TANZİMAT DÖNEMİ TİYATRO ESERLERİNDE BATIL İTİKATLAR

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 43, 264 - 284, 15.06.2025

Gökçen Sevim

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1647065

Öz

Batıl inançlar, tarih boyunca farklı medeniyetlerde çeşitli biçimlerde ortaya çıkmış ve insan davranışları, sosyal normlar ve hatta politik yapılar üzerinde önemli etkilerde bulunmuştur. Toplumun birlik ve beraberliğinde önemli bir yere sahip olan inançlar, çoğu kez istismara uğrayarak amacının dışında kullanılıp menfaat sağlama ve yanlış algı oluşturma aracı hâline gelmiştir. Toplumsal gelişim ve dönüşüm süreçlerinden biri olan Tanzimat Dönemi, Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasi, sosyal ve kültürel yapısında önemli değişikliklerin yaşandığı dönemi kapsar. Osmanlı İmparatorluğu'nun Batılılaşma sürecinin etkilerini en yoğun hissettiği bu dönemde edebiyat, toplumsal ve kültürel değişimin göstergesi olarak yerini alır. Bu değişimin en belirgin olarak yansıtıldığı sahalardan biri olan tiyatro, bireysel ve toplumsal düzeyde bilinçlenmeyi ve aydınlanmayı öncelikli amaçlardan biri olarak görür. Yazarlar, eserlerinde bilim ve akıl yoluyla toplumun ilerlemesini savunurken batıl inançları temsil eden unsurları geri kalmışlık ve cehaletin simgeleri olarak gösterirler. Bu nedenle Tanzimat tiyatrolarının batıl inanç eleştirileri üzerinden yapılan detaylı analizler, dönemin toplumsal ve kültürel dönüşümünü anlamada kritik önem taşır. Ele alınan çalışmada Tanzimat Dönemi tiyatro eserlerinde batıl inançların nasıl ele alındığı, bu inançların psikolojik yansımaları ve yapılan eleştirilerin toplumsal dönüşüm üzerindeki etkileri detaylı bir şekilde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Dönemi , Batıl İtikatlar , Hurafeler , Uğur-Uğursuzluk , Büyücülük.

SUPERSTİTİONS İN TANZİMAT ERA THEATRİCAL WORKS

Öz

Batıl inançlar, tarih boyunca farklı medeniyetlerde çeşitli biçimlerde ortaya çıkmış ve insan davranışları, sosyal normlar ve hatta politik yapılar üzerinde önemli etkilerde bulunmuştur. Toplumun birlik ve beraberliğinde önemli bir yere sahip olan inançlar, çoğu kez istismara uğrayarak amacının dışında kullanılıp menfaat sağlama ve yanlış algı oluşturma aracı hâline gelmiştir. Toplumsal gelişim ve dönüşüm süreçlerinden biri olan Tanzimat Dönemi, Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasi, sosyal ve kültürel yapısında önemli değişikliklerin yaşandığı dönemi kapsar. Osmanlı İmparatorluğu'nun Batılılaşma sürecinin etkilerini en yoğun hissettiği bu dönemde edebiyat, toplumsal ve kültürel değişimin göstergesi olarak yerini alır. Bu değişimin en belirgin olarak yansıtıldığı sahalardan biri olan tiyatro, bireysel ve toplumsal düzeyde bilinçlenmeyi ve aydınlanmayı öncelikli amaçlardan biri olarak görür. Yazarlar, eserlerinde bilim ve akıl yoluyla toplumun ilerlemesini savunurken batıl inançları temsil eden unsurları geri kalmışlık ve cehaletin simgeleri olarak gösterirler. Bu nedenle Tanzimat tiyatrolarının batıl inanç eleştirileri üzerinden yapılan detaylı analizler, dönemin toplumsal ve kültürel dönüşümünü anlamada kritik önem taşır. Ele alınan çalışmada Tanzimat Dönemi tiyatro eserlerinde batıl inançların nasıl ele alındığı, bu inançların psikolojik yansımaları ve yapılan eleştirilerin toplumsal dönüşüm üzerindeki etkileri detaylı bir şekilde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Dönemi , Batıl İtikatlar , Hurefeler , Uğur-Uğursuzluk , Büyücülük

