ТҮРКІ-МОҢҒОЛ БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРЫНДАҒЫ КӨНЕ СЮЖЕТТЕР: КОМПАРАТИВИСТИК ТАЛДАУ

Yıl 2019, Sayı: 94, 118 - 129, 25.04.2019

R.a. Avakova E. Bayat

Öz

Түркі-монғол халықтарының эпостары сюжеттік-тақырыптық жағынан өте ұқсас болып келеді. Олар - генетикалық-туыстық жағынан тамырлас тілдер. Түркі халықтарының эпостарын, олардың жанрлық ерекшеліктерін, поэтикалық-көркем табиғатын, эволюциялық даму жолдарын, тарихи кезеңдерін жете танып білу мақсатында, оларды монғол эпикалық жырларымен салыстырмалы типологиялық аспектіде талдау негізгі мақсатқа алынды. Мақала түркі және монғол халықтарының эпикалық туындыларының типологиясын тарихи және құрылымдық тұрғыдан талдауға арналады. Тарихи типологияның тарихи диахрондық және құрылымдық синхрондық аспектілері негізінде қарастырылған салыстырулар қазақ, қырғыз, алтай, тува, башқұрт, якут және моңғол жырларындағы сюжеттік, мотивтік ортақ белгілердің болуын олардың тарихи-мәдени байланыс тұрғысынан ғана емес, тарихи-туыстастық қатынастарынан болғандығын дәлелдейді. Түпкі тамыры бір, дәстүрі, тарих ұқсас болғанымен тарихи-әлеуметтік, көркемдік-танымдық, этникалық-тектік өзгешеліктердің болуына байланысты түркі-моңғол эпостары дамудың әр түрлі кезеңдерін бастан кешірген, соның негізінде әр ұлттың эпикалық дәстүрі қалыптасып, соған сай стадиялық даму деңгейі жағынан әр түрлі сипатта қалыптасып келген.

Anahtar Kelimeler

Фольклор, Эпос, Поэтика, Ортақ мотив, Сюжеттер Типологиясы

ARCHAIC PLOTS IN THE TURKIC-MONOGOLIAN HEROIC EPOS: COMPARATIVE ANALYSIS

Öz

The epics of Turkic-Mongolian peoples are very similar to plot and thematic. These languages are similar genetically and relative languages. For the purpose of learning the epic of the Turkic peoples, their genres, their poetic and artistic nature, evolutionary paths of development, and historical stages, their main objective is to analyze their comparative typological aspects with Mongolian epic poems. The article is devoted to the historical and structural analysis of the typology of the epic works of the Turkic and Mongolian peoples. The comparisons on the basis of historical diaxronical and structural synchronous aspects of historical typology prove that the presence of commonness, and common features in Kazakh, Kyrgyz, Altai, Tuva, Bashkir, Yakut and Mongolian poems is not only from the point of view of historical and cultural ties, but also historical and kinship relations. The Turkic-Mongolian epos have different epochs of development, based on historical-social, cognitive, ethnic-genealogical features, although there is a similar history, tradition and history, but on the basis of which the epic tradition of each nation is formed and according to the level of stages of development character.

Anahtar Kelimeler

Folklore, Epos, Poetics, General motive, Typology of Plots

TÜRK VE MOĞOL KAHRAMANLIK DESTANLARINDAKİ ESKİ KONULAR: KARŞILAŞTIRMALI TAHLİL

Öz

Türk ve Moğol halklarının destanları, konu, içerik ve bakış açısından birbirlerine çok benzerler. Türkçe ve Moğolca soy ve akrabalık bağlamda aynı kökten türeyen dillerdir. Türk halklarının destanların tür özellikleri, şiirsel ve sanatsal tabiatı, gelişme yolları ve tarihi dönemleri gibi sorunları geniş bir ölçüde tanımlama gayesiyle Moğol destanlarıyla karşılaştırmak ve tipolojik açıdan tahlil etmek başlıca amacımızdır. Makalede, Türk ve Moğol halklarının destan sanatının tipolojisinin tarihsel ve yapısal analizine yer verilmiştir. Tarihsel, diakronik ve yapısal olarak senkronize edilmiş tarihsel tipolojiye dayanan karşılaştırmalar, Kazak, Kırgız, Altay, Tuva, Başkurt, Yakut ve Moğol şiirlerinde konu, motif ve ortak özelliklerin varlığının sadece tarihsel ve kültürel bağlar açısından değil, aynı zamanda tarihsel ve akrabalık ilişkileri açısından da olduğunu kanıtlamaktadır. Orijinal köklerin ve geleneklerin tarihsel, sosyal, sanatsal, eğitimsel ve etno-soysal özelliklerine bağlı olarak, Türk-Moğol destanlarının karşılaştırılması, her milletin destan geleneğinin doğada farklı oluştuğu temeline dayanarak çeşitli gelişim aşamalarından geçtiğini göstermektedir. 

Anahtar Kelimeler

Halkbilimi, Destan, Şiir, Ortak Motif, Konu Tipolojisi

АРХАИЧЕСКИЕ СЮЖЕТЫ В ТЮРКСКО-МОНОГОЛЬСКИХ ГЕРОИЧЕСКИХ ЭПОСАХ: СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ

Öz

Эпосы тюрко-монгольских народов с точки зрения тематики и сюжета очень близки по содержанию и форме, что доказывает тезис о том, что они являются генетически родственными языками. Основной целью работы является анализ в сопоставительном типологическом аспекте эпических поэм тюркских народов с монгольскими эпическими поэмами с целью изучения их жанровых особенностей, поэтического языка, художественного стиля, эволюционных путей развития в разные исторические периоды. Статья посвящена историко-структурному анализу типологии эпического искусства тюркских и монгольских народов. Сравнения, основанные на исторических диахронических и структурно-синхронных аспектах исторической типологии, доказывают, что наличие сюжета, мотива и общих черт в казахских, кыргызских, алтайских, тувинских, башкирских, якутских и монгольских поэмах связано не только с историко-культурными, но и историко-родственными связями. В зависимости от историко-социальных, художественно-познавательных и этно-генеалогических особенностей исконных корней, традиций и истории, тюрко-монгольский эпос претерпел различные стадии развития, на основе которых формируется эпическая традиция каждой нации и согласно которому уровень этапов развития различен по своей природе.

Anahtar Kelimeler

Фольклор, Эпос, Поэтика, Общий мотив, Типология сюжетов

Kaynakça

• 1. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. - Л., 1974.
• 2. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – Л., 1940.
• 3. Ыбыраев Ш. Қазақ-оғыз эпостарындағы тегі бір желілер және олардың өзгеруі// Қазақ фольклорының типологиясы. – Алматы; 1981. - 305 б.
• 4. Баят Е. Түркі-монғол эпостарының сюжеттер типологиясы. Монография. – Көкшетау, 2012. – 240 б.
• 5. Бум Эрдэнэ. Монголын баатарлаг тууль. УБ. 1984 – 184 х.
• 6. Владимирцов В. Я. Монголо-Ойратский героический эпос. М.; СПб., 1923. 255 с.
• 7. Путилов Б.Н. Мотив как сюжетообразующий элемент // Типологические исследования по фольклору. - М:, 1975.