TÜRK UYGARLIĞINA GİRİŞ: MEVCUT VE YENİ PARADİGMALAR

Yıl 2019, Sayı: 96, 125 - 145, 27.08.2019

F. Alekberlı

Öz

Günümüzde Türk Düşünce Sisteminin çekirdeği saydığımız Türk Uygarlığının felsefi bağlamda değerlendirilmesi çok önemlidir. Çünkü tarih denilen ne varsa felsefi anlamda esasen mitoloji ile dini ve milli değerlerin bütünüdür. Bu anlamda Türk Uygarlığının tarihini de ele alırken öncelikle mit, din ve milli değerler dikkate alınmalıdır. Bazı büyük milletler kendi tarihlerinde mitolojik tarihe ya da dini tarihe bol bol yer verdikleri halde, diğerleri aynı şeyi yaptığında bunu kabul etmezler. Buradan da anlaşılıyor ki, dünyada sadece sözü geçen milletlerin, aynı zamanda büyük ulusların bakiyelerinde yer alanların miti de, dini de, ilmi de ve kültürü de hiçbir fark olmadan tarihtir. Bu ise şu anlama gelmektedir ki, mitin tarihe tarih bilimine, dinin tarihe tarih bilimine, milli olayların tarihe tarih bilimine dönüşmesi süreci büyük ulusların ortaya koyduğu güçlü iradesiyle belirgin hale gelir.
Bu anlamda geçmişe bakışta önemli meselelerden biri dini, mitolojik görüşün bilimsel tarihe ve bilimsel tarihin de din ve mitolojik tarihe etkisi ile bağlılığıdır. Son yüzyıllarda Batı'dan örnek alarak bu işe başlayan Türk aydınları tarih yazarken dini ve mitoloji tarihini bilimsel tarihle uzlaştırmakta başarılı olamadılar. Öyle ki, Avrupalılar dini ve mitolojik bilimsel tarihin içinde erittikleri, ona bütünleştirici felsefi anlamda "Avrupa", ya da "Batı" anlamı verdikleri halde, Türk tarihi ise daha çok dinselleşti ve mitleşti. Çünkü Türkler Avrupalılar gibi mitolojik ve dini tarihi bilimsel-felsefi anlamda bütünleştiren "Batı" ve "Avrupa" bütünleştiricisi gibi, "Doğu" ve "Asya" anlamından istifade edemediler. Çünkü Hıristiyanlığı ifade eden "Batı"dan ve "Avrupa"dan farklı olarak "Doğu" ve "Asya" daha geniş bir kavramdır. Bu anlamda Türkler mitolojik ve dini tarihi bilimsel tarih adı altında milli tarih anlamında "Doğu" ve "Asya" çerçevesine yerleştiremediler.

Anahtar Kelimeler

Batı uygarlığı, Doğu uygarlığı, Türk felsefesi, din uygarlığı, milli uygarlık, yeni Türk felsefesi, Türk uygarlığı

ТҮРІК МӘДЕНИЕТІНЕ КІРІСПЕ: ҚАЗІРГІ ЖӘНЕ ЖАҢА ПАРАДИГМАЛАР

Öz

Қазіргі таңда түркі ойлау жүйесінің негізі саналатын түркі өркениетін философиялық тұрғыдан қарастыру өте маңызды. Себебі тарих - философиялық, мифологиялық, діни және ұлттық құндылықтардан құралады. Осы тұрғыда түркі өркениетінің тарихын қарастырғанда миф, дін және ұлттық құндылықтар ескерілуі керек. Рас, кейбір үлкен халықтар өз тарихында мифологиялық және діни деректерге көп орын берсе де, өзге халықтар солай істеген кезде оны қабылдағысы келмейді. Осы тұрғыда әлемде сөзі үстем елдер мен олардың қол астындағы халықтардың мифі, діні, ғылымы және мәдениеті тарих деп қабылданады. Мифті, дінді және ұлттық оқиғаларды - тарих ғылымына айналдыру процесінен «ұлы» халықтардың үстемдік әрекетін байқауға болады.
Бұл тұрғыда бұрынғы көзқарастардағы маңызды мәселелердің бірі – діннің мифологиялық көзқарастың ғылыми тарихқа әсер етуі немесе ғылыми тарихтың дін мен мифологиялық тарихқа әсерімен байланысты. Соңғы кезеңдерде Батыстық идеологияны басшылыққа алған түрік зиялылары дін мен мифология тарихын ғылыми тарихпен үйлестіре алмады. Еуропалықтар оған жалпылама философиялық мағынада «Еуропа» немесе «Батыс» мағынасын беруге тырысқанымен түрік тарихы оны қабылдай алмады. Себебі, түрік ғалымдары еуропалықтардың мифологиялық және діни тарихты ғылыми-философиялық мағынада біріктіретін «Батыс» пен «Еуропа» мағынасындағы секілді «Шығыс» пен «Азия» деп қолдана алмады. Себебі, «Батыс» пен «Еуропа» ұғымына қарағанда «Шығыс» пен «Азия» ұғымының мағынасы кең. Осы тұрғыда түріктер мифологиялық және діни тарихты ұлттық тарих мағынасында ғылыми тарих атауымен «Шығыс» және «Азия» шеңберіне орналастыра алмады.

