KARAKALPAK KADINLARI ARASINDA ÇOCUK SAHİBİ OLAMAMAKLA BAĞLANTILI ZİYARET UYGULAMALARI

Yıl 2024, Sayı: 119, 109 - 131, 30.09.2024

куанышбек турекеев

https://doi.org/10.59358/ayt.1537771

Öz

Bu makale, Karakalpak çocuksuz kadınlarının kutsal yerleri ziyaret etmeyle ilgili gelenek ve ritüellerinin incelenmesine yönelik uzun yıllar süren araştırmaların sonuçlarını özetlemektedir. Yazar, Karakalpakistan Cumhuriyeti'nde ve ülkenin diğer bölgelerinde yaşayan Karakalpaklar arasında toplanan saha malzemelerine dayanarak, kökleri yüzyıllar öncesine dayanan çocuksuz çiftlerin ziyaret ibadetinin özelliklerini ortaya koymaya çalıştı. İbadethanelerde yapılan bilimsel araştırmalar, arkaik gelişim aşamasında gelişen ateş yakma ritüelinin muhafazakâr bir biçimini tanımlamayı mümkün kıldı. Kutsal mekânlar, kutsal geleneklerin odak noktası olarak yazara, bir çocuğun Allah'tan ve atalarının ruhlarından dilenilmesi, bir ziyaret yerinin kapılarına ve eşiğine tapınma, ritüel yemekleri hazırlama gibi bir dizi dini ve büyülü ritüele tanık olma fırsatı verdi. “shelpek” (“iyis Shygary”), kurbanlar kesiliyor, kutsal alana bir bez bebek bırakılıyor ve adak artıkları ağaçlara bağlanıyor. Nazlumhan-sulu (Hoceyli ilçesi), Sultan Uvays (Beruni ilçesi), Bala şeyit (Kanlıkül ilçesi), Süyin işhan (Bozatau ilçesi) gibi çocuksuz çiftlerin geceyi umarak geçirdikleri ziyaret yerlerinden elde edilen bilgiler çok ilginçti. Kehanet rüyaları görmek. Yaygın inanışa göre, rüyada bir evliyanın ortaya çıkması ve ziyaretçiye verdiği nesne, uzun zamandır beklenen bir çocuğun kazanılacağına işarettir. Yazar, Pirim İşhan'ın kutsal mekânı olan Hoceyli bölgesine yaptığı bir gezi sırasında, bir kuyuya kehanet özelliği kazandırma geleneğiyle karşılaşmış. Yoruma göre kuyuya bakma ritüeli sırasında görülen ay ve yıldızların yansıması, bir çocuğun doğumunun tahmin edilmesini mümkün kılıyordu. Kutsal yerleri ve mezarlıkları ziyaret etmek geleneksel İslam normlarına aykırı olmasa da, ziyaret ibadetinde, özellikle çocuksuz kadınların ritüellerinde, İslam dininin gelenekleriyle senkretizm içinde korunan çok sayıda büyülü görüş vardır. Bu, yazarın saha araştırmasının materyallerinde tamamen doğrulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karakalpaklar, çocuksuzluk, törenler, gelenekler, ritüeller

PILGRIMAGE PRACTICES ASSOCIATED WITH CHILDLESSNESS AMONG KARAKALPAK WOMEN

Öz

This article summarizes the results of many years of research devoted to the study of customs and rituals of Karakalpak childless women associated with visiting holy places. Based on field material collected among Karakalpaks living in the Republic of Karakalpakstan, as well as in other regions of the country, the author seeks to reveal the features of the pilgrimage practices of childless couples, whose roots extend back centuries. Scientific research conducted in places of worship has allowed the identification of a conservative form of the fire-lighting ritual that developed at an archaic stage of social development. Holy places, as centers of relic traditions, gave the author the opportunity to observe a number of religious and magical rituals, including praying for a child from Allah and the spirits of ancestors, worshiping the doors and threshold of the pilgrimage site, preparing ritual flatbreads "shelpek" ("iyis shigariw"), offering sacrifices, leaving a rag doll in a sacred space, and tying votive rags to trees.
The information obtained at pilgrimage sites such as Nazlumxan-sulıw (Xojeli district), Sultan Uvays (Beruniy district), Bala Sheyit (Qanlikól district), and Suyin Ishan (Bozataw district), where childless couples stay overnight in hopes of seeing prophetic dreams, proved to be especially intriguing. According to popular beliefs, the appearance of a saint in a dream and the receipt of an object from the saint is a sign that indicates the acquisition of a long-awaited child. During an expedition to the Xojeli region, in the holy place of Pirim Ishan, the author encountered a tradition of ascribing the property of prophecy to a well. It was believed that the reflection of the moon and stars, seen during the ritual of peering into the well, allowed participants to predict the birth of a child. Even though visiting holy places and cemeteries does not contradict the norms of traditional Islam, pilgrimage practices, especially the rituals of childless women, are abundant in magical beliefs. These beliefs are preserved in a syncretic form with the traditions of Islam, and this combination was fully confirmed by the author's field research.

