YURTDIŞINDAN GÖÇEN KAZAKLARIN DİLİNDEKİ ÜNSÜZLERİN DEĞİŞMESİ

Yıl 2019, Sayı: 95, 48 - 58, 25.06.2019

M.a. Abdulhanova

Öz

1991'de Kazakistan bağımsızlığını aldığında Kazakistan'a taşınanlardan biri Tacikistan'ın Kazak diasporasıydı. Uzun süre yabancı bir ülkede yaşayan Kazakların dilinde bazı özellikler dikkat çekmektedir. Milletin veya ulusal dilin ayrılmaz bir parçası olan diyalekte ait değişikliklerin özellikle ses sisteminde görüldüğü fark edilmektedir. Kendi içinde değişikliğe uğrayan alternatif sesler sistemi vardır. Tacikistan'dan göç eden Kazakların dilindeki söz başı sert ünsüzlerin değişmesinin Özbek Türkçesinde görülmesi ve bu kelimelerin söz başı ünsüzlerinin başka Kazak diyalektlerinde yumuşak ünsüzlerle söylenişi açıkça görülmektedir. Bu güney ağızının tipik bir özelliğidir. Bu makalede, Tacik Kazaklarının dilindeki kelime başı ünsüzlerinin değişimi tartışılmakta ve ayrıca Özbekistan, Karakalpakistan ve Kırgızistanlı Kazakların diyalektleriyle karşılaştırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ünsüzlerin değişmesi, Ses bileşimi, Güney lehçesi, Dil etkisi, Ana pozisyon, Konuşma dili

ЖАҚЫН ШЕТЕЛДЕН ҚОНЫС АУДАРҒАН ҚАЗАҚТАР ТІЛІНДЕГІ ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРДЫҢ АЛМАСУЫ

Öz

1991 жылы ел Тәуелсіздігін алған тұста Қазақстанға қоныс аударғандардың бірі - Тәжікстандағы қазақ диаспорасы болды. Қанша уақыт сырт жерде өмір сүрген қазақтардың тілінде ерекшеліктер байқалып тұрады. Халық не ұлт тілінің құрамды бөлігі болып табылатын диалект, әсіресе, дыбыс жүйесіне байланысты біршама байқалады. Өзара алмасып отыратын дыбыстардың жүйесі бар. Тәжікстаннан қоныс аударған қазақтар тіліндегі аталған сөздердің анлаутындағы қатаң дыбыстардың алмасуы өзбек тілінің мәліметімен сәйкес келуі, әрі ол сөздердің анлаутының басқа қазақ сөйленістерінде ұяң айтылуы анық байқалады. Бұл оңтүстік сөйленісіне де тән қасиет сияқты. Келтірілген мысалдар арқылы фонетикалық өзгешеліктердің өзбек тілінің әсері нәтижесінде пайда болған құбылыс екенін аңғаруға болады. Сондай-ақ мақалада тәжік қазақтары тіліндегі дауыссыз дыбыстардың алмасуы өзбек, қарақалпақ, қырғыз қазақтарының сөйленісімен салыстыра зерттелді.

Anahtar Kelimeler

Дауыссыз дыбыстардың алмасуы, Дыбыстық құрам, Оңтүстік сөйленіс, Тілдік ықпал, Бас позиция, Ауызекі тіл

THE ALTERNATION OF CONSONANTS IN THE LANGUAGE OF THE KAZAKHS WHO MOVED FROM ABROAD

Öz

In 1991, when Kazakhstan gained independence, one of the settlers in Kazakhstan was the Kazakh diaspora of Tajikistan. In the language of the Kazakhs, who have long been in a foreign land, features are noticeable. Dialect is an integral part of a nation or national language. The dialect, in particular, is noticeable in the sound system. There is a system of alternating sounds. It is clearly expressed that the alternation of deaf consonant sounds in initial part of words in the language of Kazakhs who migrated from Tajikistan, coincides with the Uzbek language. Initial part of these words in other Kazakh words is expressed in a ringing sound. This is a typical feature of the southern dialect. This article discusses the alternation of vowel sounds in the language of the Tajik Kazakhs, and also compares with the conversation of the Kazakhs from Uzbekistan, Karakalpakstan and Kyrgyzstan.

Anahtar Kelimeler

Alternation of consonants, Sound composition, Southern speech, Language influence, Main position, Colloquial speech

ЧЕРЕДОВАНИЕ СОГЛАСНЫХ ЗВУКОВ В ЯЗЫКЕ КАЗАХОВ, КОТОРЫЕ ПЕРЕСЕЛИЛИСЬ ИЗ-ЗА ГРАНИЦЫ

Öz

В 1991 году, когда Казахстан получил свою независимость, одним из первых переселенцев в Казахстан была казахская диаспора Таджикистана. В языке казахов, живших долгое время в среде других народов, заметны свои отличительные особенности. Диалект является неотъемлемой частью национального языка. Диалект особенно заметен в звуковой системе языка. Анализируя язык казахов, переселившихся из Таджикистана, можно выявить, что чередование глухих согласных звуков в анлауте слов совпадает с узбекским языком. Анлаут данных слов в других казахских словах выражен в звонком звучании. Это типичная черта южного говора. В данной статье рассматривается чередование согласных звуков в языке казахов, переселившихся из Таджикистана, а также проводится их сравнительная характеристика с говором казахов из Узбекистана, Каракалпакистана и Кыргызстана.

Anahtar Kelimeler

Чередование согласных звуков, Звуковая композиция, Южный говор, Влияние языка, Главная позиция, Разговорный речь

Kaynakça

• 1. Байманов К. Тәжікстандық босқын қазақтар. – Сарыағаш, 1997. -156 б.
• 2. Сағындықова Ф., Бисембаева Ж. Тәжікстан қазақтарының тіліндегі кейбір лексикалық ерекшеліктер // Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер. Мақалалар жинағы. – Алматы, 1990.
• 3. Ниязғалиева А.Ә.,Тұрғаналиева Г.Г. Қазақ диалектологиясы: оқу-әдістемелік құрал. – Орал: М.Өтемісов атындағы БҚМУ, 2013. -232 б.
• 4. Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры (Шу бойындағы қазақтар тілінен жиналған материалдар бойынша). Жауап. ред.: Ш.Сарыбаев. Алматы, 1972. 176 б.
• 5. Айдаров Т. Языковые особенности казахов Тамдинского района Узбекской ССР. – Ташкент-Алма-Ата, 1967.
• 6. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка / Спец. редакторы: Х.Х. Махмудов, Г.Г Мусабаев. – Часть І. – Алма-Ата, 1959. 452 с.
• 7. Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. –Алматы, 1951.
• 8. Құрышжанов Ә. Қарақалпақ АССР-ында тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір ерекшеліктер // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. –5-шығуы. 1963.
• 9. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1965.
• 10. Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. –Алматы, 1951.
• 11. Өтебеков Б. Қазақ диаспорасының тілі. – Алматы: Білім, 2000. –181 б.
• 12. Досқараев Ж. Байғанин ауданында тұратын қазақтардың тіліндегі фонетикалық ерекшеліктер//Қазақ тілінің диалектологиялық мәселелері. 2-шығуы. –Алматы, 1960.
• 13. Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы, 1985.