THE TATAR DIALECT LANGUAGE: THE PRESENT PARTICIPLE FORMS-II

Yıl 2014, Cilt: 5 Sayı: 5, 12 - 28, 01.05.2014

Ferit Yusupov

https://doi.org/10.33692/avrasyad.175255

Öz

In the Tatar language participle represents verb-noun form indicating the action attributed to the person and to the subject as its internal attribute, quality, natural property. In the dialects of the Tatar language as well as in the literary language and in other Turkic languages, participle combines the features of a verb and an adjective. Participle associated with verbs in terms of the commonality of the bases, the semantics of processuality of the action. Participle has negative and voice forms and retains control feature of a verb and tense. As in the literary language, tenses of participle forms in the dialects of the Tatar language is specified by the time of the action, which is designated by personal form of the verb. At the same time for many participle forms of the dialects of the Tatar language tense is not prevalent. Tense pattern of semantics is weakened or even neutralized by various modal and other characteristics, which are the main content in these forms. Combined with some adverbial participle forms, participle may serve to express the character of the action, and with some auxiliary verb forms constitutes various circumlocutory structures. But unlike the various forms of the verb, participle has no category of mood. Although participle is not conjugated, it somehow relates to the person primarily by affixes of belonging and personal pronouns. On the basis of many participle bases indicative forms are formed, they are conjugated using personal affixes. Adjectival features of participle are manifested in the ability to express the meaning of dynamic or static feature of the object and in the ability to perform syntactic function of adjective. Being used instead of defined noun, participle denotes not only an attribute of action, but also denotes the acting person and acquires the features of a noun, i.e. categories of case, belonging and the number (singular/plural form).

Anahtar Kelimeler

Turkic languages, Tatar language, dialect attribute, participle, semantics processuality, action, pa

TATAR TÜRKÇESİ AĞIZLARI: ŞİMDİKİ ZAMAN ORTAÇLARI-II

Öz

Tatar ağızlarında kullanılmakta olan ortaçlar fiilin çekimsiz biçimleri sisteminde karmaşık ve orijinal kategorilerden sayılmaktadır. Bu kategorinin en önemli özelliği onun çok anlamlı ve çok görevsel olmasıdır. Ortaçların gördükleri işlevlerin çokluğu köklerinin çok anlamlı olmasındandır. Tatar ağızlarındaki ortaçlar şahıs veya nesnenin iç özelliğini ve niteliğini açıklayan eylemi belirten fiil biçimleridir. Diğer Türk lehçelerindeki gibi Tatar ağızlarında da ortaçlar kendilerinde fiil ve sıfatın özelliklerini toplamıştır. Fiillerle ortaçlar ortak kökler ve eylem anlamı ile bağlanmıştır. Ortaçların olumsuz ve çatı biçimleri, yönetim ve zaman anlamları vardır. Edebî dildeki gibi Tatar ağızlarında kullanılmakta olan ortaçların zaman anlamları fiilin çekimli biçimlerinin zamanına bağlıdır. Aynı zamanda Tatar ağızlarındaki birçok ortaç biçimi için zaman anlamı birincil değildir. Onların anlamlarındaki zaman ortamı büyük ölçüde bu biçimlerin anlamında önemli yer tutan çeşitli modal özellikler vasıtasıyla zayıflar veya tamamiyle kaybolur. Ortaçlar, bazı ulaçlarla beraber gelip eylemin nasıl gerçekleştiğini belirtmek için kullanılırlar ya da bazı yardımcı fiillerle beraber kullanılıp çeşitli birleşik cümle örgütlerini meydana getirirler. Ama fiilin çekimli biçimlerinden farklı olarak ortaçların kip çatısı yoktur. Gerçi ortaçlar çekimli olmasalar da, onlar buna rağmen şahıslar ile bağlanırlar ve bu bağlantı ilk önce iyelik ekleri ve şahıs zamirleri vasıtasıyla gerçekleşir. Birçok ortacın temelinde şahıs ekleriyle çekilen bildirme kipi biçimleri meydana gelir. Ortaçların sıfat nitelikleri nesnenin dinamik ve statik özelliklerini ifade edebilmesinde ve belirten görevini görmelerinde belirir. Belirlediği ismin yerinde gelip, ortaçlar eylemin özelliğinden başka eylemi gerçekleştiren şahsı da belirtir ve ismin özelliklerini

Anahtar Kelimeler

Çekimsiz fiil, ortaç, modal özellik, yardımcı fiil, iyelik ekleri, şahıs zamirleri, iyelik ve sayı ulamları

