GEÇMİŞTEN BUGÜNE TATAR TÜRKLERİNDE CENAZE MERASİMLERİ VE ONLARIN ETRAFINDA OLUŞAN İNANIŞLAR

Yıl 2024, Sayı: 120, 35 - 62, 26.12.2024

Çulpan Zaripova Çetin

https://doi.org/10.59358/ayt.1557522

Öz

Gelenek ve görenekler, bir milletin iç dünyası ile hayata bakış açısını yansıtan eşsiz bir zenginlik kaynağı olduğu gibi bir halkın tarihini, insanlığın en eski dönemlerinde oluşan görüş ve fikir basamaklarını öğrenmede de büyük önem taşır. Tatarların eski çağlarda oluşturdukları gelenek ve göreneklerinin bir kısmı halkın hafızasından silinmiş, bazıları kısmen günümüze ulaşmış, diğer kısmı da halk tarafından yüzyıllarca yaşam tarzı olarak kabul edilerek hâlâ yaşamaya devam etmektedir. Mevcut gelenek ve görenekler çerçevesinde oluşan birçok inanış, Tatar Türklerine ataları tarafından bırakılan manevi bir mirastır. Tatar Türklerinin bayramları ve gelenekleri üzerinde 1917 Devriminden önceki yıllarda ciddi incelemeler yapılmakla beraber, bunlar düzenli bir şekilde ancak geçen yüzyılın 80’li yıllarının ortalarında Tatar bilim adamları tarafından araştırılmış ve yayınlanmıştır. Mevcut çalışmada merkez olarak Kazan Tatarları alınmıştır. Ancak yaşadıkları coğrafyaya göre sınıflandırılan Çeptsa, Perm, Astrahan ve Sibirya Tatarları, Sergaç ve Penza Mişerlerinin cenaze merasimlerine de çalışmada önemli yer verilmiştir. Tatar Türkleri cenaze merasimlerini her ne kadar İslam dini kanunlarına göre yerine getirmeye çalışsalar da şamanizm devrine ait olan inanışları da hâlâ uygulamaya devam ederler.

Anahtar Kelimeler

Tatarlar, ölüm, cenaze merasimleri, gelenekler, inanç

ТАТАР ХАЛҚЫНЫҢ ЖЕРЛЕУ РӘСІМДЕРІ МЕН НАНЫМ-СЕНІМДЕРІ: ӨТКЕНІ ЖӘНЕ БҮГІНІ)

Öz

Дәстүр мен әдет-ғұрып – халықтың ішкі дүниесін, өмірге деген көзқарасын танытатын бірегей байлық, сондай-ақ халықтың тарихын, адамзаттың көне дәуірлерде қалыптасқан көзқарастары мен ой-пікірлерінің кезеңдерін танып білуде де маңызы зор. Татарлардың ертеде жасаған салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының біразы халық жадынан өшіп, кейбіреулері жартылай сақталса, екінші бөлігі ғасырлар бойы халықтың тұрмыс-тіршілігі ретінде қабылданып, әлі де жалғасып келеді. Қолданыстағы дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, сондай-ақ олардың төңірегінде қалыптасқан көптеген наным-сенімдер татар халқына ата-бабаларынан қалған рухани мұра. 1917 жылғы төңкеріске дейінгі жылдарда байыпты зерттеулер жүргізілгенімен, татар халқының мерекелері мен дәстүрлері өткен ғасырдың 80-жылдардың ортасында ғана татар ғалымдары тарапынан жүйелі түрде зерттеліп, жарияланып отырды. Мақалада Қазан татарларының жерлеу рәсімдері мен наным сенімдері қарастырылады. Дегенмен бұл тақырып аясында өмір сүрген географиясына қарай жіктелген Чепца, Пермь, Астрахань және Сібір татарларының, Сергач пен Пенза Мишарларының жерлеу рәсімдері де зерттеуде маңызды орын алады. Татар халқы жерлеу рәсімдерін исламның діни заңдарына сәйкес өткізуге тырысқанымен, әлі күнге дейін шамандық дәуірге жататын наным-сенімдерін жалғастыруда.