Anahtar Kelimeler

Karakalpaks, childlessness, rites, traditions, rituals

ПАЛОМНИЧЕСКИЕ ПРАКТИКИ, СВЯЗАННЫЕ С БЕЗДЕТНОСТЬЮ У КАРАКАЛПАКСКИХ ЖЕНЩИН

Öz

Данная статья обобщает в себе результаты многолетних исследований, посвящённых изучению обычаев и обрядов каракалпакских бездетных женщин, связанных с посещением святых мест. Опираясь на полевой материал, собранный среди каракалпаков, проживающих в республике Каракалпакстан, а также в других регионах страны, автор стремился раскрыть особенности паломнической практики бездетных пар, корнями уходящей в глубину веков. Научные изыскания, проводившиеся в местах поклонения, позволили выявить консервативную форму ритуала возжигания огня, сложившегося на архаической ступени развития. Святые места как средоточие реликтовых традиций, дали возможность автору стать свидетелем ряда религиозно-магических обрядов, в том числе вымаливания ребёнка у Аллаха и духов предков, поклонения дверям и порогу объекта паломничества, приготовления ритуальных лепёшек «шелпек» («ийис шығарыў»), жертвоприношения, оставления в сакральном пространстве тряпичной куклы и привязывания к деревьям обетных лоскутов. Весьма интересными оказались сведения, полученные в таких местах паломничества, как Назлумхан-сулу (Ходжейлийском район), Султан Увайс (Берунийский район), Бала шейит (Канлыкульский район), Суйин ишан (Бозатауский район), где бездетные пары остаются ночевать, в надежде увидеть пророческие сны. По бытующим в народе убеждениям, появление во сне святого и предмет, даруемый им паломнику, являются знаком, указывающим на обретение долгожданного ребёнка. В ходе экспедиции в Ходжейлийский район в святом месте Пирим ишан автор столкнулся с традицией наделять колодец свойством пророчества. Согласно толкованию, отражение луны и звёзд, увиденных в ходе ритуала всматривания в колодец, позволяло предугадать рождение ребёнка. Несмотря на то, что посещение святых мест и кладбищ не противоречит нормам традиционного ислама, в паломнической практике, особенно в ритуалах бездетных женщин наблюдается обилие магических воззрений, сохраняющихся в синкретическом виде с традициями исламской религии, что вкупе нашло полное подтверждение в материалах полевых исследований автора.

Anahtar Kelimeler

каракалпаки, бездетност, обряды, традиции, ритуалы

ҚАРАҚАЛПАҚ ӘЙЕЛДЕРІНІҢ БАЛАСЫЗДЫҒЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ҚАЖЫЛЫҚ АМАЛДАРЫ

Öz

Бұл мақалада қарақалпақтардың баласыз әйелдерінің қасиетті жерлерге барумен байланысты әдет-ғұрыптары мен ғұрыптарын зерттеуге арналған көп жылғы зерттеулердің нәтижелері жинақталған. Автор еліміздің басқа облыстары сияқты Қарақалпақстан Республикасын да мекендеген қарақалпақтардың арасынан жинаған далалық материалдарға сүйене отырып, тамыры ғасырларға жалғасатын перзентсіз ерлі-зайыптылардың зиярат ету ерекшеліктерін ашуға ұмтылған. Ғибадатханаларда жүргізілген ғылыми зерттеулер дамудың архаикалық кезеңінде дамыған от жағу рәсімінің консервативті түрін анықтауға мүмкіндік берді. Қасиетті орындар реликттік дәстүрлердің өзегі ретінде авторға Алладан бала мен ата-баба аруағына жалбарыну, зиярат ететін жердің есігіне және босағасына тағзым ету, ғұрыптық шелпек дайындау сынды діни және сиқырлы әдет-ғұрыптардың куәгері болуға мүмкіндік берді. «Шелпек» («иіс шырғары»), құрбандық шалу, киелі кеңістікке шүберек қуыршағын қалдыру және ағаштарға сый сынықтарын байлау. Баласыз ерлі-зайыптылар түнеп қалатын Назлұмхан-сұлу (Хожейлі ауданы), Сұлтан Увайс (Беруни ауданы), Бала шейіт (Қанлыкүл ауданы), Сүйін ишан (Бозатау ауданы) сияқты зиярат орындарында алынған мәліметтер өте қызықты болды. пайғамбарлық армандарды көру. Халық наным-сеніміне сәйкес, түсінде әулиенің пайда болуы және қажыға берген заты көптен күткен перзентке ие болғанын көрсететін белгі. Жазушы Пірім ишанның киелі мекеніндегі Ходжейлі өңіріне жасаған жорық кезінде құдықты пайғамбарлық қасиетпен сыйға тарту дәстүрін кездестіреді. Түсіндіру бойынша, құдыққа қарау рәсімі кезінде көрінетін ай мен жұлдыздардың шағылысуы баланың туылуын болжауға мүмкіндік берді. Қасиетті жерлер мен зираттарды зиярат ету дәстүрлі исламның нормаларына қайшы келмейтініне қарамастан, қажылық тәжірибесінде, әсіресе баласыз әйелдердің рәсімдерінде ислам дінінің дәстүрлерімен синкретизмде сақталған сиқырлы көзқарастардың көптігі, автордың далалық зерттеу материалдарында толық расталған.

