TÜRKİSTAN’IN İSLAMLAŞMA SÜRECİNDE SÛFİZMİN ETKSİSİ

Yıl 2022, Sayı: 109, 136 - 160, 31.03.2022

Metin Yılmaz Muhammet Karaağaç

Öz

Türklerin ‘silah zoruyla’mı? ya da ‘gönüllü olarak’ mı? Müslüman oldukları noktasında farklı bakış açıları söz konusudur. Ancak bu yaklaşımlar konuyu aydınlatma noktasında yetersiz kalmaktadır. Çünkü Türkler arasında İslâm’ın yayılması uzun bir sürede ve çeşitli amillerin etkisiyle gerçekleşen komplike bir süreçtir. Bu konuda askerî, siyasî, ticarî vb. etkenlerle birlikte yumuşak bir üslupla İslâm’ı anlatan mutasavvıfların önemli bir rolü vardır. Bu araştırmada Türklerin İslâmlaşmasına rehberlik eden ilk dönem sûfîlerinin Batı ve Orta Asya’da konuşlu Türkler üzerindeki etkileri ele alınmıştır. Türklerin İslâm’a girişleri konusunda var olan genel kanıların dışında mutasavvıfların rolünü ortaya koymak hedeflenmiştir. Yapılan inceleme sonucunda mutasavvıfların İslâm’ı yaymak için savaşlara katıldıkları, Türk toplumları arasında seyahatlere çıkıp doğrudan tebliğ çalışması yaptıkları, ticarî aktivitelerden istifade ederek ve ribât, hankâh, tekke ve medrese gibi kurumlarda örgün ve yaygın eğitim faaliyetleri yürüttükleri ve Türklerin İslâm’a girişlerinde önemli ve kalıcı bir rol üstlendikleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, sufizm, ribât, İslâmlaşma, Türkler