Anahtar Kelimeler

татарлар, өлiм, жерлеу рәсiмдәрi, салт-дәстүрләр, нанымдар

ПОХОРОННЫЕ ОБРЯДЫ И ВЕРОВАНИЯ ТАТАРСКОГО НАРОДА В ПРОШЛОМ И СЕГОДНЯ

Öz

Традиции и обычаи являются уникальным источником, отражающим внутренний мир и взгляды на жизнь нации, а также имеют большое значение в изучении истории народа, этапов формирования взглядов и идей в древнейшие периоды развития человечества. Некоторые традиции и обычаи татар, созданные ими в древности, стерты из народной памяти, некоторые частично сохранились, а другая часть веками была принята народом как образ жизни и продолжает существовать до сих пор. Похоронные традиции и обычаи, а также многие верования, сформировавшиеся вокруг них, являются духовным наследием, оставленным тюркам-татарам их предками. Хотя серьезные исследования проводились еще в годы, предшествовавшие революции 1917 года, праздники и традиции тюрков-татар стали регулярно исследоваться и публиковаться татарскими учеными лишь в середине 80-х годов прошлого столетия. В настоящем исследовании большое внимание уделено казанским татарам. Однако в рамках данной темы важное место в исследовании отведено и погребальным обрядам чепецких, пермских, астраханских и сибирских татар, а также сергачских и пензенских мишар. Хотя татары и стараются веками проводить погребальные обряды в соответствии с исламскими религиозными законами, они все же продолжают придерживаться и языческих верований.

Anahtar Kelimeler

татары, смерть, похоронный обряд, традиции, верования

FUNERAL RITUALS AND BELIEFS OF THE TATAR PEOPLE IN THE PAST AND TODAY

Öz

Traditions and customs are a unique source that reflects the inner world and views on the life of a nation, and are also of great importance in the study of the history of a people, the stages of formation of views and ideas in the most ancient periods of human development. Some traditions and customs of the Tatars, created by them in ancient times, have been erased from people's memory, some have been partially preserved, and the other part has been accepted by the people for centuries as a way of life and continues to exist to this day. Funeral traditions and customs, as well as many beliefs formed around them, are the spiritual heritage left to the Tatar Turks by their ancestors. Although serious research was carried out in the years preceding the 1917 revolution, the holidays and traditions of the Turkic Tatars began to be regularly researched and published by Tatar scientists only in the mid-80s of the last century. In this study, much attention is paid to the Kazan Tatars. However, within the framework of this topic, an important place in the study is given to the funeral rites of the Chepetsk, Perm, Astrakhan and Siberian Tatars, as well as the Sergach and Penza Mishars. Although the Tatars have been trying for centuries to conduct funeral rites in accordance with Islamic religious laws, they still continue to adhere to pagan beliefs.

