ÇAPANOĞULLARI ÖRNEĞİNDE OSMANLI DEVLETİ’NDE ÂYANLARA PAYE TEVCİHİ

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 40, 377 - 402, 15.09.2024

Serkan Polat

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1509469

Öz

Osmanlı padişahları, kendilerine itaatle bağlı ve verilen emirleri yerine getirmeye çalışan görevlileri, şevklerini artırmak amacıyla taltif etmişlerdir. Ödüllendirilecek kişilere genellikle hilat ya da kürk giydirilip hançer gibi kıymetli eşyalar verilmiştir. Özellikle XVIII. yüzyılla birlikte daha yaygın kullanılan yöntem, merkez görevlisi olarak addedilen kimi makamların taltif edilmek istenen kimselere paye suretiyle tevcihi olmuştur. Buna göre başkentte bulunup sarayda hizmet eden kimselerin işgal ettikleri görevler, ilerleyen dönemlerde yalnızca paye olarak taşradaki kimi âyanlara verilmiştir. Böylece onların sadakatlerinin, çalışkanlıklarının ve zor dönemlerde Osmanlı Devleti için faydalı faaliyetlerinin takdir edildiği etrafa gösterilmiştir. Dolayısıyla aslında sahip oldukları payelerle ilgili başkentte hiçbir vazifeleri bulunmayan seçkinler, bir anda kendilerini bir görevin içinde bulmuşlardır. Ancak payeler sadece bir takdir aracı olarak kullanılmamıştır. Bunlar, merkez-taşra ilişkilerinde sorun yaşandığı dönemlerde taşra seçkinleri için tehdit unsuru haline gelmiştir. Nitekim Osmanlı yönetimi, gücünü kırmak istediği âyanları, daha önce uhdelerine verdiği paye ve görevlere dayanarak, İstanbul’a çağırıp onların burada fiilen hizmet etmelerini istemiştir. Bu sayede taşra seçkinlerinin nüfuz bölgelerinden bağını koparıp güçlerini zayıflatılmayı amaçlamıştır.
Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin âyanlara payeleri hangi şartlar neticesinde verdiği Çapanoğulları örneğinde incelenmiştir. Payelerin taşra seçkinleri tarafından talebi, isteğin uygun bulunması, ilerleyen dönemlerde Osmanlı yönetimi ile taşra seçkinlerinin menfaatlerinin çakışması ve paye verilen kimselerin İstanbul’a çağırılmaları süreçleri arşiv kaynaklarına dayanılarak ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Âyan, Çapanoğulları, Paye

CONFERRING TITLES ON AYANS IN THE OTTOMAN EMPIRE IN THE CASE OF ÇAPANOĞULLARI

Öz

The Ottoman sultans rewarded officials who obeyed them and tried to fulfill their orders in order to increase their enthusiasm. Those to be rewarded were usually dressed in a hilat or a fur and given valuable items such as daggers. Especially in the eighteenth century, the more widely used method was the assignment of certain offices, which were considered to be central officials, to those who were to be honored by means of titles. Accordingly, the duties occupied by those who were present in the capital and served in the palace were later given to some âyans in the provinces only as titles. Thus, it was shown that their loyalty, hard work and beneficial activities for the Ottoman Empire in difficult times were appreciated. Therefore, the elites, who did not actually have any duties in the capital related to the titles they held, suddenly found themselves in a mission. However, titles were not only used as a means of appreciation. These became a threat to the provincial elites in times of problems in central-provincial relations. Indeed, the Ottoman administration summoned the ayans, whose power it wanted to break, to Istanbul on the basis of the titles and duties they had previously been entrusted with, and demanded that they actually serve here. In this way, it aimed to disengage provincial elites from their spheres of influence and weaken their power.
In this study, the conditions under which the Ottoman Empire granted titles to the ayans are analyzed in the case of Çapanoğulları. The request for the titles by the provincial elites, the approval of the request, the clash between the interests of the Ottoman administration and the provincial elites in the following periods, and the summoning of those who were given titles to Istanbul have been revealed based on archival sources.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Âyan (Local Notables), Çapanoğulları, Title

