АРХАИЧЕСКИЕ ЭЛЕМЕНТЫ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ФОНЕТИКИ И МОРФОЛОГИИ В КАРСКОМ ДИАЛЕКТЕ

Yıl 2023, Sayı: 114, 17 - 33, 30.06.2023

Alper Bahtiyaroğlu

https://doi.org/10.59358/ayt.1299874

Öz

Карс имеет глубокие исторические и культурные корни. С точки зрения языка и культуры, это одна из самых богатых диалектных групп, которая сохраняет живые следы древнетюркского языка в языковых особенностях и лексике. По этой причине, как и во всех анатолийских диалектах, в карских диалектах также обращает на себя внимание наличие множества архаичных элементов, которые продолжают использоваться из-за влияния диалектных особенностей тюркских племен или по разным причинам, в отличие от стандартного турецкого. Эти архаичные элементы, с которыми мы сталкиваемся в речи, со временем либо вышли из употребления, либо были ограничены определенными региональными диалектными группами.
В данном исследовании подчеркиваются отражения древнетюркских и исторических тюркских диалектов с точки зрения фонетических и морфологических особенностей в карских диалектах, одном из диалектов восточной группы. Различные фонетические и морфологические особенности, выявленные нами в ходе компиляционных исследований по карским диалектам, где просматривается влияние как староанатолийских тюркских, так и восточных и кыпчакских диалектов, а также особенности диалектов, используемых в повседневной жизни, пытались показать с помощью свидетелей, включая их использование в исторических диалектах.
С этой точки зрения, когда мы смотрим на карские диалекты, архаичные звуковые особенности с переходом от прерывистых звуков к непрерывным звукам в сторону увеличения степени ясности, что является естественной тенденцией согласных звуков тюркского языка, таких как «d > ≠, p > f, b > m”; Некоторые суффиксы, такие как «+n+Ø/+nı, -gUçI» используются именно так, как они были в исторические периоды, а также “qına > ginAn, günen, yInAn, nen; mAzAm > mAnAm, mArAm”; Видно, что некоторые суффиксы, такие как «-IpdIr > -IfdIr > IfdI», продолжают использовать свои архаичные черты формы с различным использованием.

Anahtar Kelimeler

Анатолийские диалекты, карс, свойства звука, свойства морфемы, архаика.

KARS AĞZINDA SES VE ŞEKİL BİLGİSİ AÇISINDAN ARKAİK UNSURLAR

Öz

Kars, tarihî ve kültürel olarak köklü bir geçmişe sahiptir. Dil ve kültür açısından eski Türkçenin izlerini dil özelliklerinde ve söz varlığında yaşatan en zengin ağız gruplarındandır. Bu sebeple bütün Anadolu ağızlarında olduğu gibi Kars ağızlarında da standart Türkçeden farklı olarak Türk boylarının ağız özelliklerinin etkisi ile veya çeşitli sebeplerle kullanımına devam edilen birçok arkaik unsurun varlığı da dikkati çekmektedir. Söyleyişte karşımıza çıkan bu arkaik unsurlar, zaman içerisinde ya kullanımdan düşmüş ya da bölgesel olarak belli ağız gruplarıyla sınırlı kalmıştır.
Bu çalışmada Doğu Grubu Ağızlarından biri olan Kars ağızlarında ses ve şekil özellikleri bakımından Eski Türkçenin ve tarihî Türk lehçelerinin yansımaları üzerinde durulmuştur. Hem Eski Anadolu Türkçesinin hem de Doğu ve Kıpçak lehçelerinin etkisinin görüldüğü Kars ağızlarıyla ilgili yapılmış olan derleme çalışmalarından ve günlük hayatta kullanılan ağız özelliklerinden hareketle tespit ettiğimiz çeşitli ses ve şekil özellikleri tarihî lehçelerdeki kullanımlarına da yer verilerek tanıklarıyla gösterilmeye çalışılmıştır.
Bu açıdan Kars ağızlarına bakıldığında “d > ≠, p > f, b > m” gibi Türkçenin ünsüz seslerinin doğal eğilimi olan açıklık derecesini arttırma yönlü olarak süreksiz seslerden sürekli seslere doğru bir değişimle arkaik ses özelliklerinin; “+n+Ø / +nı, gUçI” gibi bazı eklerin tarihî devirlerdeki biçimleriyle aynen kullanımlarının yanı sıra “ qına > ginAn, günen, yInAn, nen; mAzAm > mAnAm, mArAm; IpdIr > IfdIr > IfdI” gibi bazı eklerin de farklı kullanımlarıyla arkaik şekil özelliklerinin devam ettirildiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu Ağızları, Kars, ses özellikleri, şekil özellikleri, arkaik.

