МОНҒОЛ БОҒД ҚАҒАНАТЫНДА (1911-1921) ҚОЛДАНЫЛҒАН АҚСҮЙЕК ТИТУЛДАРЫ

Yıl 2019, Sayı: 94, 108 - 117, 25.04.2019

M.l. Kaya

Öz

Моңғол тарихына қатысты жазылған кітаптардың арасында моңғол тілінде бүгінгі күнге жеткен жалғыз дереккөзі саналатын «Моңғолдардың құпия тарихы» атты еңбекте моңғол қоғамындағы ақсүйектер жайлы біршама мәліметтер берілген. Тимучин 1206 жылы Шыңғыс хан аталып таққа отырған кезеңде қолданылған кейбір титулдар атауының түрік тіліндегі ұғымдармен ортақ екендігі байқалады. Сонымен қатар моңғол тіліне ХVІІ-ХХ ғасыр арасында Манчу патшалығында қолданылған титулға қатысты кейбір жаңа сөздер енген. Осы сөздер 1911 жылы құрылған Моңғол Богд патшалығында кеңінен қолданылған.
Х. Нямбуудың «Олноо өргөгдсөн Богд Хаант Монгол Улсын ёс, ёсло» атты кітабында аталған мемлекетте қолданылған азаматтық, әскери, діни атақтардың тізімі беріліп, түсініктеме берілген. Буддизмге қатысты біршама атақты білдіретін ұғымдардың Тұрпан ұйғыр қолжазбаларындағы ұғымдармен ортақ немесе ұқсас болуы жеке бір зерттеудің тақырыбына арқау бола алады. Осы тұрғыда кейбір әскери дәреже мен атақтардың түрік тілімен ұқсастығы да өзге зерттеудің тақырыбын құрайды. Мақалада аталған шығармада берілген ақсүйек атақтары талданып, түрік тілімен салыстырмалы түрде қарастырылды. 

Anahtar Kelimeler

Монғол, Боғд, Патшалық, Мемлекет, Атақ, Ақсүйек

ДВОРЯНСКИЕ ТИТУЛЫ МОНГОЛЬСКОГО КАГАНАТА БОГД (1911-1921)

Öz

В первом источнике монгольской истории «Тайна истории монголов», написанной на монгольском языке, мы видим небольшое количество дворянских титулов, используемых в монгольском обществе. Когда в 1206 году Темучин был возведен на престол как Чингисхан, используемые административные титулы были общими как для монгольского, так и для тюркских народов, что облегчает их понимание. Однако некоторые титулы, используемые династией Маньчжу, были введены в монгольский язык в период между 17-20 веками. Наиболее широкое применение название данных титулов можно наблюдать в истории монгольского каганата Богд, который сформировался в 1911 году.
Х. Нямбуу в своей книге под названием Олноо өргөгдсөн Богд Хаант Монгол Улсын ёс, ёслол перечисляет гражданские, военные и религиозные титулы, используемые в государстве. Очевидно, что многие титулы, относящиеся к буддизму, будут общими или схожими с рукописями Турпан-Уйгур, который также может быть предметом нового исследования. Точно так же некоторые воинские звания и титулы стали общими как для монгольского, так и для других тюркских народов, что также может служить предметом другого исследования. В данной статье рассматривается вопрос дворянских титулов, упомянутых в книге, а также проводится сравнительный анализ данных титулов с тюркскими дворянскими титулами и с титулами других народов. 

