ҰЛЫ ХҰН ДЕРЖАВАСЫ (тарихи-этносоциологиялық сараптама)

Yıl 2019, Sayı: 94, 11 - 29, 25.04.2019

O. Nuskabaev

Öz

Мақалада Хұн державасының құрылуына септескен ішкі және сыртқы факторлар баян етіледі. Көнеқытайлық жылнамаларға және арғы түрктекті халықтардың тарихи болмысын шынайы суреттеген ғалымдардың еңбегіне сілтемелер жасала отырып, Хұн державасының құрылуына ұйытқылық жасаған жұрт – хуньюйлер (хунгурлар) болғандығы дәлелденеді. Сондай-ақ Хұн державасының билеушісі, ақыл ой иесі, кемеңгер елбасы, қаһарман қолбасшы Мөденің ерлік іс-әрекеттері, халқына жасаған жақсылығы сараланады. Хұн державасының қытайлық Хань империясымен арадағы теке-тіресі шынайы суреттеліп, себепті салдары екшеленеді. Екі ұлы держава арасындағы үшжүзжылдық теке-тірес қытайлықтардың пайдасына шешілгенімен, жеңіс қытай әскерінің күш-қуатының нәтижесі емес, керісінше қытайлық жымысқы саясат пен дипломатиялық бүлдірушілік әрекеттерінің жемісі болғандығы түйінделеді.

Anahtar Kelimeler

Хұн державасы, шәнүй Мөде, Хұндық билік жүйесі, Халықтың әл-ауқаттылығы, Үшжүзжылдық теке-тірес, Қытайлық жымысқы саясат, Дипломатиялық бүлдірушілік әрекеттер

ВЕЛИКАЯ ГУННСКАЯ ДЕРЖАВА (этносоциологический анализ)

Öz

В статье описываются внутренние и внешние факторы, которые составляют основу Великой Гуннской державы. Доказано, что именно хуньюйи (хунгуры) создали сверхдержаву Гуннов, ссылаясь на древнекитайскую историографию и труд ученых, которые точно описывают исторические реалии других тюркских народов. Кроме того, мудрый мыслитель, лидер, героический полководец Гуннской империи Мете характеризуется через свои поступки и действия во благо своего народа. В статье также описываются истинные отношения гуннов с китайской империей Хань, а также иллюстрируются последствия этих отношений.
Несмотря на то, что трехсотлетняя война между двумя великими державами закончилась в пользу китайцев, победа была не результатом усилий китайской армии, а скорее результатом скрытной политики Китая и дипломатического мошенничества.

Anahtar Kelimeler

Гуннская держава, Мете хан, Система Гуннской власти, Благосостояние населения, Трехсотлетняя война, Китайская скрытная политика, Дипломатическое мошенничество

THE GREAT HUN POWER (Ethnosociology expert)

Öz

The article describes the internal and external factors that form the basis of the Great Hun Power. It is proved that Hunyuyi (Hungur) created the Hun’s power, referring to ancient Chinese historiography and the work of scientists who accurately describe the historical realities of other Turkic peoples. In addition, the wise thinker, leader, heroic commander of the Hun Empire, Mete, is analyzed by his actions that he did for his people. Our study describes the truth of the relationship of the Hun with the Chinese Han Empire, and also illustrates the consequences.
Even if the three-hundred-year war between the two great powers ended in favor of the Chinese, the victory was not the result of the efforts of the Chinese army, but rather the result of the hidden politics of China and diplomatic fraud.

Anahtar Kelimeler

The Hun Empire, Mete Khan, Hun’s power system, Population welfare, The three-hundred-year war, Chinese hidden politics, Diplomatic fraud

BÜYÜK HUN DEVLETİ (Tarihsel ve Etno-Sosyolojik İnceleme)

Öz

Makalede, Hun Devleti’nin kuruluşundaki iç ve dış faktörler açıklanmaktadır. Eski Çin tarihçiliğini ve diğer Türk halklarının tarihi geçmişini doğru bir şekilde tanımlayan bilginlerin eserlerine atıfta bulunarak, Hun Devleti’nin kuruluşunda önemli rol oynayan halk Hunyuyler (Hungurlar) olduğu kanıtlanmıştı. Aynı zamanda Hun Devleti’nin yöneticisi, lideri, kahraman komutanı Mete’nin kahramanlıkları ve halkı için yaptığı hizmetler incelenmektedir. Hun Devleti ile Çin Han İmparatorluğu arasındaki ilişkiler açıklanarak sonuçları analiz edilmiştir.
İki büyük devlet arasındaki üç yüz yıllık savaş Çinlilerin lehine sonuçlanmış olsa da, zafer, Çin ordusunun çabalarının sonucu değil, Çin’in gizli politikasının ve diplomatik hile hareketlerinin sonucuydu.

Anahtar Kelimeler

Hun devleti, Mete Han, Hun yönetim sistemi, Sosyal hayat tarzları, Üçyüz yıllık savaş, Çin’in gizli politikası, Diplomatik hile hareketleri

Kaynakça

• 1. Кюнер И.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дального Востока.- М.: Из-тво Вост. Литература, 1961. – с. 39.
• 2. Бернштам А.Н. Очерк истроии гуннов. // Избранные труды по археологии и истории кыргызов Кыргызстана. Т. 2. Сост.: К. Ташбаева, Л. Бедутова. – Б.: «Айбек», 1998. – с. 319 – 471.
• 3. Өгел Б. Ұлы Хун империясының тарихы. 1-кітап. – А.: Хант, 1998. - 368б.
• 4. Сыма Цянь. Исторические записки. Т. 7. / Перевод Р.В. Вяткина.- М.: Наука, 1996. – С. 258-260.
• 5. Лидай чэцзу чжуаньцзи хуйбянь / Собрание сведений о народах различных исторических эпох / Сост. Цзянь Боцзань и др. Т. 1. – Пекин, 1958. – с. 17,229.
• 6. Крадин Н.Н. Империя Хунну. Изд. 2-е, перераб. и доп.-М.: Логос, 2001.-312с.
• 7. Салғараұлы Қ. Шығыстағы түрктер. – Астана: Полиант, 2012. -392б.
• 8. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 1-3. -М. -Л., 1950-1953.
• 9. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. 2-т. Сұңғатай С., Еженханұлы Б. Тарихи-мәдени жәдігерлер. –Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 132б.
• 10. Қабышұлы И. Тұран әлемі. Түрк-моңғол халықтарының тарихы. –Алматы: Санат, 2007. – 320б.
• 11. Безертинов Р.Н. Татары, тюрки-потрясатели Вселенной (История Великих Империй). 2-е изд., исправл. –Новосибирск; ЦЭРИС, 2001. -733с.
• 12. Гумилев Л.Н. Хұндар. Орыс тілінен ауд. Ә. Жумабаев, П. Бейсенов. –Алматы: Қазақстан, 1998. -528б.