КАРС ДИАЛЕКТІСІНДЕГІ ДЫБЫС ЖӘНЕ ПІШІН ТҰРҒЫСЫНАН АРХАИКАЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕР

Öz

Карс тарих және мәдени жағынан тарихы тереңде жатыр. Тіл мен мәдениет тұрғысынан қарағанда Ескі түрік тілінің іздері тіл ерекшеліктері мен лексикасында сақталған ең бай диалектілердің бірі. Осы себепті, барлық Анадолы диалектілері секілді Карс диалектілерінің де қалыпты түрік тілінен айырмашылығы, Түрік тайпаларының диалектикалық ерекшеліктер әсерімен немесе әртүрлі себептермен қолануылуын жалғастырғандығын, сондай-ақ көптеген архаикалық элементтердің болғандығын атап өткен жөн. Сөйлеу барысында кездесетін бұл архаикалық элементтер уақыт өте келе қолданыстан шығып әрі белгілі бір аймақтық диалект топтарымен шектеліп қалды.
Бұл жұмыста Шығыс тобы диалектілерінің бірі болып табылатын Карс диалектісіндегі Ескі түрік тілінің дыбыс пен формалық ерекшеліктері мен тарихи түрік диалектілерінің көріністеріне назар аударылды. Әрі Ескі Анадолы түрікшесінің әрі Шығыс және Қыпшақ диалектілерінің әсері байқалатын Карс диалектілеріне қатысты бағалау жұмыстарынан күнделікті өмірде қолданылатын диалектілердің ерекшеліктерінен анықталған әртүрлі дыбыстық және пішіндік сипаттамалар ерекшеліктері тарихи диалектілерде қолданысқа енгізілді және оларды куәлерімен көрсетуге тырыстық.
Осы тұрғыдан, Карс диалектілеріне қарасақ, “д > ≠, п > ф, б > м” сияқты Түрік тілінде дауыссыз дыбыстардың табиғи бейімділігі болып табылатын айқындық дәрежесін арттыру бағытында үзіліссіз дыбыстардан үздіксіз дыбыстарға қарай ауысқан архаикалық дыбыс ерекшеліктері; “+n+Ø / +nı, gUçI” сияқты кейбір жұрнақтардың тарихи кезеңдердегідей қолданылуымен қатар одан басқа “qına > ginAn, günen, yInAn, nen; mAzAm > mAnAm, mArAm; IpdIr > IfdIr > IfdI” сияқты кейбір жұрнақтардың әр түрлі қолданылуымен архаикалық пішін ерекшеліктері жалғасатыны байқалады.

Anahtar Kelimeler

Анадолы диалектілері, Карс, дыбыс ерекшеліктері, пішін ерекшеліктері, архаикалық.

