II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE OSMANLI TOPRAKLARINDA YABANCI SERMAYE REKABETİNİ ARTIRAN BİR UNSUR: BAĞDAT DEMİRYOLU PROJESİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 7, 80 - 101, 31.12.2022

Sultan Civci

https://doi.org/10.56448/ataddergi.1215791

Öz

19. yüzyılda sanayinin hızla gelişmesi ve Sanayi Devrimi’nin gerçekleştirilmiş olması, tüketim ihtiyaçlarının çoğalmasına ve sömürgecilik faaliyetlerinin artmasına yol açmıştır. Emperyalizmin temel yayılma araçlarından biri, sermaye ihraç etmek ve bunun için yeni yerler bulmaktır. Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa’nın büyük devletlerinin ortak bir yarı sömürgesi haline gelmesinde de, Avrupa sermayesi doğrudan rol oynamıştır. Avrupa ülkeleri nüfuz alanlarını genişletmek amacıyla sanayileşmemiş, zengin tahıl, pamuk ve özellikle petrol yatakları bulunan bölgelere, farklı yöntemler izleyerek yerleşmek istemişlerdir. Bu yöntemlerden biri, 19. yüzyıla damgasını vurmuş olan demiryolu ulaşım sistemi olmuştur. Osmanlı Devleti sanayileşme aşamasını gerçekleştiremediğinden, ulaşım sorununu da kendi bünyesinde çözemeyip, yabancı devletlere ayrıcalıklar tanıyarak dönemin en önemli teknolojik aygıtını ülkesine getirmiştir. İngiliz ve Fransız sermayedarlar tarafından bazı kısa hatlar yapılmıştır; ancak II. Abdülhamid’in döneme damga vuran Bağdat Demiryolu imtiyazını, ülkedeki İngiliz ve Fransız tekelini kırmak düşüncesiyle Almanlara vermesi, büyük devletler arasında Osmanlı toprakları üzerinde bir demiryolu imtiyaz mücadelesine yol açmıştır. Bağdat Demiryolu Projesi, imtiyazı alan devlete Osmanlı’nın Balkan topraklarından Ortadoğu topraklarına kadar uzanan büyük bir alanda çok yönlü yararlar sağlamaktaydı. Ayrıca, demiryolu hattının bitiş noktasında bulunan Mezopotamya bölgesindeki petrol yataklarını işletme ve hatta bu bölgeyi tamamen ele geçirerek dünya siyasetinde başat güç olma amacında olan devletler için 19. yüzyıl sonlarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu, uluslararası demiryolu savaşlarının en şiddetlilerine sahne olmuştur. Osmanlı örneğinde, sermaye ihracı yolu ile ekonomik yatırımlar yaparak, Osmanlı zenginliklerini İmparatorluğun dışına aktarmanın en belirgin şekli demiryolu yapımı idi. O dönemde yabancı sermaye ve imtiyaz denildiğinde akla Bağdat Demiryolu gelmekteydi. Zira Bağdat Demiryolu Projesi, aynı zamanda bir petrol yolu projesiydi. Bu çalışmada, Bağdat Demiryolu imtiyazı için dönemin güçlü devletlerinin verdiği mücadele anlatılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