Anahtar Kelimeler

қарақалпақтар, перзентсіздік, рәсімдер, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар

Kaynakça

• Абашин, С. Н. (2008). Мазар Бобои-об: о типичности и нетипичности святых мест Средней Азии. Рахмат-наме. Сборник статей к 70-летию Рахмата Рахимовича Рахимова. СПб, С. 5-23.
• Абдулаҳатов, Н. (2008). Фарғона водийси аҳолиси турмуш тарзида зиёратнинг ўрни (Фарғона вилояти зиёратгоҳлари мисолида): Тарих фанлари номзоди дисс. Ташкент.
• Абидова, З. (2018). Хоразм воҳаси зиёратгоҳлари ва қадамжолари (тарихий - этнологик тадқиқот). дисс…док. ист. наук. Ташкент.
• Абрамзон, С. М. (1971). Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Ленинград: Наука.
• Азимова, Н. Х. (2017). Народные методы лечения бездетности у узбеков. Ўзбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари. Тошкент: Адабиёт учқунлари.
• Акчаев, Ф. Ш. (2020). Жиззах воҳаси муқаддас қадамжолари ва зиёратгоҳлари. дисс…док. ист. наук. Ташкент.
• Андреев, М. (1953). Таджики долины Хуф (верховья Амударьи). Вып. 1. Сталинабад: Изд-во АН Таджикской ССР, 1953.
• Арғынбаев, Х. (1973). Қазақ халқындағы семья мен неке. Алматы: Ғылым.
• Басилов, Н. В. (1970). Культ святых в исламе. М.: Мысль.
• Васильцов, К. С. (2012). Природные места поклонения Западного Памира. Центральная Азия: традиция в условиях перемен. СПб, № 3. С. 205-243.
• Гольдциера, И. (1938). Культ святых в исламе. М.: 1938.
• Горшунова, О. В. (2006). Узбекская женщина: Социальный статус, семья, религия (по материалам Ферганской долины). М.: ИЭА РАН.
• Есбергенов, Х. & Атамуратов, Т. (1975). Традиции и их преобразование в городском быту каракалпаков. Нукус: Каракалпакстан.
• Жирмунский, В. М. (1974). Тюркский героический эпос. Избранные труды. Ленинград: Наука.
• Жўраева, С. (2021). Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларидаги зиратгоҳлар тарихи ва уларнинг маҳаллий аҳоли ҳаётидаги тутган ўрни. Ташкент: O‘zkitob savdo nashriyot matbaa ijodiy uyi.
• Карлыбаев, М. А. (2021). К истории ислама у каракалпаков: исторические, социальные, этнические и генеалогические контексты. Нукус: Илим.
• Курбанова, З. И. (2010). Женское паломничество к святым местам (по материалам Нукусского и Ходжейлийского районов). Вестник Каракалпакского отделения Академии Наук Республики Узбекистан. № 3. С. 30-37.
• Қарақалпақ фольклоры. (2007). Көп томлық. 8-том. «Алпамыс дәстәны». Нөкис: Қарақалпақстан.
• Қарақалпақ фольклоры. (2009). Көп томлық. 10-том. «Мәстапша дәстәны». Нөкис: Илим.
• Қарақалпақ фольклоры. (2014). Көп томлық. 68-том. «Сыйқырлы ертеклер». Нөкис: Илим.
• Қарақалпақ фольклоры. (2014). Көп томлық. 69-том. «Батырлық ертеклер». – Нөкис: Илим.
• Қарақалпақ фольклоры. (2014). Көп томлық. 86-том.«Ырымлар ҳәм тыйымлар». Нөкис: Илим.
• Лобачева, Н. П. (1999). Некоторые черты семьи хорезмских узбеков в середине ХХ в. СЭ. № 3. С. 51-66.
• Исаков, Р. У. (2002). Синтез мотива бездетности у каракалпаков в дастанах и народных представлениях. Вестник Ошского государственного педагогического университета имени А. Мырсабекова. № 2. С. 48-54.
