İSTANBUL ŞEHREMANETİ’NİN 93 HARBİ’NDE MUHÂCİRÎNE YÖNELİK FAALİYETLER

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 33, 183 - 197, 24.12.2022

Ahmet Çaparlar İsa Kalaycı

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1220381

Öz

Osmanlı Devleti, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Rusya’nın Panslavizm politikası sonucunda
ortaya çıkan Balkan isyanlarını çözüme kavuşturmak ve bölgede sükûneti sağlamak için bir dizi
düzenleme yaptı. Buna karşılık Rusya, bölgenin haklarını savunma bahanesiyle 24 Nisan 1877
tarihinde Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. Savaş, Rumî Takvim’de 1293 yılına denk gelmesi
sebebiyle, “93 Harbi” olarak adlandırıldı. Tuna ve Kafkasya Cephelerinde yaşanan 93 Harbi,
Osmanlı Devleti’nin mağlûbiyeti ve 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayestefanos Antlaşması’yla
sona erdi. Yapılan müzakereler ile Romanya, Sırbistan ve Karadağ’a bağımsızlık verildi. Osmanlı
Devleti’nin söz konusu yerlerden çekilmesiyle gerek Balkanlar ve gerekse de Kafkasya’da meydana
gelen otorite boşluğu bölgede yaşayan Müslüman nüfusun Rusya tarafından sistematik bir şekilde
katledilmesine veya göçe zorlanmasına neden oldu. Dolayısyla 93 Harbi, -siyâsî ve askerî açıdan
önemli sonuçlar doğurduğu gibi- kitlesel göçler bakımından da yeni bir dönemin başlangıcını teşkil
etti.
93 Harbi ve akabinde Rus baskılarına dayanamayarak Anadolu’ya doğru göçe başlayan
kafilelerin önemli bir güzergâhı ve bekleme noktası da devletin idare merkezi olan İstanbul idi. Bu
sebeple muhâcirine karşı görev ve sorumluluğu önceden belirlenen kurumların başında İstanbul
Şehremaneti gelmekteydi. Osmanlı idaresi, koruyucu ve kollayıcı devlet anlayışı gereğince İstanbul
Şehremaneti’nin yerel yönetim organizasyonunu kullanarak muhâcirinin temel ihtiyaçlarını
gidermeyi, ardından İstanbul’da veya taşranın uygun şehirlerinde iskân etmeyi hedeflemekteydi.
Bu çalışma; dönemin kayıtlarını başta Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
Osmanlı Arşivi (BOA) olmak üzere tetkîk eserlerle birlikte irdeleyerek, 93 Harbi’nde İstanbul’a
ulaşan muhâcirîne yönelik İstanbul Şehremaneti’nin yaptığı iskân ve yardım faaliyetlerini incelemeyi
amaçlamaktadır. Yapılan incelemelerde; muhâcirine yönelik iskân, iâşe, ibâte, istihdam ve kimsesiz
muhâcir çocukların eğitimi gibi gündelik yaşama dair birçok alanda yardımlar yapıldığı tespit
edilmiştir. Ayrıca muhâcirînin ikamet ettiği yerlerde temizlik, sağlık ve cenaze defin işlemlerinde de
hizmetler sunan Şehremaneti, iskân edilmek üzere İstanbul’dan taşraya gönderilen kafilelerin
harcırah masraflarını veya ulaşım vasıtalarının temin edilmesini sağlayarak göç organizasyonunun
işleyişinde aktif rol oynamıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, İstanbul, İstanbul Şehremaneti, 93 Harbi, Göç, Muhâcir, İskân, Yardım