Kaynakça

• Abdülhak Hâmid Tarhan. 1998. Abdülhak Hâmid Tarhan Tiyatroları I. (Haz. İ. Enginün). İstanbul: Dergâh Yayıncılık.
• Ahmet Midhat. 1998. Bütün oyunları. (İ. Enginün, Haz.). İstanbul: Dergâh Yayıncılık.
• Ahmet Muhtar. Mesture-i aşk yahut muhabbetin neticesi cinayet. Karabet ve Kastar Matbaası. 1301.
• Akı, Niyazi. 1974. XIX. Yüzyıl Türk Tiyatrosunda Devrin Hayat ve İnsanı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ali Bey. 2006. Eski Türk oyunları 6. (T. Y. Öğüt, Çev.). İstanbul: Mitos Yayınları.
• Aliş, Şehnaz. 2006. “Ahmet Midhat Efendi’de Akıl ve Batıl İnançlar “. N. Esen & E. Köroğlu (Ed.), Merhaba Ey Muharrir! Ahmet Mithat Üzerine Eleştirel Yazılar içinde (s. 123-145). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Aytaş, Gıyasettin. 2002. Tanzimatta Tiyatro Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çakan, İ. Lütfi. 2016. Hurafeler ve Batıl İnanışlar. İstanbul: İfav Yayınları.
• Eriş, Cahit. 2012. Hurâfeler Yanlış İnanışlar Bid’atlar. İstanbul: Gülhane Yayınları.
• Ferâizcizâde, Mehmet Şakir 2014. Bütün Eserleri 3. (M. Alango, Çev.). İstanbul: Osmangazi Belediyesi.
• Frazer, J. George. 2004. Altın Dal Büyü ve Din Üzerine Çalışmalar. (M. H. Doğan, Çev.). YKY.
• Freud, Sigmund. 1999. Dinin Kökenleri Totem ve Tabu Musa ve Tektanrıcılık ve Diğer Çalışmalar. (S. Budak, Çev.). Ankara: Öteki Yayınevi.
• Günaltay, M. Şemseddin. 2015. Hurâfattan Hakîkate Hurâfeler ve İslâm Gerçeği. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Günay, Ünver. 2009. Türkiye’de Din Sosyolojisi: Teorik ve Metodolojik Meseleler. Toplum Bilim Dergisi, 1(3), 7-46.
• James, William. 2017. Dinsel Deneyimin Çeşitleri İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme. (İ. H. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Jung, C. Gustav. 2010. Psikoloji ve Din. (R. Karabey, Çev.). İstanbul: Okyanus Yayıncılık.
• Köse, Ali, Ayten, Ali. 2009. “Batıl İnanç ve Davranışlar Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir Analiz”. Dilbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 9(3), 45-70.
• Malinowski, Bronislaw. 1990. Büyü, Bilim ve Din. (S. Özkal, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Mardin, Şerif. 1991. Türk Modernleşmesi Makaleler 4. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mozzani, Eloise. 2018. Batıl İnançlar Kitabı Mitler, İnançlar Efsaneler. (O. Adanır, Çev.). Ankara: Doğu-Batı Yayınları.
• Olguner, Fahrettin. 1992. Bâtıl, İslâm Ansiklopedisi (C. 5, s. 147-148.). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öncül, Kürşat. 2018. Kutsalın Dönüşümü: Tarihsel Düzlemde Batıl İnanç ve Hurafe. (O. Adanır, Çev.). Ankara: Doğu-Batı Yayınları.
• S. Vehbi. Haşim Bey yahut Münasebetsiz İzdivaç. A.K Tuzelyan Matbaası. 1302.
• Suphi. Felâket-İ Aşk. Tasvir-i Efkâr Matbaası. 1290.
• Şimşek, Yaşar. 2019. İkinci Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e (1908-1923) Türk Romanında Batıl İnançlar. The Journal of Academic Social Science Studies, 78, 153-179.
• Tanyıldız, Serap. 2022. Türk Romanında Din ve İnanç Algısı (1939-1942). Yayımlanmamış doktora tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Diyarbakır.
• Töre, Enver. 2010. Tanzimat’tan Günümüze Türk Tiyatrosunda Temalar. İstanbul: Dijital Sanat Yayıncılık.
• Uluğ, N. Elif. 2017. Osmanlı’da Batıl İtikatlar ve Büyü (1839-1923). İstanbul: Doğan Kitap.