MAHALS AND POPULATION OF AZERBAYCAN IN COASTAL AREAS OF ARAZ RIVER IN THE XVIII-EARLY XIX CENTURIES (ON IRAVAN, NAKHCIVAN AND KARABAKH KHANATES)

Yıl 2013, Cilt: 3 Sayı: 3, 11 - 22, 01.03.2013

İrade Memmedova

Öz

Basing on the sources mahals and the population of Azerbaijan in coastal areas of Araz River in the XVIII – early XIX centuries (on Iravan, Nakhchivan and Karabakh khanates) are investigated in the article. In the 20s of the XVIII century in coastal areas of Araz River there were 7 districts of Iravan province, 5 districts of Nakhchivansanjag and 3 districts of GanjaKarabakh province. These areas comprised 620 villages, 44 winter pastures, 63 mezraz, 6 summer pastures. At the period of khanates 8 mahals of Iravan khanate, 6 mahals of
Nakhchivan khanate, 5 mahals of Karabakh khanate located in coastal areas of Araz River. According to the census in the early XIX century in mahals of the Iravan khanate along the Araz
River lived 5276 Muslim families, 30488 people. The Muslim population of the Nakhchivan khanate living in mahals along the Araz River was 2210 families, 9680 men. During the occupation of Karabakh khanate by Russia in 5 villages of Bargushadmahal along the Araz River were 146 families, in 5 villages of Bagaburdmahal 243 families, in 9 oymags of Kolanilarmahal 462 families, in 29 villages of Pusyanmahal were 612 families. As a result of the 1826 - 1828 Russia - Iran war and the 1828 - 1829 years Russia - Turkish wars, many villages of the afore mentioned khanates along the Araz River had been destroyed and the population was displaced. As a result of pressure and harassment against the Azerbaijani population, in 1828, Muslims began to leave their lands in open or secret and continued to flee to fraternal countries. At present, on the contrary to the opinions of the invasive Armenian state, based on
historical sources the date of the Armenians’ resettlement to the lands of these khanates, the number of moved families, or even the number of men and women, in comparison with the
number of local Azerbaijani population is researched. Before the Turkmenchay Treaty the number of Armenians resettled to Nakhchivan khanate was 459 families, 2491 people. Following the Turkmenchay Treaty to the mahals of Nakhchivan khanate along the Araz River were moved 1334 families, 6533 Armenians. No Armenian souls were moved from Turkey to
the coastal mahals of Nakhchivan khanate along the Araz River. The number of Armenians resettled to Iravan khanates’ coastal areas of Araz River from Iran was 2112 families, 10. 000
people and from Turkey was 265 families, 1363 people. In the studied period the mahals and population of Iravan, Nakhchivan and Karabakh khanates’ along the Araz River had been
changeable and the population mainly consisted of Azerbaijani Turks in the khanates along the River Araz. 

Anahtar Kelimeler

Iravan, Nakhchivan, Garabagh, move of the Armenians.

18. ve 19.YÜZYILLARIN BAŞLARINDA AZERBAYCANIN ARAZBOYU BÖLGELERİ VE NÜFUSU (İREVAN, NAHÇIVAN, KARABAĞ HANLIKLARI ÜZERE)

Öz

Makalede 18.yüzyılda ve 19.yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın Arazboyu bölgeleri ve nüfusu (İrevan, Nahçıvan ve Karabağ hanlıkları üzere) kaynaklarla kanıtlanarak araştırılıyor.
18.yüzyılın 20’li yıllarında Arazboyu’nda İrevan Eyaletinin 7 yerleşimi, Nahçıvan Sancağının 5 yerleşimi, Gence – Karabağ eyaletinin 3 yerleşimi olmuştur. Bu yerleşimler 620 köyü, 44 kışlağı,
63 mezrayı, 6 yaylayı kapsamaktaydı. Hanlıklar döneminde İrevan Hanlığının 8, Nahçıvan Hanlığının 6, Karabağ Hanlığının 5 bölgesi Arazboyu’nda yerleşiyordu. 19.yüzyılın başlarında
yapılan sayıma göre İrevan Hanlığının Arazboyu bölgesinde toplam 5276 aile, 30488 Müslüman nüfus yaşıyordu. Nahçıvan Hanlığının Arazboyu bölgelerinin Müslüman nüfusu 2210 aile, 9680 kişiydi. Karabağ Hanlığının Rusya tarafından işgali sırasında Arazboyu’ndaki Bergüşad bölgesinin 5 köyünde 146 aile, Bagabürd bölgesinin 5 köyünde 243 aile, Kolanılar bölgesinin 9 oymağında 462 aile, Püsyan bölgesinin 29 köyünde 612 aile oturuyordu. 1826 – 1828’li yıllar Rusya – İran ve 1828 – 1829’lu yıllar Rusya – Türkiye savaşları sonucu adı geçen hanlıkların Arazboyu bölgelerinin birçok köyleri yıkılmış ve halkı göçkün durumuna düşürülmüştü. Azerbaycan nüfusuna yapılan baskılar, onlar üzerindeki denetlemeler sonucu 1828 yılında Arazboyu bölgelerindeki Müslümanlar açık veya gizli şekilde topraklarını terk ederek kardeş
ülkelere kaçmaya devam etmekteydi. İşgalci Ermeni devletinin günümüzde belirttiğinin tam tersi olarak Ermenilerin bu hanlıkların topraklarına tehcir tarihleri, göç eden ailelerin sayısı, hatta kaç kadın ve erkek olması bile, yerli Azerbaycan nüfusunun sayısı ile kıyaslamalı olarak tarihi kaynaklar ışığında araştırılır. Türkmençay Anlaşmasından önce Nahçıvan Hanlığına göçürülen Ermenilerin sayısı 459 aile, 2491 kişiydi. Türkmençay Anlaşmasından sonra İran’dan Nahçıvan Hanlığının Arazboyu bölgelerine 1334 aile, 6533 Ermeni göçürülmüştü. Türkiye’den Nahçıvan
Hanlığının Arazboyu bölgelerine Ermeni nüfus göçürülmemişti. İran’dan İrevan Hanlığının Arazboyu bölgelerine göçürülen Ermenilerin sayısı 2112 aile, 10 000 kişi, Türkiye’den göçürülen Ermenilerin sayısı 265 aile, 1363 kişiydi. Araştırılan dönemde İrevan, Nahçıvan ve Karabağ hanlıklarının Arazboyu bölgeleri ve nüfusunun sayısı değişken olmuş, belirtilen hanlıkların
Arazboyu bölgelerinin nüfusu genellikle Azerbaycan Türklerinden oluşmuştur.