Kaynakça

• ALKAYA, Ercan, (2008), Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara.
• AMANJOLOV S., (1959), Voprosı Dialektologii i İstorii Kazahskogo Yazıka, Alma Ata.
• ARSLANOV L. Ş., (1966), Tatarskiye Govorı Pravoberejnıh Rayonov Tatarskoyi
• Çuvaşskoy ASSR, Avtoref. diss., Kazan. AZİMOV P., AMANSARİYEV DJ., SARIYEV K., (1966), “Turkmenskiy Yazık”, Yazıki
• Narodov SSSR. T. 2. Tyürkskiye Yazıki, Moskva. BASKAKOV İstoriçeskomOsveçşenii, Moskva. F. (1982), Tyürkskoyo Skloneniye v Arealno
• BASKAKOV N. A., (1952), Karakalpakskiy Yazık. Fonetika i Morfologiya, T. 2, ç. 1., Moskva.
• BLAGOVA G. F., (1976), “İmena deystviya v tyürkskih yazıkah sredneaziatskogo regiona”, Tyürkologiçeskiye İssledovaniya, Moskova.
• BORHANOVA N. B., (1962), “Tatar tilinin Mordva ASSR territoriyesinde taralgan söyleşleri turında”, Materialı po Tatarskoy Dialektologii, Kazan.
• BURGANOVA N. B., (1955), “Osobennosti govora tatar nagornoy storonı TASSR”,
• Materialı po Tatarskoy Dialektologii (1962), Kazan.
• DIRENKOVA A. P., (1948), Grammatika Hakaskogo Yazıka. Fonetika i Morfologiya, Abakan.
• GADJİYEVA N. Z., (1973), Osnovnıyı Puti İstoriçeskogo Razvitiya Sintaksiçeskoy
• Strukturı Tyürkskih Yazıkov, Moskova. GADJİYEVA N. Z., (1975), Problemı Tyürkskoy Arealnoy Lingvistiki.
• Sredneaziatskiy Areal, Moskva. Grammatika Azerbaydjanskogo Yazıka (1971), Baku.
• HAYRUTDİNOVA, (1985), Govor zlatoustovskih tatar, Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk, Alma-Ata.
• İŞBULATOV N. H., (1959), “Morfologiçeskiyi osobennosti kazmaşevskogo govora”,
• Başkirskiy Dialektologiçeskiy Sbornik, Ufa.; KAYDAROV A. T., (1966), “Uygurskiy (Novouygurskiy) yazık”, Yazıki Narodov SSSR.
• T. Tyürkskiye yazıki, Moskva. KONDRATYEV V. G., (1970), Oçerk Grammatiki Drevnetyürkskogo Yazıka, Lenigrad.
• KONONOV A. N., (1956), Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo
• Yazıka, Voskva-Leningrad. KONONOV A. N., (1960), Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnog
• Yazıka, Moskva-Leningrad. MAHMUTOVA L. T., (1969), “Nekotorıyı itogi i problemı issledovaniya tatarskih dialektov”, Razvitiye Filologiçeskih i İstoriçeskih Nauk v Tatarii, Kazan.
• MAKSYUTOVA N. H., (1976), Vostoçnıy Dialekt Başkirskogo Yazıka, Moskva.
• Materialı po Grammatike Sovremennogo Çuvaşskogo Yazıka (1957), Çeboksarı.
• MİRZOYIV G. İ., (1965), Priçastiye v Sovremennom Azerbaydjanskom
• Literaturnom Yazıke, Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk, Baku. NADJİP E. N., (1960), Sovremennıy Uygurskiy Yazık, Moskva.
• NİGMATOV H. G. (1978), Morfologiya Yazıka Vostoçno-Tyürkskih Pamyatnikov XI-XII
• Vekov (Po Materialam Soçineniy Yusufa Balasagunskogo, Mahmuda Kaşgarskogo, Ahmeda Yugnakskogo), Avtoref. diss. ... d-ra. filol. Nauk, Baku. ORUZBAYEVA B. O., (1955), Formı Proşedşego Vremeni v Kirgizskom Yazıke, Frunze.
• POKROVSKAYA L. A., (1964), Grammatika Gagauzskogo Yazıka. Fonetika i Morfologiya, Moskva.
• RAGİMOV, M.Ş., (1966), “İstoriya Formirovaniya Nakloneniya Glagola v
• Azerbaydjanskom Yazıke”, Avtoref. diss. ... d-ra. filol. nauk, Baku. RAMSTEDT G. İ., (1957), Vvedeniye v İzuçeniye Altayskih Yazıkov, Moskva- Leningrad.
• SAURANBEV S., SARIBAYIV Ş, (1958), Kazahskaya dialektologiya, Voprosı
• Dialektologii Tyürkskih Yazıkov, Baku. SEVORTYAN E. V., (1966), “Krımsko-tatarskiy yazık”, Yazıki Narodov SSSR, T.2.
• Tyürkskiye Yazıki, Moskva. Sovremenniy Kazahskiy Yazık, (1962), Alma-Ata.
• ŞERBAK A. M., (1961), Grammatiçeskiy oçerk yazıka tyürkskih tekstov X-XIII vv. iz vostoçnogo Turkestana, Moskva-Leningrad/
• TADIKİN V. N., (1971), Priçastiye v Altayskom Yazıke, Gorno-Altaysk.
• TENİŞEV E. R., (1953), Grammatiçeskiy Oçerk Drevneuygurskogo Yazıka po
• Soçineniyu “Zolotoy Blesk”, Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk, Liningrad. TENİŞEV E. R., (1963), “Ukazatel grammatiçeskih form k “Divanu tyürkskih yazıkov”
• Mahmuda Kaşgarskogo”, Voprosı Kazahskogo i Uygurskogo Yazıkoznaniya. Trudı İnstituta Yazıkoznaniya AN Kaz SSR, Alma-Ata. TENİŞEV E. R., (1976), Stroy Salarskogo Yazıka, Moskva.
• TENİŞEV E. R., (1976), Stroy Sarı-Yugorskogo Yazıka, Moskva.
• URUSBİYEV İ. H., (1963), Spryajeniye Glagola v Karaçayıvo-Balkarskom Yazıke, Çerkessk.
• YUSUPOV F., (20013), Tatar Şive Dilinin Morfolojisi, Elazığ.
• YUSUPOV F. Y., (1985), Neliçnıyı formı glagola v dialektah Tatarskogo yazıka, Kazan.
• YUSUPOV F. Y., (1986), İzuçeniye Tatarskogo Glagola, Kazan.
• ZALYALETDİNOV L., (1952). Sredniy Dialekt Tatarskogo Yazıka, Avtoref. diss. ... dokt. filol. nauk, Kazan.