KIRGIZ EDEBİYATINA YANSIYAN CEDİTÇİLİK HAREKETİ

Yıl 2020, Sayı: 103, 80 - 98, 26.10.2020

E. Karslı

Öz

Türkistan’da 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan ve oluşumunu 20. yüzyılın başlarında tamamlayan Ceditçilik hareketi, İsmail Gaspıralı’nın öncülüğünde başta Tatarlar olmak üzere bütün Türk dünyasını doğrudan ya da dolaylı olarak etkilemiştir. Tatar aydınlarından etkilenen Kırgız aydınları da Usul-ü Cedit anlayışı ile eğitim veren okullarda öğrenim görüp Kırgız halkını aydınlatma düşüncesi içinde olmuşlardır. Kırgız aydınları eserlerinde genel olarak; Çarlık döneminde toplumsal hayat içinde görülen aksaklıkları, halkın gelişen toplumsal düzenden geri kalmasını, yöneticilerin baskılarını ve eğitimsiz bir toplumu cehalet uykusundan uyandırmayı konu edinmişlerdir. Bu konuların eşiğinde Usul-ü Cedit mekteplerinin etkisi ile eğitim alanında gelecek kuşakların aydınlatılması yönünde yapılan çalışmalar, milli ve manevi bilinci oluşturma gayesi, ana dilde eğitimin önemine vurgu yapan ifadelere dönem eserlerinde sıkça karşılaşılmaktadır. Özellikle çocuklara eğitici nitelikte okuma kitapları, Kırgız tarihi ve kültürünü yansıtan eserler, Kırgız alfabesini oluşturma ve Kırgız Türkçesinin gelişimine yönelik matbuat çalışmaları, sözlü edebiyat geleneği ile icra edilen şiirler neşredilmiştir. Kırgız aydınlarının edebî çalışmaları doğrultusunda bu yazıda, Ceditçilik düşüncesinin gelişimi ve Kırgız edebiyatındaki genel manzarasından söz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kırgız edebiyatı, Ceditçilik, İsmail Gaspıralı, Ceditçi düşünce

Jadidism Movement Reflected in Kyrgyz Literature

Öz

Ceditism, which emerged in Turkistan at the end of the 19th century and completed its formation at the beginning of the 20th century, directly or indirectly affected the entire Turkic world, especially the Tatars, under the leadership of İsmail Gaspıralı. The Kyrgyz intellectuals, who were influenced by the Tatar intellectuals, had the idea of enlightening the Kyrgyz people by studying in schools that provide education with the understanding of Usul-u Jadid. In general in the works of Kyrgyz intellectuals; they focused on the problems in social life during the Tsarist period, people's falling behind from the developing social order, the pressures of the rulers and awakening an uneducated society from the sleep of ignorance. At the threshold of these issues, the studies carried out to enlighten future generations in the field of education with the effect of the Usul-u Jadid schools, the aim of creating national and spiritual awareness, expressions emphasizing the importance of education in the mother tongue are frequently encountered in period works. In particular, educational reading books for children, works reflecting the Kyrgyz history and culture, printing studies for the creation of the Kyrgyz alphabet and the development of Kyrgyz Turkish, and poems performed with the tradition of oral literature were published. In line with the literary works of the Kyrgyz intellectuals, this article tries to mention the development of Jadidchi thought and its general landscape in Kyrgyz literature.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz literature, Jadidism, İsmail Gaspıralı, Jadidchi thought

Движение джадидизма, оказавшее влияние на киргизскую литературу

Öz

Движение джадидизма, возникшее в Туркестанской области в конце XIX века и завершившее свое становление в начале XX века, под руководством Исмаила Гаспринского началось с татар и непосредственно повлияло на весь тюркский мир. Киргизская интеллигенция, находившаяся под влиянием татарской интеллигенции, хотела просвещать киргизский народ, обучаясь в школах, дающих образование с пониманием Усул-ю Джедит. В своих трудах представители киргизской интеллектуальной элиты в основном обращали внимание на социальные проблемы в царский период, отставание народа от уровня стран с развитым общественным строем, давление со стороны правителей и пробуждение необразованного общества от сна невежества. В свете данной проблематики исследований, которые проводились для просвещения будущих поколений в области образования с влиянием школ Усул-ю Джедит, с целью создания национального и духовного сознания, выявлено, что выражения, подчеркивающие важность образования на родном языке, часто встречаются в произведениях того периода. В частности, были опубликованы обучающие книги для детского чтения, произведения, отражающие историю и культуру Киргизстана, печатные исследовательские публикации по созданию киргизского алфавита и развитию киргизского языка, а также стихотворения, выполненные в традициях устной литературы. В настоящей статье, наряду с литературными исследованиями киргизской интеллигенции, упоминается развитие джадидизма и его общий вид в киргизской литературе.