Kaynakça

• Abdizâde Hüseyin Hüsameddin Efendi. Amasya Tarihi C. 4 Zeyli. İstanbul.
• Acun, Hakkı. 2016. Tüm Yönleri İle Çapanoğulları ve Eserleri. 2. Baskı. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayınları.
• Afyoncu, Erhan. 2020. “Mîrâhur”. ss. 141-143 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 30. Ankara: TDV Yayınları.
• Ahmed Câvid. 1998. Hadîka-i Vekâyiʽ. Haz. Adnan Baycar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ahmed Cevdet Paşa. 1309. Tarih-i Cevdet. C. 2. İstanbul: Matbaa-i Osmaniyye.
• Ahmed Vâsıf Efendi. 1994. Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr. Haz. Mücteba İlgürel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akdağ, Mustafa. 1950. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadî Vaziyeti II”. Belleten XIV/55: 319-411.
• ____________. 1963. “Osmanlı Tarihinde Âyanlık Düzeni Devri 1730-1839”. Tarih Araştırmaları Dergisi 8/14: 51-61.
• ____________. 1966. “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”. Tarih Araştırmaları Dergisi 4/6: 201-247.
• Akyıldız, Ali. 1998. “Sened-i İttifak’ın İlk Tam Metni”. İslam Araştırmaları Dergisi 2: 209-222.
• Akyüz, Jülide. 2009. “Osmanlı Merkez-Taşra İlişkisinde Yerel Hanedanlara Bir Örnek: Rişvanzâdeler”. Kebikeç 27: 79-97.
• Bayatlı, Osman. 1943. Bergama’da Yakın Tarihten Olaylar. İstanbul.
• Câbî Ömer Efendi. 2003. Câbî Târihi (Târîh-i Sultân Selîm-i Sâlis ve Mahmûd-ı Sânî) Tahlîl ve Tenkidli Metin. C. I. Haz. Mehmet Ali Beyhan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Cezar, Mustafa. 1965. Osmanlı Tarihinde Levendler. İstanbul: İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları.
• Çadırcı, Musa. 1972. “Ankara Sancağında Nizâm-ı Cedîd Ortasının Teşkili ve ‘Nizâm-ı Cedîd Askerî Kanunnâmesi’”. Belleten XXXVI/141: 1-13.
• Çınar, Ali Osman. 1999. “Mehmed Emin Edîb Efendi’nin Hayatı ve Târîh’i”. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Dergâh-ı Âlî Kapıcıbaşı Ağalar Defteri, Zi’l-hicce 1142/Gurre-i Şevvâl 1194 [Haziran-Temmuz 1730/30 Eylül 1780]. 1948. Birinci Abdülhamid Devrinde Yazılmış Olduğu Anlaşılan Bir Mecmuadan İstinsah Edilmiştir. Müstensih: Osman Ferit Sağlam. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi. No. 204.
• Devellioğlu, Ferit. 2004. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 21. Baskı. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Duygu, Süleyman. 1953. Yozgat Tarihi ve Çapanoğulları. İstanbul: Sayar Matbaası.
• Ergenç, Özer. 1982. “Osmanlı Klâsik Dönemindeki ‘Eşraf ve Aʽyan’ Üzerine Bazı Bilgiler”. Osmanlı Araştırmaları III: 105-118.
• ____________. 2012. XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ____________. 2013. “‘A’yân ve Eşrâf’ Diye Anılan Seçkinler Grubunun XVIII. yüzyılda Osmanlı Toplumundaki Rolü Üzerine”. Osmanlı Tarihi Yazıları Şehir, Toplum, Devlet, Haz. Derya Önder. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları: 396-416.
• Genç, Mehmet. 2010. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. 7. Baskı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• İnalcık, Halil. 2010. Devlet-i ʽAliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I Klasik Dönem (1302-1606) Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim. 45. Baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.