Anahtar Kelimeler

Монгол, Богд, Каганат, Государство, Титул, Дворяне

NOBILITY RANKS AS USED IN THE MONGOLIAN BOGD KAGHANATE (1911-1921

Öz

In the Secret History of Mongols, the first ever historical record of Mongolian history, written in Mongolian language that reached to our time, we see few nobility titles used in the Mongolian social structure. When Temüüjin was enthroned as Genghis Khagan in 1206, administrative ranks in use then were common to both Mongolian and Turkish which makes it easy for Turkish speakers to understand. However, some ranks used by the Manchu Dynasty were introduced into Mongolian in the period between the 17th-20th centuries. The styling achieved by this addition is best observed in the practice in the Bogd Khaanate of Mongolia established in 1911.
H. Nyambuu (Х. Нямбуу), in his book, Олноо өргөгдсөн Богд Хаант Монгол Улсын ёс, ёслол gives the lists of civilian, military, and religious titles and explains them. Though it is clear that many ranks related with Buddhism would be common or similar with the Turpan Uighur manuscripts that might be the subject to another study. Similarly, several military ranks and titles would usually be common to Turkish, but that might also be the subject to another study. In this work, we will check the information about the nobility ranks given in the book, and compare them to the nobility ranks used in Turkic and other related languages.

Anahtar Kelimeler

Mongol, Bogd, Khaganate, State, Rank, Nobility

MOĞOL BOGD KAĞANLIĞI’NDA (1911-1921) KULLANILAN SOYLULUK UNVANLARI

Öz

Moğol tarihinin kendi dilinde yazılıp günümüze ulaşmış ilk kaynağı olan Moğolların Gizli Tarihçesi’nde, Moğol toplum yapısında kullanılan az sayıda unvan görüyoruz. Temüücin 1206’da Cengiz (Çiŋgis) Kağan olarak tahta çıktığında kullanılan birçok unvan Türkçe ile ortaktı, dolayısıyla bu unvanların bizim için anlaşılabilirliği yüksektir. Bununla birlikte, Moğolcaya 17’inci-20’nci yüzyıllar arası dönemde Mançu Hanedanı’nda kullanılan bazı unvanlar da dâhil olmuştur. Bu katılımla oluşan sıralamayı en açık biçimde 1911 yılında kurulan Moğol Bogd Kağanlığı’ndaki uygulamada gözleyebiliyoruz.
H. Nyambuu (Х. Нямбуу), Олноо өргөгдсөн Богд Хаант Монгол Улсын ёс, ёслол adlı kitabında adı geçen devlette kullanılan sivil, askerî ve dinî unvanları listeleyip açıklamalarını vermiştir. Buddhizm ile ilgili birçok unvanın Turpan Uygur yazmaları ile ortak ya da benzer olacağı açık olmakla birlikte başka bir çalışmaya konu olabilir. Benzer biçimde kimi askerî rütbe ve unvan da Türkçe ile genelde ortak olacaktır, ancak o da başka bir çalışmaya konu olabilir. Bu çalışmada, yalnızca anılan kitapta verilen soyluluk unvanlarıyla ilgili bilgileri aktarıp, Türkçe ve ilgili diğer dillerdeki soyluluk unvanlarıyla karşılaştıracağız.

Anahtar Kelimeler

Moğol, Bogd, Kağanlık, Devlet, Unvan, Soyluluk

Kaynakça

• 1. Ajiu, Manju-Nikan-Inggiri Gisun i Buleku Bithe (Mançuca Çince İngilizce Sözlük), Pekin, 2003, s. 2
• 2. H. Nyambuu (Х. Нямбуу), Олноор өргөгдсөн Богд Хаант Монгол Улсын ёс, ёслол, Ulaanbaatar, 1993
• 3. Bat-İreedüi J., Baasanbat D., Монгол бичгийн товч толь (Moğol yazısının özet sözlüğü), Монгол худам бичгийг сэргээх олон улсын сан (Moğol geleneksel yazısını diriltme uluslararası vakfı), Ulaanbaatar, 1992.
• 4. Mert, O. Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes - Tariat – Şine Us. Ankara. Belen Yay. 2009.
• 5. Mert, O. Köli Çor Yazıtı ve Anıt Mezar Kompleksi. Erzurum. Atatürk Üniversitesi Yay. 2015.
• 6. Morgan, David, The Mongols, Blackwell Publishers, 2003, p. 97
• 7. Aksak Temür, Tüzükat-ı Timur, (haz. ŞAKİROV, Kutlukhan ve ASLAN, Adnan), İnsan Yayınları, İstanbul, 2014, s. 72
• 8. Vladimirtsov, B. Y. Moğolların İçtimaî Teşkilâtı – Moğol Göçebe Feodalizmi. Moskova. 1995.