• Мустафина, Р. М. (1992). Представления, культы, обряды у казахов (в контексте бытового ислама в Южном Казахстане в конце XIX-XX вв.). Алма-Ата: Қазақ университетi.
• Огудин, В. Л. (2006). Места поклонения в исламе (общая и частная история) // Среднеазиатский этнографический сборник. М.: Наука.
• Снесарев Г. П. (1983). Хорезмские легенды как источник по истории религиозных культов Средней Азии. М.: Наука.
• Снесарев, Г. П. (1969). Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. М.: Наука.
• Союнова, А., Башимова, Н., Атаева, Г. (2016). Семейные обряды туркмен и связанные с ними поверья // Туркмены. Серия Народы и культуры. М.: Наука.
• Сызранов, А. В. (2012). Ислам в Нижнем Поволжье. Астрахань: Издательский дом «Астраханский университет».
• Сухарева, О. А. (1929). Мать и ребенок у таджиков (обряды и представления, связанные с материнством и младенчеством у таджиков города Самарканда и кишлаков Кусохо, Канибадама и Шахристана). Иран: сборник статей. Т. III. Л.
• Терлецкий Н. С. (2007). К вопросу о роли лоскутов ткани (латта-банд) на мазарах Центральной Азии // Лавровский сборник: материалы Среднеазиатско-Кавказских исследований. СПб: С. 118-122.
• Турекеев, К. Ж. (2020). Магические представления каракалпаков, связанные с детской обрядностью // Этнографическое обозрение. № 5, С. 76–94.
• Урманче, Ф. И. (2015). Тюркский героический эпос. Казань: ИЯЛИ.
• Хошниязов, Ж. (1997). Қарақалпақ дәстанларында перзенсизлик темасы. Вестник Каракалпакского отделения Академии Наук Республики Узбекистан, 5, 149-152.
• Полевые материалы автора (далее ПМА) 2013. № 40. Экспедиция в Бозатауский район, аул Касаддин, июль 2013 г. (Информант – Жамуратова Улбосын, 1945 г. р.).
• ПМА 2014. № 6. Экспедиция в Ходжелийский район, март 2014 г. (Информант – Тажимуратова Улбийке, 1939 г. р.).
• ПМА 2014. № 26. Экспедиция в Ходжелийский район, июнь 2014 г. (Информант – Оракбаева Оразгул, 1925 г. р.).
• ПМА 2014. № 34. Экспедиция в Ходжелийский район, июль 2014 г. (Информант – Хожамуратова Жумагул, 1950 г. р.).
• ПМА 2014. № 43. Экспедиция в Ходжелийский район, городок Старый город, июль 2014 г. (Информант – Тлеубаева Бийбажа, 1940 г. р.).
• ПМА 2016. № 13. Экспедиция в Нукусский район, аул Баймаклы, октябрь 2016 г. (Информант – Бекбаулиева Улбийке, 1936 г. р.).
• ПМА 2016. № 8. Экспедиция в Нукусский район, посёлка Акмангит, октябрь 2016 г. (Информант – Бердимуратова Хатиша, 1937 г. р.).
• ПМА 2017. № 75. Экспедиция в Караузякский район, аул Кошкарбай, октябрь 2017 г. (Информант – Сансенбаева Калдай, 1924 г. р.).
• ПМА 2017. № 83. Экспедиция в Караузякский район, аул Каракуль, октябрь 2017 г. (Информант – Жуманиязова Камажай, 1963 г. р.).
• ПМА 2018. № 26. Экспедиция в Навоийскую область, Канимехский район (улица Аженияз, №126) январь 2018 г. (Информант – Ибадуллаева Гүлайим, 1957 г. р.).
• ПМА 2023. № 3. Экспедиция в Самаркандскую область, Булунгурский р-н, кишлак Митан, апрель 2023 г. (Информант – Мирзаева Кимё, 1948 г. р.).