KAZAKİSTAN’DA SOVYET DEVRİNDEN BAĞIMSIZLIK DÖNEMİNE DEĞİŞEN KAZAK EDEBİYATI

Yıl 2021, Sayı: 106, 30 - 43, 30.06.2021

Cemile Kınacı Baran

Öz

Sovyetler Birliğinde edebiyat, sosyalizmi yerleştirmenin ve Sovyet toplumunu inşa etmenin aracıydı. Sovyetler Birliği Komünist Partisi, edebî süreci şekillendiren en üst düzey otorite idi. Sovyet döneminde özellikle 1934’te Sovyet Yazarlar Birliğinin kurulması ve sosyalist realizmin Sovyet edebiyatının esas sanat metodu olarak belirlenmesinin ardından, edebiyat tamamen Sovyet ideolojisinin kontrolü altına girdi. Yazarların serbestçe edebî üretim yapmak yerine, Sovyet idaresinin emir ve talimatları doğrultusunda “güdümlü” olarak eser verdikleri bir süreç başladı. Zaman zaman Sovyet yönetiminde yaşanan çeşitli tarihsel kırılmalar ve nispî yumuşamalar olsa dahi, bu durum Sovyetler Birliğinin dağılmasına kadar devam etti. 1991’den bu güne kadar yaşanan sürece bakıldığında ise bu dönemi “millî edebiyat” süreci olarak adlandırmak mümkündür. 1991’den günümüze kadar gelişen Kazak edebiyatında, Sovyet devrinde zarar gören Kazak millî, dinî, ahlâkî değerlerinin ele alındığı ve bu değerlerin yüceltildiği eserler dikkat çekmektedir. Sovyet devrinde söz konusu etmenin asla mümkün olmadığı, yasaklı olan konuların, bazı tarihî gerçeklerin gündeme getirildiği görülmektedir. Bağımsızlık döneminin ilk yıllarından bu güne kadarki süreçte Kazak edebiyatında sürekli bir millî yükseliş söz konusudur. Sovyet devrinde baskılanan ve unutturulmaya çalışılan Kazak millî kimliğinin günümüzde edebiyat üzerinden inşa edildiği gözlemlenmektedir. Bu makalede, Kazak edebiyatının Sovyet devrinde ve Bağımsızlık döneminde yaşadığı edebî süreç ele alınmıştır. Geçmişten günümüze Kazak edebiyatının geldiği nokta ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sovyet Edebiyati, Kazak Edebiyati, Millî Edebiyat, Sosyalist Realizm, Millî Kimlik

THE CHANGING KAZAKH LITERATURE FROM THE SOVIET ERA TO THE INDEPENDENCE PERIOD IN KAZAKHSTAN

Öz

Literature in the Soviet Union was an instrument to embed socialism and build Soviet society. The Communist Party of the Soviet Union was the supreme authority that shaped the literary process. During the Soviet era, especially after the establishment of the Soviet Writers' Union in 1934 and the determination of socialist realism as the primary art method of Soviet literature, literature was incurred entirely under the control of the Soviet ideology. A period has begun in which the authors produced works as “directed” by orders and instructions of the Soviet administration, instead of making literary production freely. Even though there were various historical breaks and relative moderation in the Soviet administration from time to time, this situation continued until the dissolution of the Soviet Union. It is possible to entitle this period "national literature" period when looking at the ongoing process since 1991. The Kazakh literature works, which developed from 1991 to the present, dealt with Kazakh national, religious, and moral values damaged during the Soviet period and glorified those values, drew attention to them. It is seen that the issues which were impossible to mention or forbidden in the Soviet era and some historical truths were brought up. There is a permanent national rise in Kazakh literature from the first years of the independence period. It is observed that Kazakh national identity, which was repressed and tried to be erased during the Soviet era, is built upon the literature today.
In this article, the literary process of Kazakh literature as experienced in the Soviet era and the Independence period has been discussed. The point where the Kazakh literature has come from the past to the present, has been put forward.

Anahtar Kelimeler

Soviet Literature, Kazakh Literature, National Literature, Socialist Realism, National Identity

ПРОЦЕСС РАЗВИТИЯ КАЗАХСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ОТ СОВЕТСКОЙ ЭПОХИ К ПЕРИОДУ НЕЗАВИСИМОСТИ КАЗАХСТАНА

Öz

Литература в Советском Союзе была инструментом внедрения социализма и построения советского общества. Коммунистическая партия Советского Союза была верховной властью, определявшей литературный процесс. В советский период, особенно после создания Союза советских писателей в 1934 году и определения социалистического реализма в качестве основного художественного метода советской литературы, литература оказалась полностью под контролем советской идеологии. Начался период, когда авторы выпускали произведения “по указке” советской администрации, вместо того чтобы свободно создавать литературные произведения. Несмотря на то, что время от времени в советской власти происходили различные исторические переломы и относительная умеренность, такая ситуация сохранялась вплоть до распада Советского Союза. Рассматривая происходящий с 1991 года процесс, этот период можно назвать процессом "национальной литературы". Произведения казахской литературы, развивавшиеся с 1991 года по настоящее время, касались казахских национальных, религиозных и нравственных ценностей, поврежденных в советский период, прославляли эти ценности, обращали на них внимание. Видно, что на повестку дня выносились запрещенные темы и некоторые исторические факты, которые в советское время нельзя было упоминать. В казахской литературе наблюдается непрерывный национальный подъем с первых лет независимости до наших дней. Также нужно отметить, что казахская национальная идентичность, которая в советское время подавлялась и пыталась быть стертой, сегодня строится через литературу.
В данной статье рассматривается литературный процесс казахской литературы в советское время и в период независимости. Также был подчеркнут период, когда казахская литература перешла из прошлого в настоящее.