Anahtar Kelimeler

Батыс өркениеті, Шығыс өркениеті, Түрік философиясы, Діни өркениет, Ұлттық келісім, Жаңа түрік философиясы, Түрік өркениеті

INTRODUCTION TO TURKISH CIVILIZATION: CURRENT AND NEW PARADIGMS

Öz

It is very important to evaluate the Turkish Thought System in terms of the philosophy of Turkish Civilization which we regard as the core. Because what is called history is essentially the generality of mythological, religious and national values in a philosophical sense. In this sense, myth, religion and national values should be taken into consideration when considering the history of Turkish Civilization. True, some great nations give plenty of space to mythological or religious history in their history, but others do not accept it when they do the same. It is understood that the myth, religion, science, and culture of the mentioned nations in the world, as well as those under the armchairs of these "great" nations, are history without any difference. This means that the process of transforming the mith into history-history science, religion into history-history science, and national events into history-history science is examined by the "great" will of the "great" nations.
In this sense, one of the important issues in the past glance is related to the influence of religion, mythological view on scientific history, or on the impact of scientific history on religion and mythological history. The Turkish intellectuals who started this business by taking examples from the West in the last centuries did not succeed in reconciling the history of religion and milfology with scientific history. So much so that even though Europeans melted in religious and mythological scientific history and gave it the meaning of "Europe" or "West" in a generalizing philosophical sense, Turkish history became more religious and mythical. Because the Turks, like the Europeans, could not benefit from the meaning of "East" and "Asia" like the "West" and "Europe" umbrella, which unified mythological and religious history in a scientific-philosophical sense. Because, unlike "West" and "Europe", which expresses Christianity, "East" and "Asia" are a broader concept. In this sense, Turks could not place mythological and religious history within the framework of "East" and "Asia" in the sense of national history under the name of scientific history.

Anahtar Kelimeler

Western Civilization, Eastern Civilization, Turkish Philosophy, Religious Civilization, National Cohesion, New Turkish Philosophy, Turkish Civilization

ВВЕДЕНИЕ В ТЮРКСКУЮ ЦИВИЛИЗАЦИЮ: СУЩЕСТВУЮЩИЕ И НОВЫЕ ПАРАДИГМЫ

Öz

Очень важно оценивать тюркскую мыслительную систему с точки зрения философии тюркской цивилизации, которую мы рассматриваем как ядро. Потому что то, что называется историей, есть по существу общность мифологических, религиозных и национальных ценностей в философском смысле. В этом смысле миф, религия и национальные ценности должны приниматься во внимание при рассмотрении истории тюркской цивилизации. Правда, некоторые великие народы уделяют много места мифологической или религиозной истории в своей истории, но другие не принимают ее, когда они делают то же самое. Понятно, что миф, религия, наука и культура упомянутых народов мира, равно как и тех, что находятся под властью этих "великих" народов, являются историей без всякой разницы. Это означает, что процесс превращения мифа в историю, историческую науку, религии в историю, историческую науку, национальных событий в историю, историческую науку исследуется "великой" волей "великих" народов.
В этом смысле один из важных вопросов прошлого взгляда связан с влиянием религии, мифологического взгляда на научную историю, или с влиянием научной истории на религию и мифологическую историю. Тюркские интеллектуалы, начавшие это дело на примере Запада в последнем тысячелетии, не сумели примирить историю религии и мифологии с историей науки. Настолько, что, хотя европейцы растворились в религиозной и мифологической научной истории и придали ей значение "Европы" или "Запада" в обобщающем философском смысле, тюркская история стала более религиозной и мифической. Потому что тюрки, как и европейцы, не смогли воспользоваться значением "Восток" и "Азия", как "Запад" и "Европа", которые объединяли мифологическую и религиозную историю в научно-философском смысле. Потому что, в отличие от "Запада" и "Европы", "Восток" и "Азия" - это более широкое понятие. В этом смысле тюрки не могли поместить мифологическую и религиозную историю в рамки "Востока" и "Азии" в смысле национальной истории под именем научной истории.

