Қазақтың дәстүрлі ат қою концепциясы және этнодеформациялық мобилизация

Yıl 2021, Sayı: 108, 126 - 144, 30.12.2021

Roza Yesbalayeva

Öz

Мақалада қазақша есімдердің қойылу тарихы мен зерттелу мәселелері сөз болады. Қазақта есім қоюдың ресми және бейресми түрін нақтыладық. Қазақтың түп-төркіні түркі халықтарындағы есім қоюдың тарихи сипаты, дәстүр мен жаңашылдық, қазақша ат қоюдағы формалық ізденістерге зерттеу жасайды. Дәстүрлі ат қоюдың концептісі ұсынылып, классификациясы жасалады. Ұлттық дәстүрдегі ат тергеу түрлері мен ерекшеліктері ажыратылады. Қазақша ат қоюдың этнотанымдық ұғыммен байланысын ғылыми негіздеп, кісі есімдерінің этнодеформациялық мобилизациялану жағдайы талданады. Мақалада трансонимизация құбылысы арқылы халық жадында қалған тұлғалар Абылай хан, Қазыбек би, Қабанбай, Бөгенбай, Абай, Шоқан, Сəкен, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса т.б. тарихи есімдеріне талдау жасалды. Қазақ халқындағы кісі есімдерінің қойылу үдерісіндегі әдет-ғұрып, наным-сенімдердің этнотанымдық ерекшеліктері ғылыми деректермен дәйектелді. Қазақ есімдерін қоғамда жəне күнделікті өмірде атқаратын функциясы мен құрылысына қарай ғалымдар пікіріне негіздеп бірнеше салаға топтастырдық. Ұлттық дәстүрге сай есімдердің этнотанымдық ерекшеліктері нақты талданып ғылыми айналымға ұсынылады. Бұл жобаны болашақта кеңейтіп, ғылымға есімдер онтологиясын ұсыну ойымызда бар. Кісі есімдерін қазақ халқы мінез-құлқына орай өзгертіп, ұғым мағынасында да атай беретіндіктен, мақалада аллегориялық кісі есімдер топтамасын жасап, ұсындық.

Anahtar Kelimeler

қазақша ат қою, ат қою концепциясы, ат тергеу, этнодеформация, этнодеформациялық мобилизация

The concept of traditional naming among Kazakhs and ethnodeformational mobilization

Öz

The article will consider the history and problems of studying Kazakh names. The author identified the official and unofficial forms of naming among the Kazakhs. The historical nature of the name, traditions and innovations among the Turkic peoples is a study of the formal search for the name among the Kazakhs. Also in this article, the concept of a traditional name is proposed and classified. This article distinguishes the types and features from the point of view of the national tradition of inventing new names for the relatives of the husband by the daughter-in-law. The author analyzed the state of ethnodeformational mobilization of names, scientifically substantiated the connection of the Kazakh name with ethnocognitive concepts. The article analyzes the historical names of such people as Abylai Khan, Kyzybek bi, Kabanbai, Bogenbai, Abai, Chokan, Saken, Baluan Sholak, Zhayau Musa, etc., preserved in the memory of the people through the phenomenon of transonymization. The ethnocognitive features of customs and beliefs in the process of naming the Kazakh people are confirmed by scientific data. In the article, the author grouped Kazakh names in several directions, based on the opinions of scientists, depending on their function and structure in society and in everyday life. The ethnocognitive features of names in accordance with national traditions are analyzed in detail and presented to the scientific community. In the future, it is planned to expand this project and present the ontology of names to science. The article creates and presents a collection of allegorical personal names, since the Kazakh people change their names depending on their behavior and meaning.

Anahtar Kelimeler

Kazakh’s antroponim, the concept of naming, name investigation, ethnodeformation, ethnodeformation mobilization

Kaynakça

• 1. Tіl bіlіmі terminderіnіŋ tüsіndіrme sözdіgі. – Almaty. «Sözdіk-Slovar», 2005.
• 2. Rahymberlina S.Ə., Jünіsova M.Q. Qazaq onomastikalyq keŋіstіgіndegі beiresmi kіsі esіmderіnіŋ orny. //Qarağandy universitetіnіŋ Habarşysy. Seriя «Filologiя». №2 (74) /2014, 31-41b. https://rep.ksu.kz/bitstream/handle/data/6381/Rahymberlina_Qazaq_2014.pdf?sequence=1&isAllowed=y (14.10.2021.).
• 3. Äbіlev J., Etnodeformasiя: Oqu qūraly / J. Äbіlev. – Qyzylorda: Tūmar, 2007. – 127 b.
• 4. İsabekov D. Bonoparttyŋ üilenuі. Äŋgіme. . https://massaget.kz/layfstayl/debiet/45175/ (15.10.2021.).
• 5. Janūzaqov T., Esbaeva K. Esіmder syry. – Almaty, 1974. – 11b.
• 6. Toqtarov R. Abaidyŋ jūmbağy. Roman. – Almaty: Äl-Farabi, 1999. – 752 b.
• 7. Ahmetov Ä. Türkі tіlderіndegі tabu men evfemizmder: salystyrmaly lingvistikalyq zerdeleu. – Almaty: Ğylym, 1995. – 176 b.
• 8. Salyqjanova Ş.B. Qazaq tіlіndegі tabu men evfemistіk sipattağy kіsі esіmderі //L.N.Gumilev atyndağy Euraziя Ūlttyq Universitetіnіŋ Habarşysy. Filologiя seriяsy, 2005. – №3(106). – B. 420-424.
• 9. Äuezov M. Abai joly. – Almaty: Jazuşy, 2006. – 1-2 kіtap – 591b.
• 10. İsabekov D. Gauһartas. Povest. // https://ısabekov.lıve/?p=468 (16.10.2021.).
• 11. Jūmadіlov Q. Soŋğy köş. – Almaty: Jazuşy. 1988. – 416 b.
• 12. Töleş E. Qazaq kelіnі qaiyn jūrtynyŋ esіmіn nege atamağan?// https://tengrinews.kz/story/kazak-keln-kayyin-jurtyinyin-esmn-nege-atamagan-364314/ (18.10.2021.).
• 13. Janūzaqov T. Qazaq esіmderіnіŋ tarihy: lingvistikalyq jəne tarihi-etnografiяlyq taldau. – Almaty: Ğylym,1971. – 218 b.
• 14. Jūmadіlov Q. Taŋğajaiyp dünie. Roman. – Almaty: "Tamyr". 1999. – 622 b.
• 15. https://stat.gov.kz/ıtıs/ınterestıng/name (21.10.2021).
• 16. Mankeeva J.A. Qazaq tіlіndegі baiyrğy tübіrlerdі jaŋğyrtu. – Almaty: «Memlekettіk tіldі damytu ortalyğy» JŞS, 2010. –212 b.
• 17. Nūrasyl B. Bürkenşіk esіmderdіŋ syry. https://e-hıstory.kz/kz/news/show/1696/ (26.10.2021.).