Kaynakça

• 1. Ahmedova, Z., Türkler Arasında İslâmiyetin Yayılmasında Tasavvufun Rolü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• 2. Aka, İ., Orta Asya’da İslâmiyetin Yayılması ve Ahmed Yesevi Sevgisi, Ahmed Yesevi, Hayatı, Eserleri-Tesirleri, İstanbul: Seha Neşriyat, 1996.
• 3. Algar, H., “Kâzerûnî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, c. XXV, 2002, ss. 145-146.
• 4. Attâr, F., Tezkiratü’l-Evliyâ, (Haz. Süleyman Uludağ). Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• 5. Bağdâdî, Abdülkâhir, el-Fark Beynel Firak/Mezhepler Arasındaki Farklar, (Çev. E. R. Fiğlalı), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• 6. Bardakçı, N., “Türklerin Sosyal ve Kültürel Hayatında Tasavvuf ve Tarikatlar”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, c. VII, 2002, ss. 681-699.
• 7. Barkan, Ö. L., “Kolonizatör Türk Dervişleri”, Vakıflar Dergisi, c. II, Ankara 1942, ss. 279-304.
• 8. Barthold, W., İlk Müslüman Türkler, (Çev. M. A. Yalman ve Ark.), İstanbul: Örgün Yayınları, 2008.
• 9. Biçer, B., Türklerin İslamlaşma Süreci, Ankara: Akçağ Basım Yayım, 2013.
• 10. Cahen, C., Türkler Nasıl Müslüman Oldular, (Çev. T. A. Uğurlu-N. Uğurlu), İstanbul: Örgün Yayınevi, 2008.
• 11. Câmî, Abdurrahmân, Nefehâtü’l-Üns/Evliyâ Menkıbeleri, (Haz. S. Uludağ ve M. Kara), İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
• 12. Çelebi, Ş., Menâkıb-ı Ebû İshâk-ı Kâzerûnî, (Haz. F. Bayram), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• 13. Çetin, A., “Memlûkler Devrinde Kârimî Tüccarları, http://dergiler.ankara.edu.tr /dergiler/18/32/235.pdf, (12.07.2020).
• 14. Çetinkaya, B., Orta Çağ İslâm Dünyasında Ribât (VII-XIII. Asırlar Arası), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• 15. Demir, A., Fütüvvet Teşkilatının Kökeni, Teşekkülü ve Türkiye Selçuklularındaki Durumu, https://www.tarihtarih.com, (02.06.2020).
• 16. Demirci, M., “Müslüman Türklerde Tasavvuf”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss. 480-498.
• 17. Devin D., İslâmization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion to İslâm in Historical and Epic Tradition, University Park, Pennsylvania State Universty Press, 1994.
• 18. Devlet, N., “Çağdaş Türkîler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, c. I ek cilt, İstanbul: Çağ Yayınları, 1993.
• 19. Dıykanbayeva, M., Kırgız Atalar Kültü ve Kırgız Atalar Kültünün Yaşayan Kültüre Etkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• 20. Döğüş, S., “Avrasya steplerinde İlk Gaziler”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 20, Konya 2008, ss. 329-354.
• 21. Duğlat, M. Haydar, Tarih-i Reşîdî, (Çev. O. Karatay), İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• 22. Erşahin, S., Kırgızlar ve İslâmiyet, Göçebe bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara: Sek Yayınevi, 1999.
• 23. Erşahin, S., “Kırgızların İslâmlaşması Üzerine Bazı Mülahazalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 39, 1999, ss. 393-438.
• 24. Esin, E., İslâmiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
• 25. Foltz, R. C., İpek Yolu Dinleri, (Çev. Aydın Aslan) İstanbul: Medrese Yayınları, 2006.
• 26. Frankopan, P., İpek Yolu, (Çev. M. Gülmen), İstanbul: Pegasus Yayınları, 2018.
• 27. Gölpınarlı, A., İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Akademik Yayınları, 2011.
• 28. Gölpınarlı, A., Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• 29. Günay, Ü. ve Güngör, H., Türklerin Dinî Tarihi, Kayseri: Berikan Yayınevi, 2015.
• 30. Gündüz, İ., “Fütüvvet, Melamet ve Ahilik ya da Tasavvufi Düşüncede Dünya Anlayışı” Eğitim ve Verimlilik Sempozyum Tebliğleri, Kemaleddin İbn-i Hümam Vakfı Yayınları, Sivas 1994.
• 31. Güner, U., Tarihte Fütüvvet ve Ahilik, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017.
• 32. Hodgson, M. G. S., İslâm’ın Serüveni, (Çev. Alp Eker), İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• 33. Hucvirî, Ebu’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî, Keşfü’l-Mahcûb, (Haz. S. Uludağ), Ankara: Dergâh Yayınları, 2016.
• 34. İbn Battûta, Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. İbrahim Levâtî Tancî, Tuhfetü’n-Nuzzâr fî-Garâibi’l-Emsâr ve Acâibi’l-Esfâr/Rihletü İbn Battûta, Akademiyyetü’l-Memleketi’l-Mağribiyye, Er-Ribât h. 1417.
• 35. İbn Fazlan, Seyahatnâme, (Çev. R. Şeşen), İstanbul, Bayrak Yayınları, 2011.
• 36. İbn Havkal, Muhammed b. Havkal el-Bağdâdî, Sûratü’l-Arz, Beyrût: Dâru Sâdır, 1938.
• 37. İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-Târîh, (Thk. Amr Abdüsselam Tedmürî), Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• 38. İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Lübâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, Beyrût: Dâru-Sâdr, 1980.
• 39. İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî, Sûretü’l-Arz, Beyrût: Dâru Sâdır, 1938.
• 40. İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârisî, Mesâlikü’l-Memâlik, Kâhire: el-Hey’etü’l-Âmmetü li-Kusûri’s-Sekâfe, 2004.
• 41. İzzetî, Ebu’l-Fazl, İslâm’ın Yayılış Tarihine Giriş, (Çev. C. Koytak), İstanbul: İnsan Yayınları, 1984.
• 42. Jusubaliyev, A., Kırgızların İslâmiyet’i Kabulü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• 43. Kadyrov, M., “Nakşibendîliğin Kırgızlar Arasındaki Faaliyetleri”, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, S. 22, Kırgızistan 2017.
• 44. Kafesoğlu, İ., Türk Millî Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1998.
• 45. Kara, M., Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1977.