Anahtar Kelimeler

Западная цивилизация, Восточная цивилизация, Тюркская философия, Религиозная цивилизация, Национальная цивилизация

Kaynakça

• 1. Qədim Şərq ədəbiyyatı müntəxəbatı. Bakı, «Şərq-Qərb», 2007
• 2. Köprülü Mehmet Fuad. Türk edebiyatı tarihi. Ötüken yay, İstanbul 1986
• 3. Cevizoğlu H. Coğrafiyadan tarihe. Türk tarihi içinde Anadolu. İstanbul, TSAEM,1991
• 4. Turan O. Türk cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi. İstanbul, Boğaziçi yay., 1995
• 5. Ağasıoğlu F. Azərbaycan Türklərinin İslamaqədər tarixi. I Bitik: Tarixi qaynaqlar. Bakı, “Ağrıdağ”, 2014
• 6. Firdovsi Ə. Şahnamə. Bakı, «Öndər», 2004
• 7. Xaqani Şirvani. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Lider”, 2004
• 8. Gəncəvi N. Xosrov və Şirin. Bakı, “Lider”, 2004
• 9. Gəncəvi N. İskəndərnamə. Bakı, “Lider”, 2004
• 10. Гумилев Л. Гeoграфия этносa в истoрический пeриoд. –Л.: 1990. с.236.
• 11. Bartold V.V. Müsəlman dünyası tarixində xəzəryanı bölgələrin yeri. B.: Elm, 1999
• 12. Тойнви А.Дж. Постижение истории. Москва, «Айрис-Прессо», 2003
• 13. Çörçvörd Ceyms. Batık Kita Munun çocukları. Çevrəni Ercan Arısoy, İzmir, 2008
• 14. Namazov Qara. C.Çörçvördun tarixi kəşfləri. Bakı, Elm, 2010
• 15. Mədətoğlu Aydın. Türklər (tarixi oçerk). Bakı, “E.L.” NPŞ MMC, 2012
• 16. Elçibəy Əbülfəz. Bütöv Azərbaycan yolunda., Bakı, “Nurlar”, 2004
• 17. Azərbaycan tarixi (uzaq keçmişdən 1870-ci ilə qədər). Bakı, «Çıraq», 2009
• 18. İsmayılov M.Ə. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1993
• 19. Toğan Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul, Enderun, 1981
• 20. Zəhtabi M.T. İran Türklərinin qədim tarixi. Bakı, “Şəms”, 2010
• 21. Bibileyskiy Ensiklopediçeskiy Slovar. Toronto, 1989
• 22. Muhametdinov R. Türk Dünyası ve Dünya Görüşü. Türk Yurdu dergisi, nisan 2015, s. 332
• 23. Taberi. Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, II cild. İstanbul, MEB yayınları, 1991
• 24. Adcı M. Türk və dünya: munis tariximiz. Bakı, «BSU», 2006
• 25. Freud S. Musa ve Tektanrılı din (üç inceleme). İstanbul, Say yayınları, 2012
• 26. Cəfərsoy İ. İber və Hay folklorunda türk mifik təfəkkürünün izləri. Bakı, “Xəzər univer.,”, 2006
• 27. Çəmənzəminli Yusif Vəzir. Əsərləri. 3 cilddə. II cild. Bakı, «Avrasiya Press, 2005
• 28. Azərbaycan folkloru. Bakı, Şərq-Qərb, 2005
• 29. Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005
• 30. Tanrıkulu Murat. Oğuz Kağan destanında geçen etnonimler ve yer adları/ Çağdaş bilimler işiğında Oğuz Kağan destanı. Ankara, Kripto, 2014
• 31. Kaşğarlı Mahmud. Divanü Luğat-İt Türk. Konya, Egitim Kitabevi, 2012
• 32. Karatay Osman. Oğuz Hanın kimliği ve tarihi kişiliği üzerine// Çağdaş bilimler işiğında Oğuz Kağan destanı. Ankara, Kripto, 2014
• 33. Ağasıoğlu F. Azərbaycan Türklərinin İslamaqədər tarixi. III Bitik: Azərbaycanda qurulan qədim dövlətlər. Bakı, “Ağrıdağ”, 2014
• 34. Əndəlib. Oğuznamə. Bakı, “Ulu”, 2010
• 35. Ağasıoğlu F. Azər xalqı. Bakı, 2000
• 36. Ağasıoğlu F. Azərbaycan Türklərinin İslamaqədər tarixi. II Bitik: Tarixi coğrafiya. Bakı, “Ağrıdağ”, 2014
• 37. Hüseynzadə Əli bəy. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir. Bakı, Mütərcim, 1997
• 38. Süleymenov Oljas. Az-Ya. Bakı, Şərq-Qərb, 2007