ÇATI KATEGORİSİNE DİLBİLİMSEL BİR YAKLAŞIM: ÖZBEKÇE ÖRNEĞİ

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 29, 34 - 43, 20.12.2021

Işıl Aydın Özkan

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1035623

Cited By: 1

Öz

Çatı, tümcede yönetici konumunda olan eylemlerle, eylemlerin yönettikleri çekirdek
katılanlar olarak nitelendirilen özne ve nesne arasındaki anlamsal, sözdizimsel ve edimsel
işlevleri ifade eden bir dilbilgisi kategorisidir. Bu anlamda, çatıyla ilgili süreçler, dillerde,
sözcüklerin yeniden biçimlenmesini sağlayan ve tümcesel yapıda çeşitli değişikliklerin olmasına
sebep olan evrensel özellikler sergilerler. Geleneksel dilbilgisinde bu kategorinin işlevleri;
eylemin sözlüksel kütüğünde, katılanlarında ve tümcenin sözdizimsel yapısında yarattığı
değişiklikler, yalnızca biçimbilgisel işaretleyicileri bağlamında, başka bir deyişle sınırlı bir şekilde
ele alınır. Bu kategori altında incelenen süreçlerin, tümcede yönetici konumunda olan eylemin
bildirdiği iş, hareket ya da olayın gerçekleşebilmesi için katılanlara yüklediği anlamsal üst ve alt
roller, bu yapıların derin yapıdan yüzey yapıya taşınımı, dönüşümü gibi durumlar göz ardı edilir.
Aynı zamanda çatı ile ilgili süreçlere maruz kalan ögelerin sözdiziminde hangi pozisyonlara
neden yerleştiği konusu fazla incelenmez. Türk dillerinde yüklemcil eylemler göz önünde
bulundurulduğunda çatıyla ilgili ettirgenleşme, edilgenleşme gibi süreçlerin çoğunlukla eylem
kök ya da gövdesine eklenen biçimbirimler aracılığıyla gerçekleştiği görülür. Bu durum,
tümcesel yapıda eylemin gerektirdiği çekirdek katılan sayısını olduğu kadar bu katılanların
seçme sınırlılıklarını, anlamsal rollerini ve bu rollerin alt işlevlerini de etkiler. Bu çalışmada ise
çatı kategorisini oluşturan süreçler anlambilimsel ve sözdizimsel işlevler göz önünde
bulundurularak Özbekçe örneği üzerinden açıklanacak, kategorinin Özbekçedeki biçimbilgisel
işaretleyicilerine de kısaca yer verilecektir

Anahtar Kelimeler

Çatı, Özbekçede Çatı, Eylemde Çatı, Çatı Kategorisi, Özbekçe

Kaynakça

• Abdurahmonov G., Shukurov. Sh., Mahmudov, Q. 2008. O'zbek Tilining Tarixiy Grammatıkası, Fonetıka, Morfologıya va Sıntaksıs. Toshkent: O'zbekistan Faylosıfları Mıllıy Jamıyat Nashrıyatı.
• Aydın Özkan, Işıl. 2017. Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Dik, Simon Cornelis. 1989. The Theory of Functional Grammar. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.