Anahtar Kelimeler

Советская литература, Казахская литература, Национальная литература, Социалистический реализм, Национальная идентичность

ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ДАМУ ҮДЕРІСІ

Öz

Кеңестік кезеңде әдебиет саласы социализмді қалыптастырудың, Кеңестік қоғамды орнықтырудың құралына айналды. Коммунистік партия әдеби үдерісті дамытушы ең жоғарғы билік болатын. Әсіресе 1934 жылы Кеңес жазушылары одағы құрылып, социалистік реализм Кеңес әдебиетінің негізгі көркемдік әдісі ретінде көрсетіліп әдебиет толықтай Кеңес идеологиясының бақылауына өтті. Авторлар әдеби шығармаларды еркін жазудың орнына, Кеңес өкіметінің нұсқауымен ғана шығарма жазу кезеңі басталды. Кеңес өкіметі кезінде әр түрлі тарихи кезеңдер мен модерациялық салыстырмалы жағдай Кеңес Одағы ыдырағанға дейін жалғасты. Ал 1991 жылдан бері болып жатқан әдеби үдерісті қарастыра отырып, бұл кезеңді «ұлттық әдебиет» кезеңі деп атауға болады. 1991 жылдан бергі қазақ әдебиетінде кеңестік кезеңде аяққа тапталған қазақтың ұлттық, діни және адамгершілік құндылықтары қаузалып, дәріптелген шығармалардың көптеп жазылуы назар аудартады.
Бұл кезеңде Кеңес дәуірінде айтуға болмайтын, тыйым салынған мәселелер мен кейбір тарихи шындықтардың күн тәртібіне қойылғанын көреміз. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап бүгінгі күнге дейін қазақ әдебиетінде үздіксіз ұлттық өрлеу бар. Сондай-ақ, кеңес заманында басылып, өшірілуге тырысқан қазақтың ұлттық бірегейлігі бүгінде әдебиет арқылы құрылып отырғанын айта кеткен жөн. Бұл мақалада қазақ әдебиетінің кеңестік дәуірдегі және тәуелсіздік кезеңіндегі әдеби үдерісі жайында сөз болады. Қазақ әдебиетінің бүгінгі жеткен белесіне қатысты байламдар айтылады.

Anahtar Kelimeler

Кеңес әдебиеті, Қазақ әдебиеті, Ұлттық әдебиет, Социалистік реализм, Ұлттық бірегейлік

Kaynakça

• 1. Kinaci, C. (2016), Kazak Edebiyatında İmaj ve Kimlik (1925-1991), Ankara: Bengü
• 2. Pervıy Vsyesoyuznıy Syezd Sovetskih Pisateley, (1934), Stenografiçeskiy Otçot, Moskva.
• 3. Oktay, A. (2008), Toplumcu Gerçekçiliğin Kaynakları Sosyalist Realizm Üstüne Eleştirel Bir Çalışma, İstanbul: İthaki.
• 4. Lunaçarski, A. (1998), Sosyalizm ve Edebiyat, (çev. Asım Bezirci), İstanbul, Evrensel Basım Yayın.
• 5. Gizatov, K. (1988), Metod Sotsialistiçeskogo Realizma, Kazan, Tatarskoe Knijnoe İzdatelstvo.
• 6. Tagızade, L. (2006), “Sosyalist Realizm: Kökeni, Oluşum Süreci ve Kavramı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, cilt: 3, sayı: 4, s. 7-24.
• 7. Sınıavskı, A. (1967), Sosyalist Realizm, (çev. S. Türker), İstanbul: Habora Kitabevi Yayınları. 8. Bazarbayev, M., (1998), 40-50 Jane 60- Jıldardagı Kazak Adebiyeti, M. O. Avezov Atındagı Adebiyet jane Öner İnstitutı, Almatı, “Gılım”.
• 9. Zelinski, K. (1978), Sovyet Edebiyatı, (çev. Funda SAVAŞ), İstanbul: Konuk Yayınları.
• 10. Gorkiy, M. (1980), “O Sotsialistiçeskom Realizme”, O Literature, Moskva s. 390-397, Sovetskaya Rossiya.
• 11. Kiyrabayev, S. (1998), Kenes Davirindegi Kazak Adebiyeti, Almatı, Bilim Baspası.
• 12. Kazak SSR Kıskaşa Entsiklopediya 4-тom, (1989), Almatı, Kazak Sovet Entsiklopediyasının Bas Redaksiyası.
• 13. Kara F. “Almaata’da 1986 Aralık Olayları: Jeltoksan”, Turkish Studies İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, 2012, p. 417-426.
• 14. İbrahim D.-TÜRK V. (2016), Kazakistan’da Kızıl Kıtlık (1929-1933), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• 15. Elübay, S. (2015), Arasat Meydanı, (çev. Gülzada Temenova), Ankara: Bengü Yay.
• 16. Kınacı, C. (2018), “Alaş’ın Edebî Mirası: Alaş Edebiyatı”, Türk Yurdu, yıl 107, sayı 372, Ağustos 2018, s. 61-67.
• 17. Kınacı, C. (2017), Kazak Tiyatrosunda Kadın Meselesi (1920-1928), Ankara: Bengü Yay.
• 18. Kazakstan Tariyhı Köne Zamannan Büginge Deyin (Oçerkter), Kazakstan Respublikasının Ulttık Gılım Akademiyası, Ş. Ş. Uvalihanov atındagı Tarih jane Etnologiya İnstitutı, A.H. Margulan atındagı Arheologiya İnstituti, “Kazakstan” damu korı, Almatı, “Devir” Baspası, 1994.