emperyalizm, demiryolu, petrol

Kaynakça

• I.Arşiv Kaynakları
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• İrade Hususi (İ. HUS, 68/7)
• İrade Hususi (İ. HUS, 100/148)
• İrade Dahiliye (İ. DH, 1121)
• II.Kitaplar
• BASKICI, Mehmet Murat, (2005), 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim, Turhan Kitabevi, Ankara.
• CAN, Bilmez Bülent, (2000), Demiryolundan Petrole Chester Projesi 1908-1923, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul.
• ÇAVDAR, Tevfik, (1970), Osmanlı Devleti’nin Yarı-Sömürge Oluşu, Ant Yay., İstanbul.
• DENİZ, Muzaffer, (2018), Alman Belgelerinde Türk-Alman İlişkileri (1923-1931), İlgi Kültür Sanat Yay., İstanbul.
• EARLE, Edward Mead, (1972), Bağdat Demiryolu Savaşı, Milliyet Yay., İstanbul.
• EDİGER, Volkan, (2006), Osmanlı’da Neft ve Petrol, ODTÜ Yay, Ankara.
• ELDEM, Vedat, (1984), Osmanlı İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, TTK Basımevi, Ankara.
• ENGİN, Vahdettin, (2012), Osmanlı’da Ulaşım, Kara- Deniz Demiryolu, Çamlıca Yay., İstanbul.
• GEYİKDAĞI, Necla, (2008), Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye 1854-1914, Hil Yay., İstanbul.
• GÜREL, Şükrü Sina, (1997), Ortadoğu Petrolünün Uluslararası Politikadaki Yeri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., Ankara.
• KARADAĞ, Raif, (2019), Petrol Fırtınası, Truva Yay., İstanbul.
• KAYMAZ, İhsan Şerif, (2006), Mezopotamya’da Emperyalist Kapışma ve Yerleşme, Kaynak Yay., İstanbul.
• KOCABAŞ, Süleyman, (2003), İngiliz Tuzağı-Osmanlı’nın Yaşatılması ve Yıkılışında İngiltere’nin Rolü (1783-1923), Vatan Yay., İstanbul.
• KURMUŞ, Orhan, (2012), Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Yordam Kitap, İstanbul.
• KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, (1978), Türk İngiliz İlişkileri 1919-1926, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay, Ankara.
• ORTAYLI, İlber, (2018), Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Kronik Kitap, İstanbul.
• OĞUZ, Burhan, (2007), Yüzyıllar Boyunca Alman Gerçeği ve Türkler, Aydınlanma Vakfı Yay., İstanbul.
• ONUR, Ahmet, (1953), Türkiye’de Demiryolları Tarihi (1860-1953), Kara Kuv. Kom., İstanbul.
• ÖNGÖR, Sami, (1964), Ortadoğu (İktisadi ve Siyasi Coğrafya), Sevinç Matbaası, Ankara.
• ÖZDEMİR, Adil, (2016), Türkiye’nin Keşfedilebilir Petrol ve Doğalgaz Yatakları, Ankara.
• ÖZYÜKSEL, Murat, (1988), Osmanlı-Alman ilişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Arba Basım, İstanbul.
• PARLAR, Suat, (2003), Barbarlığın Kaynağı Petrol, Anka Yay., İstanbul.
• RATHMAAN, Lothar, (2001), Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi Berlin-Bağdat, Belge Yay., İstanbul.
• SOY, H. Bayram, (2004), Almanya’nın Osmanlı Devleti Üzerinde İngiltere ile Nüfuz Mücadelesi (1890-1914), Phoenix Yay., Ankara.
• TERZİ, Arzu, (2009), Bağdat-Musul’da Abdülhamid’in Mirası Petrol ve Arazi, Timaş Yay., İstanbul.
• ULUĞBAY, Hikmet, (2008), Petropolitik, De Ki Basım Yay, Ankara.
• ULUSOY, Kudret, (2004), 1800’lerden 2000’lere Emperyalizmin Kıskacındaki Türkiye, ALF Matbaacılık, Ankara.
• III.Makaleler
• ACAR, Necmettin, (2013), “Petrolün Stratejik Önemi ve Mezopotamya Petrol Kaynaklarının Paylaşımında Calouste Sarkis Gülbenkyan’ın Rolü”, International Journal of Social Science (JASAS), C.6, S. 4, s. 1-32.
• ALBAYRAK, Mustafa, (1995), “Osmanlı Alman İlişkilerinin Gelişimi ve Bağdat Demiryolu’nun Yapımı”, OTAM, S. 6., s. 1-38. AKALIN, Selçuk Uğur, Suat TÜFEKÇİ, (2014), “Türkiye’nin Petrol Politikaları ve Enerji Özelleştirmelerine Bir Bakış”, İktisat Politikaları Araştırmaları Dergisi, C. 1, S.1, s. 51-66.
• BURAK, Mehmet Durdu, (2005), “İngiliz J. R. Pilling’in Osmanlı Demiryolu İmtiyazını Ele Geçirme Mücadelesi”, OTAM, S. 17, s. 87-111.
• BÜYÜKDAĞ, Atakan, (2021), “Osmanlı Petrolleri ve Alman İmparatorluğu: Türk-Alman İlişkilerinin Yitirilmiş Fırsatı”, Ekonomi Maliye İşletme Dergisi, C. 4, S. 2, s. 124-133.
• İMAMOĞLU, Hüseyin Vehbi, (2016), “XX. Yüzyılın Başında Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Dönüşüm ve Siyasi Bloklaşma”, Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 6, S. 1, s. 112-125.
• KARATAŞER, Büşra, (2017), “II. Abdülhamid Döneminde Petrol Yatakları İçin Verilen Mücadele”, ENCSON, Uluslararası Enerji, Ekonomi ve Politika Kongresi, Bildiriler Kitabı, s. 383-391.