ТҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ӘДЕБИЕТ ДӘСТҮРІ – ЖҮСІП ЕШНИЯЗҰЛЫ ПОЭЗИЯСЫНДА

Yıl 2014, Sayı: 67, 98 - 110, 20.06.2014

Kudaibergen Mambetov

Öz

Түркі халықтарының ерте дәуірден дәстүрін, ұлттық бірлігін, мәдени өркениетін, әдебиетін дамытып, сақтап келе жатқан дидактикалық әдебиет дәстүрі, қазақ әдебиетінің тарихындағы көрнекті тұлғалардың мұралары халықтың өз ортасында жайылып, ұрпақтардың жүректерінде сақталды. Халықтың арасындағы адамгершілік, эстетикалық тәлім-тәрбие құралы болған сөз өнері мұраларының көркемдік тағылымы барлық уақытта да жоғалмайды. Түркі халықтарының дидактикалық-философиялық әдебиет дәстүрінің сақталып дамуы бүгінгі тәуелсіздікке қол жеткізген түркі халықтарының қайта жаңғырып, мәдени, рухани өркендеп дамуына, Қазақ елінің «Мәңгілік Ел» идеясын дамытуына мол септігін тигізеді. Дидактикалық-философиялық әдебиет дәстүрінің сақталуы, дамуы – ежелгі түркі, араб, парсы, үнді, жалпы Шығыс әдебиетіндегі жазба әдеби дәстүрдің сақталып, жаңғыра жалғасып дамуы. Дидактикалық-философиялық әдебиет дәстүрінің дамуына Еуропалық мәдениеттің мазмұнындағы көркемдік-эстетикалық сапалардың да ықпалы болғандығы жоққа шығарылмайды.
Мақалада қазақ ақын-жыраулары мұраларында осындай сапалық қасиеттердің тоғысы қатарлас дамуының дәстүрі мен жалғастық заңдылықтары тұрғысында танылатын табиғаты сараланады.
Түркі халықтарының дидактикалық-философиялық әдебиет дәстүрі және қазақ әдебиетінің көп ғасырлық дамуы мазмұнында ұлттық және әлемдік әдебиет дәстүрінің сабақтасуының әдеби-тарихи, мәдени құндылықтары, ұлттық әдебиет тарихының көрнекті өкілі – Жүсіп Ешниязұлының әдеби мұрасы қазақ фольклорымен, жыраулар поэзиясымен және сонау Тоныкөк, Күлтегін, Білге қағандар армандаған «Мәңгілік Ел» болу мен ел бірлігі, Қазақ хандығының тұтастығы үшін арпалысқан Сыпыра, Асанқайғы, Шалкиіз, Доспамбет, Бұхар т.б. жыраулар шығармаларымен сабақтастыра қарастырылады.

Anahtar Kelimeler

Насихат, Түркі қағанаты, Дидактикалық-философиялық әдебиет, Поэтикалық сұхбат, Нақыл сөздер

DIDACTICAL-PHILOSOPHICAL LITERATURE BY TRADITION IN THE POETRY OF ZHUSSIP YESHNIAZULY

Öz

Tradition of didactic poetry which serves to save tradition, national unity, cultural values, and literature of Turkic people from the early periods causes to spread heritages by well-known persons of Kazakh literature history and to save them in youth memories. Artistic education of oratory the means of human and esthetic upbringing between people will be never lost. The existence and development of Turkic tradition of didactic and philosophical poetry facilitates the great contribution to its development and to the national Kazakh idea “Mangilik El”. The development of didactic and philosophical poetry means the continuation of literary written tradition of Turkic, Arabian, Persian, Hindi, in general East literature. It is undoubted that the artistic-esthetic tradition from European culture content also contributed the tradition of didactic-philosophical poetry.
The nature between tradition and continuation rules of such kind qualitative approach and its parallel development of Kazakh poetry heritage is deeply analyzed.
The tradition of didactic-philosophical poetry of Turkic people, Zhussip Yeshniazuly’s literary heritage and its long-period development is comparatively considered together with Assan Kaigy, Shal Kiiz, Dospambet, Bukhar zhyrau etc. who struggled for unity of people and desired peaceful idea of “Mangilik El”, the idea of earlier Tonykok, Kultigin, Bilge etc.

Anahtar Kelimeler

Edification (Propaganda), Turkic Khanate, Didactic-philosophic literature, Poetic Talking, Aphorisms

Kaynakça

• Әдебиеттану терминдерінің сөздігі (1996) (Құрастыр. З.Ахметов, Т.Шаңбаев) –Алматы: Ана тілі, – 240 б.
• Бес ғасыр жырлайды (1989) 2-томдық (Құраст. М.Мағауин, М.Байділдаев) Алматы: Жазушы, 1-том, – 384 б.
• Досмұхамедұлы Х. (1991). Аламан. -Алматы: Ана тілі, –240 б.
• Иасауи Қожа Ахмет (1993). Диуани хикмет (Ақыл кітабы) (Жинақтап баспаға әзірлеген, қазақшаға аударғандар: М.Жармұхамедұлы, С.Дәуітұлы, М.Шафиғи). –Алматы: «Мұраттас» ғылыми-зерттеу және баспа орталығы. – 262 б.
• Исмакова А.С. Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль (начало ХХ века и современность) (1998). Алматы: Ғылым, – 105 стр.
• Корабаев С.С. Развитие сатиры в казахской литературе начала ХХ века (1992). Автореф. канд. дис., Алматы, – 22 с.
• Кете Жүсіп. Өлең толғаулар, дастандар мен айтыстар (2003). Алматы: «Арыс» баспасы, – 236 б.
• Мағауин М. Қобыз сарыны (ХV-ХVІІІ ғасырларда жасалған қазақ ақын-жыраулары) (монография) (1968). –Алматы: «Жазушы» баспасы, –131-б.
• Омар Шораяқов. Шайыр. Өлеңдер, дастандар, айтыстар (1984). Алматы: Жазушы, – 8-б.
• Сәтбаева Ш.Қ. Алғы сөз // ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті (Қазан төңкерісіне дейінгі дәуір) (1998). -Алматы: Ғылым, Б. 3-8.
• Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі (2001). Алматы: Білім, – 68-86-б.
• 552, №6 ҚР Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қоры.
• 552, №2 ҚР Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қоры.
• 552, №3 ҚР Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қоры.