ve İsauria Transeptli Bazilikaları. [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı]. Ankara.
• Müller-Weiner, W. (1988). Untersuchungen im Bischofpalast in Milet (1977-1979). Istanbuler Mitteilungen, 38, 279-290.
• Niewöhner, P. (2016). Church building in Anatolia during the reign of Constantine and his dynasty. In Acta XVI Congressus Internationalis Archaeologiae Christianae; Pars 1, (pp.295-310). Pontificio Istituto Di Archeologia Cristiana.
• Οrlandos, Α. Κ. (1966). “Η από του νάρθηκος προς το ιερόν μετακίνησις τουδιακονικού εις τας ελληνιστικάς βασιλικάς”. Deltion ChAE, 4, 353–372.
• Özyıldırım, M. ve Yeğin, Y. (2017). Olba Manastırı Kuzey Kilisesi’nden Diakonikon Bizans Dönemi Opus Sectile Taban Döşemesi. Seleucia, 7, 37–69.
• Peschlow, Urs. (1984). Die Bischopskirche in Limyra. In: Extrait des Actes du Xe Congres International d’archeologie Chretienne, Thessalonique 28 september -4 Octobre 1980 Vol. II. (pp.409–421). Cittâ del Vaticano.
• Russell, J. R. (1983). Excavations at Anemurium, 1982. Echos du monde classique: Classical views, 27(2), 168–183.
• Smith, J. C. (1990a). Form and Function of the Side Chambers of Fifth- and Sixth-Century Churches in Ravenna. Journal of the Society of Architectural Historians, 49(2), 181–204. https://doi.org/10.2307/990476
• Smith, J. C. (1990b). The Side Chambers of San Giovanni Evangelista in Ravenna: Church Libraries of the Fifth Century. Gesta, 29(1), 86–97. https://doi.org/10.2307/767103
• Soteriou, G. (1940). Ἡ πρόθεσις καὶ τὸ διακονικὸν ἐν τῇ ἀρχαίᾳ Ἐκκλησίᾳ. ΘΕΟΛΟΓΙΑ, 18, 76–100.
• Tchalenko, G. (1953). Villages antiques de la Syrie du Nord: le massif du Bélus à l’époque romaine. (Volume II). Geuthner.
• Teteriatnikov, N. (1988). Upper-Story Chapels Near the Sanctuary in Churches of the Christian.
• Tiryaki, A. ve Çömezoğlu Uzbek, Ö. (2024). Byzantine Architecture in the Lower City of Perge. Art-Sanat, 21, 683–720. 10.26650/artsanat.2024.21.1312941
• Türkoğlu, S. (1984). Ayasofya Skevophilakionu Kazısı. Ayasofya Müzesi Yıllığı, 9, 25-35.
• Varalis, Y. (2006). Prothesis and Diakonikon: Searching the Original Concept of the Subsidiary Spaces of the Byzantine Sanctuary. In A. Lidov (Ed.), Hierotopy: the Creation of Sacred Spaces in Byzantium and Medieval Russia. (pp.282–298). Progress-Tradition.
• Westphalen, S. (2015). Işıkkale Kilisesi. OLBA, 23, 523–552.
• Whitby, M. and Whitby, M. (1989). Chronicon Paschale 284-628 AD. Translated Texts for Historians 7. Liverpool University Press.
• Yeğin, Y. (2019). Olba Manastırı. [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı]. Ankara.
• Yıldırım, Ş. (2013). Side Antik Kentinin Bizans Dönemi Dini Mimarisi. [Doktora Tezi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı]. Eskişehir.
• Yıldırım, Ş. (2020). Dağpazarı Kubbeli Kilisesine Dair Bir Değerlendirme. In M. E. Altınsapan ve B. Y. Olcay Uçkan (Eds.), Canan Parla Armağanı Sanat Tarihi, Arkeoloji, Tarih ve Filoloji Araştırmaları. (pp. 331–352). Doğu Kütüphanesi.