Anahtar Kelimeler

Tatars, death, funeral rites, traditions, beliefs

Kaynakça

• Aktürk, Ekin. (2024). Metafor ve Metonimi Bağlamında Dede Korkut Örneği. İçinde Editör: Ömer Şekerci. Türk Dili Alanında Akademik Analizler (ss.40-58). Afyonkarahisar: Yaz Yayınları.
• Arık, Durmuş. (2006). Türk Kültürünün Farklı Bir Boyutu Olarak Kreşin-Hıristiyan Tatarların Dinî İnanışları. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47 (I), 67-86.
• Bayazitova, Flyora. (1992). Gomȇrnȇŋ Öç Tuyı. Tatar Xalkınıŋ Gaile Yolaları. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Busıygin, Yevgeniy, Yakovlev, Valeriy. (1990). Muzıkalnıyı İnstrumentı v Semeynom Bıtu Narodov Srednego Povoljya (Konets XIX–Naçalo XX vv.). İçinde Semeynaya Obryadnost Narodov Srednego Povoljya (ss.3-28). Kazan: İzd-vo Kazanskogo Universiteta.
• Ehmediyev, Vafa. (1969). Poeziyede Traditsion Obrazlar, Agizel, 1.
• Ehmetcanov, Marsel. (2000). Ülgennernȇŋ Kabȇrȇn Bȇl. Megarif, Kazan.
• Gönüllü, Ali Rıza. (1998). Türk Halk İnançlarında Demir Motifi. Türk Dünyası Araştırmaları, Aralık 117, 123-128.
• Görkem, İsmail. (1992). Türk Dünyasında Yas Törenleri ve Ağıtlar. Türk Dünyası Araştırmaları, 77, 489-496.
• İnan, Abdulkadir. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Kalafat, Yaşar. (1995). Halk İnançlarında Hususiyle Tahtacılarda Ayna. İçinde Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları Sosyo-Kültürel Yapısı (Tahtacılar) Sempozyumu (26-27 Kasım 1993, Antalya) (ss.75-107). Ankara: TC Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karakuzova, J. ve Hasanov M. Ş. (1993). Kosmos Kazaxskoy Kulturı. Almatı: Yevraziya.
• Karimova, Rasilya. (2017). Kreşinlerde (Hristiyan Tatarlarda) Ölüm ile İlgili Örf, Âdet, Gelenek ve Ritüeller. İçinde 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Gelenek Görenek ve İnançlar (ss.195-203). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü.
• Kaya, Abdurrahman İmam. (1992). Meŋgȇlȇk Yortka Taba. Helsinki-Meskev. Örnek, Sadat Veyis. (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: AÜDTCF. Yayınları. Puteşestviye v Vostoçnıyı Stranı Plano Karpini i Rubruka. (1957). Moskva: Gos. İzd-vo Geogr. L-rı.
• Rami, İlsever. (2023). Rus Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu ve Türk İmgesi. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Roux, Jean-Paul. (1998). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Sşankina, L.N. (2023). Pohoronno-Pominalnıye Obryadı Tatar Mişarey Mordovii v Kontse 19-Naçale 21 Vekov. Vestnik Antropologii, 2, 169-183.
• Sultangareyeva, Rozaliya. (1994). Başkirskiy Svadebno-Obryadovıy Folklor. Ufa: UNTS RAN.
• Tatar Mifları. (1999). Galimcan Gıylmanov Xikeyelevȇnde, II. Kitap. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Tatar Tȇlȇnȇŋ Aŋlatmalı Süzlȇgȇ. (1977, 1979, 1981). 3 Tomda, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Tatar Tȇlȇnȇŋ Dialektologik Süzlȇgȇ. (1969). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. Tatarı. (2001). Seriya “Narodı i Kulturı”, Moskva: Nauka. THEMA Larousse. Tematik Ansiklopedi (1993–1994). Sanat ve Kültür. Türk-İslam. İstanbul: Milliyet.
• Ugdıjekov, Stanislav. (2003). Sotsialnaya Struktura Rannesrednevekovıx Kırgızov. Abakan: İzd-vo Hakas. Gos. Un-va im. N.F. Katanova.
• Urazmanova, Raufa. (1984). Sovremennıye Obryadı Tatarskogo Naroda, Kazan: İzdatelstvo Kazanskogo Universiteta. Urmançeyev, Fatih. (1990). Dastannarġa Layık Zamana. Borıŋgı Folklor hem Xezȇrgȇ Poeziya. Kazan: Tatar. Kit. Neşr. Valeev, Foat. (1993). Sibirskiye Tatarı. Kultura i Bıt. Kazan: Kazanskoye Knijnoye İzdatelstvo.
• Vorobyov, Nikolay. (1953). Kazanskiye Tatarı. Kazan: Tatknigoizdat.
• Yarullina Yıldırım, Ramilya. (2019). Kültürel Değerlerin Mikro Dünyası Olarak Sandık İmajı. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12 (27), 600-610. Yeşil, Yılmaz. (2014). Türk Dünyası’nda Geçiş Dönemi Ritüelleri Üzerine Tespitler. XXI. Yüzyılda Eğitim ve Toplum. 3 (9), 117-136.
• Yılmaz, Gülşah. (2015a). Kazan-Tatar Türklerinde Düğün ile İlgili Atasözleri. Siberian Studies (SAD), 3 (7), 1-11.
• Yılmaz, Gülşah. (2015b). Şecere-i Terâkime’de Ölüm. X. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 28 Eylül-1 Ekim 2012, Sraybosna (ss.280-284). Ankara: Bilkent Üniversitesi.
• Yılmaz, Gülşah. (2020). Atasözleri ve Deyimler Üzerine İncelemeler. İçinde Ed.: Mücahit Akkuş (ss. 251-274). Ankara: Akçağ Yayınları. Yılmaz, Gülşah. (2022). Yurt Konulu Tatar Türkülerinde Hayvanlar. İdil-Ural Araştırmaları Dergisi, 4 (2), 335-358. Zaripova Çetin, Çulpan. (2008). Tatar Türklerinde Cenaze Merasimleri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17 (1), 155-168.
• Zaripova Çetin, Çulpan. (2009). Tatar Folklor ve Halk Edebiyatında Kayın Ağacı. Turkish Studies, 4 (3), 583-601.
• Zaripova Çetin, Çulpan. (2009). Tatar Türklerinin Gelenek ve Görenekleri. Ankara: Karadeniz Dergisi Yayınları.
• İnternet sayfası: URL-1: Somov, Konstantin. Obıçai Tatar. Pogrebalnıye Obryadı Sibirskih Tatar v Devyatnadtsatom-Naçale Dvadtsatogo veka. https://ural.tatar/%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BC%D0%B8%D1%80/%D0%BE%D0%B1%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8-%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80/8100-pogrebalnye-obryady-sibirskikh-tatar-v-devyatnadtsatom-nachale-dvadtsat-pervogo-veka (Erişim: 28.10.2022).