ARCHAIC ELEMENTS IN TERMS OF SOUND AND SHAPE IN THE MOUTH OF KARS

Öz

Kars has a deep-rooted historical and cultural background. In terms of language and culture, it is one of the richest dialect groups that keeps the traces of old Turkish alive in language features and vocabulary. For this reason, as in all Anatolian dialects, the existence of many archaic elements that continue to be used due to the influence of the dialect characteristics of the Turkish tribes or for various reasons, unlike standard Turkish, also draws attention in Kars dialects. These archaic elements that we encounter in utterance have either fallen out of use over time or have been limited to certain regional dialect groups.
In this study, the reflections of Old Turkish and historical Turkish dialects in terms of phonetic and morphological features in Kars dialects, one of the Eastern Group Dialects, are emphasized. Various phonetic and morphological features, which we have identified from the compilation studies on Kars dialects, where the influence of both Old Anatolian Turkish and Eastern and Kipchak dialects are seen, and the dialect features used in daily life, have been tried to be shown with witnesses by including their use in historical d
From this point of view, when we look at Kars dialects, archaic sound features with a change from discontinuous sounds to continuous sounds in the direction of increasing the degree of clarity, which is the natural tendency of consonant sounds of Turkish such as “d > ≠, p > f, b > m”; Some suffixes such as “+n+Ø / +nı, -gUçI” are used exactly as they were in historical periods, as well as “-qına > -ginAn, -günen, -yInAn, -nen; -mAzAm > -mAnAm, -mArAm; It is seen that some suffixes such as -IpdIr > -IfdIr > IfdI” continue their archaic shape features with different uses.

Anahtar Kelimeler

Anatolian Dialects, Kars, Sound Characteristics, Shape Characteristics, Archaic.

Kaynakça

• Akar, A. (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Akar, A. (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, M., Sağol Yüksekkaya, Gülden. (2016). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2016). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi: Harezm Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi.
• Buran, A. (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1995). Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar: Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Daşdemir, M. (2008). Anadolu Ağızlarında Çekimli Yapılarda Ortaya Çıkan /+(E)n/ Eki ve Buna Bağlı Ses Değişmeleri. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 36. s. 1 16.
• Demir, N. (2019). Türkçe Ses ve Biçim Bilgisi. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Derleme Sözlüğü. (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Efendioğlu, S. (2019). Mevlânâ Lutfî Gül ü Nevrûz. Erzurum: Eser Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2002). Kars İli Ağızları, Ses Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1999). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin Derin Yapısı, Yayıma Haz. Cengiz Alyılmaz, Osman Mert, Ankara: Belen Yayıncılık.
• Gülensoy, T. (2007). Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2015). Arkaik Periferik Kavramı ve Bu Kavramın Tarihî Batı Rumeli Türkçesi Ağızlarının Tespitindeki Önemi. The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 32 , p. 1-12, Winter III.
• Günşen, A. (2019). Kırşehir ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1968). Nehcü’l Feradis’in Dil Hususiyetleri I. Türk Dili ve Edebiyatları Dergisi. S. 16. s. 55 72.
• Korkmaz, Z. (2005). Anadolu Ağızlarının Etnik Yapı ile İlişkisi Sorunu. Türk Dili Üzerine Araştırmalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1999). Türk Dilinin Eski Kültür Mirasının Anadolu Ağızlarındaki Devamı. Ankara: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köktekin, K. (2008). Eski Anadolu Türkçesi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Mert, A. (2017). Kutadgu Bilig Nüshalarının Eskicillik Açısından Karşılaştırılması. Bilig. Sayı 80, 179 215.
• Olcay, S., Ercilasun, A. B. ve Aslan, E. (1998). Arpaçay Köylerinden Derlemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, M. (2009). Türkiye Türkçesi Ses ve Yazım Bilgisi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII. XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhun Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2010). Orhun Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Turhan, S. Şahin, S. ve Şimşek, G. (2010). Kars Ardahan Iğdır Türküleri ve Oyun Havaları. Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• Türkçe Sözlük (11. Baskı). (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstüner, A. (2000). Anadolu Ağızlarında Sıfat fiil Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstün, M. C. (2012). Erzincan Ağzında Görülen “-(y)AğIn” Eki Hakkında. Diyalektolog Ağız Araştırmaları Dergisi. S. 4.