Anahtar Kelimeler

Киргизская литература, Джадидизм, Исмаил Гаспринский, Джадидское мышление

Қырғыз әдебиетіне әсер еткен жәдитшілік қозғалысы

Öz

Түркістан аймағында ХІХ ғасырдың соңында пайда болған және қалыптасуын ХХ ғасырдың басында аяқтаған жәдитшілік қозғалысы Гаспринскийдің басшылығымен татарлардан басталып, бүкіл түркі әлеміне тікелей ықпал етті. Татар зиялыларынан әсер алған қырғыз зиялылары да Усул-ү Жәдит түсінігі бойынша білім беретін мектептерде білім алып, қырғыз халқының сауатын ашу мақсатын алға қойды. Қырғыз зиялылары өз еңбектерінде, жалпы алғанда, Патшалық Ресей кезеңіндегі қоғамда байқалған кемшіліктерді, даму сатысынан қалып қойған халықты, билеушілердің зомбылығын және сауатсыз халықты қараңғылықтан оятуды тақырып ретінде алады. Осы тақырыптар төңірегіндегі Усул-ү Жәдит мектептерінің әсерімен білім беру саласында келешек ұрпақтың көзін ашу бағытында жасалған шаралар, ұлттық және рухани санасын қалыптастыру мақсаты, білімді ана тілінде алудың маңызын ерекше атап өтетін ойларды сол кездегі еңбектерде жиі кездестіреміз. Әсіресе, балаларды тәрбиелеуге арналған оқулықтар, қырғыз тарихы және мәдениеті жайындағы еңбектер, қырғыз әліпбиін жасау және қырғыз тілінің дамуына негізделген шығармалар, ауыз әдебиетіне негізделген өлеңдер жазылды. Қырғыз зиялыларының әдеби шығармаларына арналатын бұл мақалада жәдитшілік түсінігінің дамуы және қырғыз әдебиетіндегі жалпы көрінісі туралы сөз болады.

Anahtar Kelimeler

Қырғыз әдебиеті, Жәдитшілік, Исмаил Гаспринский, Жәдиттік ойлау

Kaynakça

• 1. Akpınar, Y., (Haz.), İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: Fikri Eserleri, С. 2. İstanbul: Ötüken, 2019.
• 2. Aynakulova, G., “XIX. Yüzyılın Sonu XX. Yüzyılın Başında Ceditçilik Hareketinin Kırgız Türkleri Üzerine Tesiri”, Ankara, Türk Yurdu Dergisi, S. 287, s. 165–169, 2011.
• 3. Cigitov, S., “Kasım Tınıstanov (1901-1938)”, Türk Yurdu Dergisi, C. 25, S. 216, 2005 // https://www.turkocaklari.org.tr/iz-birakanlar/kasim-tinistanov-1901-1938-amp-61482-3557.
• 4. Cigitov, S., “Karanlık Yıllar ve Bir Mihenk Taşı: Sıdık Karaçev” (Akt. Kemal Göz), Sosyal Bilimler Dergisi, S. 15, s. 93–105, 2006.
• 5. Devlet, N., İsmail bey (Gaspıralı), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• 6. Devlet, N., Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905–1917), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• 7. Ercilasun, A. B., “İsmail Gaspıralı’nın Fikirleri”, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, S. 337-338, s. 329–336, 1991.
• 8. Gökgöz, S. S., “İsmail Gaspıralı’nın ‘Medeniyet’ ve ‘Millet’ Fikri Üzerine Entelektüel Retoriği”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 2, s. 19–33, 2005.
• 9. Güngör, E., Çarlık Döneminde Türkistan’da Fikir Akımları, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Bişkek, 2008.
• 10. Güngör, E., “Kırgızların İlk Modern Tarihçisi Osmanaalı Sıdıkuulu”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul, C. 25, s. 237–254, 2015.
• 11. Güngör, E., “Kırgız Matbuatının Ortaya Çıkmasında Ceditçiliğin Rolü”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, Bozok Üniversitesi, Yozgat, C. 5, S. 3, s. 387–400, 2016.
• 12. Kadyrov, M., Kırgızistan’da Ceditçilerin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dini Araştırmalar, Ankara, C.17, S. 45, s. 159–172, 2014.
• 13. Kallimci, İ.T., Bir Kırgız Aydını: Kasım Tınıstanoğlu. Gürer Gülsevin ve Metin Arıkan(Ed.), Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı (s. 409–418) İzmir, 2005.
• 14. Kamalieva, A., “Ayaz İshaki’nin Eserlerinde Eğitim”, Turkish Studies, Volume 4/3, s. 1262–1280, 2009.
• 15. Kapağan, E., Kırgız Şiirinde Ekim Devrimi, Ankara: Akçağ Yayınları, 2015.
• 16. Kasımov, B., Milli Uyanış (Çev.: Fatma Açık), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2009.
• 17. Kasımov, B., “Ceditçilik (Bazı Mülahazalar)” (Akt. Veli Savaş Yelok), Gazi Türkiyat S. 6, s. 335–361, 2010.
• 18. Kaymaz, Z., “İsmail bey Gaspıralı’da Dilde Birlik Fikri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir, C. 5, S. 1, s. 75–78, 2005.
• 19. Koç, S., “Sovyet Döneminden Önce Kırgız Edebiyatı”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2/2, s. 22–36, 2009.
• 20. Kubatova, A., Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900–1916), Ankara: Bengü Yayınları, 2018.
• 21. Maraş, İ., Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850–1917), İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2002.
• 22. Sıtdıkova, Y. XX. Yüzyılın Başından XX. Yüzyılın İlk Yıllarına Kadar Kırgızistan’daki Tatarların Sosyal Hayatı ve Kültürü, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Bişkek, 2011.
• 23. Türkmen, F., “Gaspıralı İsmail Bey’e Göre ‘Fikirde Birlik’ İdeali”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir, S. 1, C. 5, s. 107–111, 2005.
• 24. Yazı, M. E., Çarlık Döneminde Kırgızlar, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2007.