Anahtar Kelimeler

İrevan, Nahçıvan, Karabağ, Ermeni tehciri.

Kaynakça

• Aktı, sobrannıye Kavkazskoy Arheologiçeskoy Komissiey, (1874), t. VI, ç.1, Tiflis, dok. 1261.
• Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Tarih Arşivi, fon 24, liste 1, dosya 354.
• Defteri – Mufassalı – Eyaleti – Gence – Karabağ, İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BОА), Tapu – Tahrir Defterleri (ТТD) 903.
• Gence – Karabağ Eyaletin Mufassal Defteri, (2000), (Önsöz, çevri ve açıklamaların yazarı Memmedov H.), Bakü: Şuşa neşriyyatı.
• GLİNKA, Sergey, (1831), Opisaniye pereseleniya armyan Adderbidjanskih v predelı Rossii, Moskva: v tipografii Lazarevıh İnstituta Vostoçnıh Yazıkov.
• GULİYEV, Nuru, (2006), Nahçıvan Hanlığının Nüfusu (tarihi demografik araştırma), Bakü: Elm.
• HACIYEVA, Zemfira, (2007), Karabağ Hanlığı: Sosyal – Ekonomik İlişkiler ve Devlet Yapısı, Bakü: Tehsil.
• revan Eyaletinin İcmal Defteri, (1996), (Araştırma, çevri, not ve eklemelerin yazarı Bünyadov Z. ve Memmedov H.), Bakü: Elm. MAMEDOVA, İrada, (2009), “Vliyaniye pereselençeskoy politiki Possiyskoy imperii na etnokonfessionalniyu situatsiyu Azerbaydjana v naçale XIX veka”, Voprosı gumanitarnıh nauk, Moskva, VI, 44: 29-36. MUSTAFAZADE, Tofig, (2010), Karabağ Hanlığı, Bakü: Sabah.
• Nahçıvan Livasının Nüfus ve Hasilatını ve Evkafını Havi Mufassal Tahrir Defteri, H. 1140, BОА, ТТD 905.
• Nahçıvan Sancağının Mufassal Defteri, (2001), (Çevirenler Bünyadov Z. ve Memmedov H.), Bakü: Elm.
• NİKİTİN K.A. (1882), “Gorod Nahiçevan i Nahiçevanskiy uyezd”, Sbopnik materialov dlya opisaniya mestnostey i plemyon Kavkaza, Tiflis, Vıpusk II: 109-142.
• Opisaniye Garabahskoy provintsii, sostavlennoye v 1823 godu, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Tarih Arşivi, fon 24, dosya 141, 142, 143.
• POTTO, Vasiliy, (1886), Kavkazskaya voyna v otdelnıh oçerkah, epizodah, legendah i biografiyah, t. III, vıpusk 1-4, Sankt-Peterburg: Kolokolnaya, sobstvennıy dom.
• Revan Eyaletinin Mülhak Makü Sancağının Tahrir Defteri, H. 1139, BОА, ТТD 895. SHOPEN, İvan, (1852), İstoriçeskiy pamyatnik sostoyaniya armyanskoy oblasti v epohu eya prisoyedineniya k Rossiyskoy imperii, Sankt-Peterburg: v tipografii İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Statistiçeskoye opisaniye Nahiçevanskoy provintsii, sostavlennoye V.G. (1833), Sankt-Peterburg: v tipografii Departamenta Vneşney Torgovli.
• ŞERBATOV, Mihael, (1890), General-feldmarşal knyaz Paskeviç, yego jizn i deyatelnost, t. II, Sankt-Peterburg: Sklad Berezovskogo.